Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԺԸ.
Յաղագս ատենաբանութեան Պօղոսի պատրիարքին, եւ կանոնական կոնդակի նորին:

(1817) «Հոգին սուրբ որ է աղբիւր սիրոյ եւ խաղաղութեան, տացէ մեզ խորհիլ զհաճոյս իւր, եւ ձեզ լսել եւ ՚ի գործ դնել, որպէս զի բարձցի ատելութիւն եւ խռովութիւն ՚ի պայծառութիւն ազգիս լրութեան:

«Մեծ ուրախութիւն է ինձ այսօր, զի տեսանեմ զսիրտ մեր ամենեցուն վառեալ բարի նախանձու ուղղափառութեան հաւատոյ եւ սիրոյ խաղաղութեան:

«Բայց միանգամայն եւս տրտմութիւն մեծ է ինձ այսճօր, զի ընդէ՞ր բնաւ գտաւ սատանայական որոմն ՚ի մէջ ազգիս արմատացեալ, որովհետեւ հարազատ մի ազգ եւ մի արիւն եմք, միոյ մօր սուրբ եկեղեցւոյ զաւակունք՝ միով կաթամբ Լուսաւորչական վարդապետութեան զարգացեալք:

«Ողբամ զանձն իմ, զի վասն մեղաց իմոյ տեսանեմ զազգս իմ բաժանեալս ՚ի միմեանց, եւ թշնամութեան աչօք հայեցողս առ միմեանս:

«Խնդամ, զի թերեւս բարձցի ՚ի միջոյ վէմն գայթակղութեան, եւ հաստատեսցի գլուխ անկեան բաժանեալ որմոցս միացուցիչ սուրբ Լուսաւորիչ հայրն մեր:

«Զի՞նչ արդեօք կարծէք զարամեանս ազգ եւ զսուրբ եկեղեցին Հայոց, միթէ փոքր եւ արհամա՞րհ գտաւ ՚ի մէջ աշխարհի, ոչ երբէք, քանզի առ ազգս մեր եւ առ սուրբ եկեղեցիս Հայոց խնամք եւ փառքն Աստուծոյ ՚ի վեր է քան զբազում ազգս, մինչեւ գոչել մեր զմարգարէականն բան, թէ մեծ արար տէր զառնել իւր ընդ մեզ:

«Զի մինչ մեք էաք ՚ի խաւարի եւ ՚ի ստւերս մահու կռապաշտութեան, ծագեաց առ մեզ զլոյս ողորմութեան եւ արդարութեան, քանզի  յարոյց  Աստուած զառաջին քահանայապետն մեր զսուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչն, եւ ՚ի ձեռն նորին կանգնեցաւ խորան վկայութեան, տաճար փառացն Աստուծոյ, այս է՝ մայր աթոռն մեր կաթուղիկէն սուրբ Էջմիածնի ՚ի դաշտն Արարատեան, յոր միածին Որդին Աստուծոյ իջեալ ոսկի ուռամբ հզօր ձեռին՝ ձեւացոյց լուսով ՚ի  պարծանս ազգիս, եւ անխախտ պահեալ է մինչեւ ցայսօր, եւ ապհէ մինչեւ ՚ի կատարած աշխարհի. առ որ յարմարի եւ միւս բան մարգարէին, թէ ոչ այսպէս արար ամենայն ազգաց տէր:

«Ապա զի՞նչ պակաս ունիս քան զայլ քրիստոնեայս, միթէ լեզու ո՞չ ունիս սեպհական հնչմամբ հարստացեալ:

«Գիր  ո՞չ  ունիս  աստուածահրաշ  տեսլեամբ  պարգեւեալ, գիրք ո՞չ ունիս Աստուածաշունչ կտակարանօք եւ պէս պէս գիտութեամբք պերճացեալ, աթոռ ո՞չ ունիս հոգեւոր իշխանութեամբք հաստատեալ, կաթողիկոս եւ պատրիարք ո՞չ ունիս եկեղեցական ուխտիւք զարդարեալ, զիա՞րդ թողեալ զսեպհական հովիւս եւ վարդապետս քո, որք Աւետարանաւն ծնեալ են զքեզ, գնացեալ իբր անազգի յարիս յօտար հարս, վասն է՞ր ամայի լքեալ զհացալից սեղանս հօր քոյ, իբր սովալլուկ դեգերիս առ դրունս այլոց:

«Վասն այսր հաշեալ եւ մաշեալ են սիրտք հարցն մերոց՝ որ նախ քան զմեզ, եւ զմեծամեծ տառապանս կրեալ են վասն սուրբ եկեղեցւոց պայծառութեան եւ ազգիս խաղաղութեան, նոյն վտանգ կայ եւ մեր առաջի:

«Ապա քաղցր է ինձ զմահ ճաշակել, քան զազգս իմ յայսպիսի դառն աղէտ տեսանել, եւ ո՞րպէս կարացից համբերել:

«Նա՝ պարտաւորութիւն է ինձ զայսոսիկ ազդելս՝ զոր եթէ լռեմ, վա՜յ է ինձ, եւ եթէ խօսիմ, ոչինչ առաւելութիւն, ըստ որում յաստուածային կողմանէ հովիւ կարգեցայ, հանապազ հնչէ յականջս  իմ  ահագնալուր ձայն  աստուածային, թէ  որդի  մարդոյ՝ դէտ կացուցի զքեզ տանդ Իսրայելի:

«Իսկ եթէ վասն այսր զմարմնական ինչ վասն կրեցից յազգէն, եւ այն իսկ ուրախութիւն է ինձ, ըստ որում զերծեալ ՚ի դատապարտութենէս, ազատ գտանիմ  ՚ի յաւիտենական դատապարտութենէն, որպէս եւ ասէ Աստուած նոյն մարգարէիւն եւ զմիւս բանն, ապա թէ դու յառաջագոյն պատմեսցես, եւ նոքա ոչ լուիցեն, դու զանձն քո ապրեցուսցես, եւ արեան իւրեանց ինքեանք եղիցին պարտական:

«Առ այս միւս եւս յայտնի օրինակ իմն, միոյ հովուի ոչխարք յերկուս ճեղքեալ՝ մինչ զմիմեանս կոտորեն, զի՞նչ պարտ է հովուին առնել, արդեօք փախչի՞լ եւ ՚ի բացու՞ստ  դիտել,  եթէ  ՚ի մէջ հօտին մտեալ ՚ի խաղաղութիւն համոզել:

«Այս օրինակ այժմ եւ իմ առաջի կայ. ոչխարք իմ են յոյժ խռովեալ եւ աղմկեալ, թէեւ չանսալով խրատուց իմոց առ ոտն կոխեսցեն զիս, սակայն եւ այն փառք է ինձ յայսպիսի ճգունս մեռանիլ, զի ոչ առ հանգիստ մարմնոյ հրաւիրեաց յայս իշխանութիւն պատրիարքական, եւ ՚ի վերայ ազգիս իմոյ ՚ի վիշտս եւ ՚ի տառապանս որբեալ եմ զանձն իմ, եւ չիք առ այժմ քան զայս հարկաւոր, զի այս ախտ օր ըստ օրէ զօրացեալ ճարակի յազգի մերում, մինչեւ անյոյս մնալ եւ ՚ի ճարտարութենէ բժշկաց:

Եւ չիք քան զայս դարձեալ դժուարին, զի կարի քաջ արմատացեալ է, եւ յամենայն տեղիս ոստս արձակեալ, եւ որ առաւել զարմանալի եւ անհերքելի մեքենայ չարին է, զի զայս վէճ եւ զայս  երկպառակութիւն  հաստատելն՝  իւրաքանչիւր  ոք  համարի Աստուծոյ հաճոյական պաշտօն ընծայել:

«Եւ այս յիրաւի, կարի քաջ պարտական է իւրաքաչիւր քրիստոնեայ մինչեւ ՚ի մահ մարտնչել եւ պահել զուղղափառ հաւատն, քանզի հաւատքն է գլուխ հոգւոյն, եւ ուղղափառութիւնն է կենդանութիւն նորին, եւ որպէս անդամք մարմնոյ ՚ի գլխոյն առնուն զկենդանութիւն, եւ ՚ի վշտանալ եւ ՚ի բառնիլ գլխոյն՝ վշտացեալ եւ  բարձեալ  լինի  եւ  կենանութիւն  մարմնոյն,  ուստի եւ անդամք մարմնոյն պարտաւոր են պահպանել զգլուխն եւ օգնել առողջութեան նորին:

«Այսպէս  եւ  իւրաքանչիւր  մարդ  ամենայն  կարեօք՝  գոյիւք՝ եւ ստացուածովք պարտական է եւս եւ ամենայն մասամբք հոգւոյ եւ մարմնոյ՝ պահպանել զդլուխ հոգւոյն, այսինքն զհաւատս քրիստոնէական, եւ զկենդանութիւն նորին զուղղափառութիւն, եւ թէ հնար է զմարմինն եւս փոխանակել, զի հոգին կեցցէ, ըստ որում հոգի առաւել է քան զմարմին:

«Բայց սակայն առ այժմ յայսոսիկ ոչ է այնպէս՝ զոր կարծէքն, նա աւանիկ՝ եկ, երկոքումբք աչօք քննեա եւ տես, զի Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցի առողջ ունի զգլուխ հոգւոյն զուղղափառութիւն հաւատոյն, զոր ՚ի սուրբ Լուսաւորչէն է ընկալեալ, եւ ՚ի սահմանի նախկին երից սուրբ ժողովոցն հաստատեալ կայ, եւ ոչ իւիք պակասեալ ՚ի հարկաւորացն առ կենդանութիւն հոգւոյ. ապա թողեալ ձեր զճշմարտութիւնն, եւ ոչ գիտելով զձեր ուղղափառութիւն, զճշմարտութիւն եւ զուղղափառութիւն խնդրէք, ՚ի խնդիր աստուածասիրութեան եղեալ՝ յաստուածատեցութիւն ժամանէք:

«Ապաքէն թողեալ զայս ամենայն, զորս ոչ միայն այժմ, այլեւ ՚ի սկզբանէ վերատեսչութեանս մինչեւ ցայժմ բազմիցս խոսեալ եմք, եւ այժմ վերստին զնոյն հարցանեմք եւ ոչ դադարիմք ՚ի խնդրելոյ զայս, թէ զի՞նչ կարծիք ունիք զուղղափառութենէ Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցւոյս, բաց յայսմանէ առ այժմ չունիմք զայլ ինչ ասել ձեզ, եւ խնդրել ՚ի ձէնջ, եւ յորժամ այս հարցմանս տայք զպատասխանին, յայնժամ ըստ կարգի յառաջասցի բանս՝ մինչ ՚ի նպատակ խաղաղութեան ազգիս, առ որ պարտական եմք հոգւով եւ մարմնով ճգնիլ, մինչեւ ՚ի ձեռս բերցուք, զոր միայն խնդրէ Աստուած յամենայն անձնէ, ըստ այնմ, չիք հնար ընդ Աստուծոյ առնել զխաղաղութիւն, մինչեւ առ եղբարս զնոյն ուղղեալ իցեմք:

«Եւ որովհետեւ ցանկայիք ՚ի միասին գալ ընդ գլխաւորս մեր, եւ այնպէս զպատասխանին տալ, ահա այս է այն ատեանն, այս է ժականակն, յայսմ հանդիսի հրամայեցէք, ամենեցուն յայտնի ծանուցէք զմիտս ձեր, զոր ինչ համարումն ունիք վասն սուրբ եկեղեցւոյս Հայոց»:

Յայս վերջացուցեալ զբանս իւր պատրիարքն, լռեաց: Յայնժամ երեւելի  իշխանք  միւս  կողման  միաբան աղաղակեցին, թէ մեք եւս ճանաչեմք եւ ընդունիմք ընդհանուր ազգիս Հայոց զառաջին  քահանայապետն  մեր  զսուրբ  Գրիգոր  Լուսաւորիչն  եւ զսուրբ Ներսէս Շնորհալին, սոցին ուղղափառութեանն հետեւիմք, ուստի ՚ի միջի բերցուք զգիտնական ինձինս երկուց կողմանց, զի անաչառ սիրով քննեսցեն եւ ծանուսցեն զուղղափառութիւն սուբ եկեղեցւոյս համաձայնութեամ սուրբ գրոց հարց մերոց,  որոց  ամենեքեանքս  համաձայնեալ  հնազանդիմք  պատգամաց նոցին:

Եւ առ այս իբր քսան օր միջոց խնդրեցին, որպէս զի իւրաքանչիւր կողմանք զարժանաւոր անձինս որոշեալ՝ ՚ի պայմանեալ օրն անպատճառ ՚ի միասին գայցեն, եւ ըստ այսց գրոց եւ բանից քննեալ եւ ստուգեալ արասցեն զարժանն, եւ այսպէս սիրով վճարեալ այս ժողով՝ արձակեցաւ ՚ի խաղաղութիւն:

Ապա յերրորդում աւուր հրաւիրեաց պատրիարքն զարք եպիսկոպոսունս՝  զվարդապետս՝  եւ  զքահանայս՝  եւ  զգիտնական անձինս ՚ի մեր կողմանէ, եւ միաբան խորհրդով որոշեաց զպատշաճաւոր անձինս խօսել ընդ գիտնական այնր կողման, որոց կարգ եւ սահման եդ ըստ պայմանի ժողովոյն՝ կանոնական կոնդակաւ իւրով, եւ ետ կնքել նոցա եւ ստորագրել, զի ըստ այնմ պայմանի խօսեցեալ կատարեսցեն զամենայն ինչ:

 

Եւ այս իսկ է օրինակ կանոնական կոնդակին պատրիարքին:

«Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ տէր Պօղոս արքեպիսկոպոս, եւ շնորհիւ սուրբ Հոգւոյն վերատեսուչ եւ պատրիարք մեծի մայրաքաղաքիս Կոստանդնուպօլսոյ, յորմէ  սիրով եւ աստուածային օրհնութեամբ ծաներուք սիրելիք մեր ՚ի տէր, զի հովուապետութեան պաշտօնիս պարտաւորութիւն ստիպէ հոգ տանիլ պայծառ հաստատութեան Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցւոյ, սիրովն Քրիստոսի ՚ի խաղաղութեան պահելով:

«Եւ քանզի յառաջ քան զաւուրս մեր ՚ի ժամանակս նախկին սրբազան պատրիարքաց, եւ յաւուրս պատրիարքութեան մերում, ՚ի բազում քաղաքաց հասանէին յականջս մեր բողոքք եւ աղաղակք անլռելիք, իբր զի՝ համազգային հարազատք՝ միոյ սուրբ աւազանի ծնունդք, եւ միոյ հօր սուրբ Լուսաւորչի ժողովուրդք, ոմանք այլ ընդ այլոյ առմամբ համարին զեկեղեցիս Հայաստանեայց հեռացեալ ՚ի Լուսաւորչական հաւատոյ յուղղափառութենէ, ուստի եւ ՚ի դատապարտութիւն անձանց ՚ի չարիս իրերաց յառաջացեալ գտանին անհիմն հակառակութիւնք, անհաշտ խռովութիւնք, ազգի ազգի վնասք եւ տուգանք, (եւ թէ մարթ է ասել) աստուած ընդդէմ հայհոյութիւնք, տանց եւ եկեղեցեաց աւերութիւնք, մինչեւ անողորմ մահ եղբարք եղբարց պատճառեցին:

«Վասնորոյ եւ մեք ամենախնամ հայրութեամբ մերով ՚ի ջատագովութիւն ուղղափառութեան Լուսաւորչակրօն հաւատոյս մերոյ՝ եւ առ ՚ի բժշկել եւ բառնալ զայս ազգակորոյս ժանտախտս, խորհեցաք եւ խօսեցաք ընդ երեւելի մեծարու անձինս ՚ի մայրաքաղաքիս Կոստանդնուպօլսի, եւ սիրով հարցումն արարաք, թէ առ ի՞նչ պատճառ այս ամենայն չարիք լինին, զի՞նչ երկբայութիւն կամ կարծիք զԼուսաւորչաւանդ հաւատոյս մերոյ ունին, զոր մինչեւ ցայսօր անխախտ պահեալ է եւ պահէ սուրբ եկեղեցիս Հայոց, եւ զայս բան իբր միոյ տարւոյ միջոցաւ հարցեալ,  զբանաւոր  պատասխանի ինչ  ոչ  ընկալաք:

«Ապա ՚ի Ղուրուչէշմէ ՚ի պատրիարքարանի մերում ՚ի հոկտեմբեր 23, ժողովեալ առհասարակ զգերյարգի իշխանս եւ զերեւելի անձինս երկուց կողմանց, եւ ՚ի նոյն հանդիսի վերստին առաջարկեցաք զնոյն հարցումն մեր:

«Իսկ միւս կողմի յարգի երեւելիքն յայլ իմն դարձուցեալ զբանն, խնդրեցին ՚ի մէնջ զնոր իմն խնդիր այսպիսի, թէ յերկուց կողմանց խղաղասէր խոհեմագոյն գիտունք ՚ի միասին նստեալ ՚ի ներկայութեան գերյարգի իշխանաց, առաջի արասցեն զսուրբ Լուսաւորչի ուսուցեալ զուղղափառ հաւատս Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցւոյ, եւ առ այս ամենայն ժողովն հաճեալ միաբերան խոստովանեցան, թէ զսուրբ Լուսաւորչին մերոյ ուսուցեալ զհաւատս խնդրեմք, զոր ինչ սուրբ Լուսաւորիչ եւ սուրբ Ներսէս Շնորհալի հայրապետք մեր գրեալ են, ամենեցունցս ընդունելի են, ամենեքեանքս այնպէս հաւատամք, ՚ի սուրբ Լուսաւորչէ բնաւին ոչ շեղիմք, զի սոցին միջնորդութեամբ ընկալաք զուղիղ հաւատս:

«Ուստի եւ մեք սիրով ընկալաք զայս խնդիր բոլոր ժողովոյս, վասնորոյ եւ յատկացուցաք առ այս գործ զայսոսիկ զանձինս:

«Սրբոյ Երուսաղէմի նուիրակ ծերունազարդ Մարկոս արքեպիսկոպոսն, մեր որդի Կարապետ եպիսկոպոսն, Պետրոս վարդապետն, աթոռակալ տէր Մեսրովպն Խումխաբուի, աթոռակալ տէր Բարթողիմէոսն Իւսկիւտարու, Թագւոր վարժապետն պատրիարքարանի, եւ նօտարք են Ղալաթիոյ տէր Զաքարիայն, եւ պատրիարքարանի  տիրացու  Գրիգորն:

«Որք լինիցին միայն բացայայտիչք Լուսաւորչական հաւատոյ Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցւոյս ընդունելի գրովք, եւ ոչ ունին իշխանութիւն բնաւին զտնօրէնութիւն եւ զտնտեսութիւն իմն առնելոյ:

«Որոց  պատրիարքական  իշխանութեամբ  մերով   հրաման տուաք, զի յայտնեսցեն զսուրբ Լուսաւորչին մերոյ աւանդեալ զքրիստոնէական հաւատս զհարկաւորս փրկութեան հոգւոց, զոր անկորուստ եւ անխախտելի պահեալ ունի սուրբ եկեղեցիս Հայոց մինչեւ ցայսօր, սակայն որպէս ՚ի մէջ այն ժողովոյն պայման եդաք, այնպէս պատուիրեմք գիտել, թէ ի՞նչ կերպ պարտ է խօսիլ, եւ ո՞ր գրովք ունին յայտնել:

«Կերպ եւ եղանակ խօսելոյ նախապէս հարկիւ պատուիրեմք համայն ժողովելոց՝ մեծաւ խոհեմութեամբ զգուշութիւն ունիլ ընդ առաքելական խրատուն, մի բանակռիւ լինել, եւ մի խռովեցուցանել զմիմեանս, այլ առանց երգիծանութեան ճշմարտութեամբ  քաղցր  եւ  աստուածային  սիրով  խօսել,  եւ  յայտնել զճշմարտութիւն ուղղափառութեան մերս սուրբ եկեղեցւոյ, զի եւ անուանն Աստուծոյ փառաւորութեան եւ ազգիս շինութեան լինիջիք պատճառ, ըստ պայմանին սահմանելոյ ՚ի ժողովին, եւ չունիմք բնաւին հրաման անցանել անդր քան զայս սահման:

«Գիրք բացայայտիչք ուղղափառ հաւատոյ Հայոց սուրբ եկեղեցւոյս՝ բացի յԱստուածաշունչ գրոցն են յատկապէս այնք, որքք սրբազան հայրապետաց մերոց սահմանադրութեամբ հանապազօր պաշտին յամենայն սուրբ եկեղեցիս Հայոց, որովք խոստովանիմք զուղղափառ հաւատս մեր առաքելական եւ մարգարէական բանիւք հաստատեալ, եւ են այսոքիկ, ժամագիրքն, Շարականն, Խորհրդատետրն, Ճաշոցն, եւ  Մաշտոցն, ընդ որս եւ գիրք սուրբ Լուսաւորչին եւ Ընդհանրականն սրբոյն Ներսէսի Շնորհալւոյ, յայսոսիկ գրեանս լուսաւոր մտօք հաւաքեալ գանձին բանք ուղղափառ վարդապետաց եկեղեցւոյ մերոյ հարկաւորքն ՚ի փրկութիւն հոգւոց, եւ բաց ՚ի սոցանէ չունիմք հրաման զայլ գիրք բերել, քանզի սոքա են հիմունք ուղղափառութեան Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցւոյ:

«Այս գրոց բանք ընդունելի են ըստ մտաց հեղինակին դիւրիմաց մտօք՝ նոյն բառիւք՝ ոչ առաւել եւ ոչ պակաս:

«Դիւրիմաց մտօք այն է, զոր բանն ըստ ինքեան առաջին իմացմամբն ցուցանէ, կամ որպէս բազում սուրբ հարք իմացեալ յառաջ բերեն ՚ի գիրս իւրեանց, հարկ է եւ մեզ այնպէս ճանաչել զստոյգն, ուստի զմթին եւ գերազանց բանս նոցին պարտաւորիմք ստուգել վկայութեամբ սուրբ հարցն մերոց, որք վասն այնր պարզապէս գրեցին, եւ մի այժմ նորոգ մեկնութիւն տալով բռնաբարել:

«Նոյն բառիւք, այսինքն մի եւ մի լիցի գիտնական ոճիւ աւելի բառ ինչ իբր ՚ի յայտնութիւն մուծանել, այլ նոցին բարբառով զնոցայն խօսիմք:

«Այս է ժողովոյն պայմանն, եւ այսքան է մեր այժմ աստ հրաման:

«Ողջ լերուք, եւ հոգին ճշմարտութեան առաջնորդեսցէ ձեզ ամենայն ճշմարտութեամբ»:

Յամի տեառն 1817, ՚ի նոյեմբեր 22

Ի պատրիարքարան ամենայն Հայոց:

 

Արդ ՚ի կատարիլ պայմանադրեալ քսան աւուրց՝ զոր նոքա խնդրեցին, ըստ սեպհական սովորութեան իւրեանց յանհոգս կային, ոչինչ բան եւ լուր պատրաստութեան իւրեանց ծանուցանէին մերոյն կողման:

Իսկ պատրիարքն ՚ի ձեռն Ազնաւուրեան Կարապետ ամիրային ազդ արար նոցա, թէ ահա անցին պայմանեալ աւուրքն, հրամայեսցեն ՚ի կատարումն գործոց, զոր ՚ի մեծահանդէս ժողովին դաշնադրեալ ուխտիւ յանձն առին:

Բայց նոքա վերստին խնդրեցին ՚ի պատրիարքէն, զի թէ հնար է, գրով յայտնեսցեն զմիտս իւրեանց, ՚ի ձեռն թղթոյ խօսակցեսցին:

Ընդ այս բնաւին ոչ հաճեցեալ պատրիարքին, գրեաց առ նոսա, թէ կամք իցեն ձեզ, փութասջիք գալ օր մի յառաջ ՚ի կատարումն գործոյս, բայց գրութեամբ խօսակից լինելոյ չունիմ հրաման, զի ոչ կամիմ զվիճաբանութիւն, վասն զի անթիւ վիճաբանութեան գիրք մինչ ցայժմ ոչինչ զօրեցին բառնալ զերկպառակութիւն ազգիս, մի խօսեսցի գրիչ ՚ի ձեռին, այլ լեզու ՚ի բերանի յանդիման ամենեցուն, զի եւ զայս պահանջէ բան հաւատոյ համարձակ խօսիլ եւ յայտնել ունկնդրաց զճանաչողութիւն սրտի եւ մտաց:

Ընթերցեալ իշխանաց նոցին զգրութիւն պատրիարքին, եւ յորդորանօք եւ սպառնալեօք չեղեն բաւական առաքել զկարգաւորս իւրեանց ՚ի պատրիարքարանն առ ՚ի յայտնել զուղղափառութիւն հաւատոյ իւրեանց, զոր պահանջէին ՚ի մէնջ, ուստի եկեալ առ իշխանապետս մեր ՚ի շուկայն ՚ի սենեակ նոցին, սկսանին գանգատանօք ամբաստանել զկարգաւորաց իւրեանց ասելով, թէ նոքա բնաւին ոչ կամին գալ եւ երեւիլ առաջի ձեր, եւ երես առ երես խօսիլ, տէր հատուսցէ նոցա զարժանն, ուստի զոր ինչ կամի պատրիարքն առ մեզ, արասցէ, պատրաստ եմք ասեն ՚ի բանտս, ՚ի գանս, եւ յայլ զինչ է իցէ պատիժս տառապիլ, եւայլն:

Զայս լուեալ պատրիարքին, եւ զայրացեալ յոյժ ընդ արհամարհութիւն եւ զանցառութիւն նոցին, գրեաց առ ամենայն արհեստաւորս յերկուց կողմանց միանգամայն ժողովիլ ՚ի պատրիարքարանի, եւ այս վերջին ժողով եղեւ ՚ի դեկտեմբեր 12, ուր գումարեալքն էին աւելի քան զյիսուն թուով ՚ի նոցանէ յիւրաքանչիւր արհեստէ, եւ սկսաւ յատենաբանութեան իւրում խօսիլ այլազգական բարբառով առ ՚ի դիւրաւ իմանալ նոցին, եւ պատմեալ զամենայն, որ ինչ մինչեւ ցայն վայր անցեալ բանք եւ կոչմունք եւ հրաւէրք սիրոյ, սկսաւ ապա գանգատանօք խօսիլ զապստամբութենէ նոցին, եւ խնդրել ՚ի ժողովոյն զպատասխանի:

Զոր լուեալ նոցա՝ որք էին ՚ի ժողովին ՚ի կողմանէ նոցին, սկսան աղաղակել միաբան եւ ասել. իրաւունս ունիս հայր սուրբ, զոր ինչ կամիս առնել ընդ նոսա, զի դու յօգուտ ազգիս փութացար մինչեւ ցարդ տքնիլ եւ աշխատիլ, եւ նոքա եղծանել եւ խոչընդոտն լինել քեզ վաստակեցան եւ վաստակին, եւ բազումք ՚ի նոցանէ սկսան արտասուել առաջի պատրիարքին, զոր  տեսեալ մերայնոց՝ ցաւակից եղեն ընդ նոսա, եւ պատրիարքն օրհնեալ զնոսա, արձակեաց զամենեսին խաղաղութեամբ ՚ի տեղիս իւրեանց:

Իսկ նոցա գնացեալք, եւ իւրաքանչիւր արհեստաւորք առանձինն ժողով արարեալք ՚ի տեղիս իւրեանց, պատմէին մի առ մի զամենայն զոր լուանն ՚ի պատրիարքէն, եւ յորդորելով զմիմեանս՝ ժողովին աւելի քան զերեք հարիւր հոգիս ՚ի Բերա յԵրրորդութեան եկեղեցւոջն Լատինացւոց, եւ կոչեն անդ զկարգաւորս իւրեանց, զի խօսեսցին եւ հարցցեն ցնոսա, թէ ո՞յր փախուստ տան ՚ի գնալոյ եւ վասն ՚ի խօսելոյ ընդ գիտնական վարդապետացն Հայոց:

Բայց ՚ի սադրելոյ կարգաւորացն սպասաւորք եւ քահանայք եկեղեցւոյն արտաքս վանեն զնոսա բռնութեամբ եւ գանիւ, ասելով, թէ այս եկեղեցի է Լատինացւոց, եւ չէ ձեզ տեղի գումարելոյ եւ խորհուրդ առնելոյ:

Եւ նոքա պատասխանի տան աղաղակելով, եւ ասեն, թէ  յորժամ նուէրս պահանջէք ՚ի մէնջ, եկեղեցին ձեր է ասէք, եւ ՚ի պահանջել հարկին խորհուրդ առնելոյ՝ արտաքս վանէք զմեզ յեկեղեցւոյ, զի՞նչ այս քրիստոնէութիւն, ո՞րպիսի հովւութիւն, եւ զի՞նչ անիրաւ զրկողութիւն է զոր առնէք ընդ մեզ:

Եւ քանզի բազմութիւն ժողովրդեան մնաց արտաքս եկեղեցւոյն,  եւ  անձրեւն  նեղէր  զնոսա առ ժամն,  անճարացեալ նոցա գնան ՚ի տուն պարոն Աթանասի գրագրին Տիւզեանց, եւ ՚ի սրահ տանն գումարեալք տան բերել անդր զկարգաւորս իւրեանց քառասնիւ չափ, եւ սկսանի ժողովն աղաղակել եւ ասել. ո՞չ ապաքէն դուք էք, որք զօր ամենայն նախատինս ծանունս դնելով ՚ի վերայ ազգին Հայոց, պախարակէիք զնոսա, եւ հերձուածողս եւ հերետիկոս ճանաչել զնոսա հրամայէիք մեզ, եւ ահա կոչէ զձեզ ազգն  ոչ  իշխանութեամբ  եւ  բարեկամութեամբ,  այլ  սիրով  եւ հանդարտութեամբ, ընդէ՞ր ոչ երթայք ապացուցաել, զի յայտնի արասջիք զճշմարտութիւնն, ո՞չ ապաքէն եւ պաշտամանց ձերոց պայման զայս պահանջէ, զի եւ մահ կացցէ ձեր առաջի, չէ պարտ ձեզ խուսափել, այլ զմահ յանձն առնուլ վասն հաւատոյն Քրիստոսի:

Ադ՝ ահա չիք մահ եւ ոչ երկիւղ ինչ, այլ սէրն Քրիստոսի կոչէ զձեզ, ընդէ՞ր զանգիտէք, մեք աշխարհական մարդիկ եմք, եւ որդւոց եւ ընտանեաց տէր, եւ ոչ կարեմք ՚ի պատճառս ձեր անկանիլ ՚ի փորձութիւնս եւ ՚ի տուգանս, զայս եւ որ սոցին նմա են բանք,  խօսին  ժողովուրդք  ընդդէմ  կարգաւորաց  իւրեանց,  եւ անհնարին սրտմտութեամբ ելանեն եւ գնան ՚ի տունս իւրեանց: Իսկ նոցա ոխացեալ ընդ այս սատանայական քինու, եւ վրէժս առնուլ կամեցեալ ՚ի Հայոց, ՚ի ձեռն չարագրգիռ եւ քսու արանց թիկնապահից   իւրեանց   Լատին   քահանայից,   ամբաստան  լինին զազգէս մերմէ առ փոխանորդն Խաբուտան փաշային, որպէս թէ ժողով արարեալ Հայոց կոխեցին զեկեղեցին Լատինացւոց, եւ առաջադրեալ են նաեւ կոխել զպալատ դեսպանին յայսմ գիշերի:

Եւ նորա հաւատացեալ, բազմութեամբ զօրաց իւրոց գայ ՚ի նմին գիշերի, եւ յանկարծուստ մտանէ ՚ի սուրբ Երրորդութեան եկեղեցին մեր ՚ի Բերա, որպէս թէ անդ գումարեալ իցեն Հայք:

Եւ ոչ զոք գտեալ, այսր անդր հացուփորձ առնէ, եւ քննէ, զի սուտ են բանք նոցին բոլորովին, եւ զուր զրպարտութիւն, դառնայ ՚ի տեղի իւր զայրացեալ:

Լուեալ զայս խարդախութիւն նոցին պատրիարքին, եւ ժողով արարեալ ընդ իշխանաց ազգիս, վճռեցին լռել առ ժամն, եւ չխօսել ինչ, այլում ժամանակի թողեալ զկարեւոր զայս գործ սիրոյ եւ միաբանութեան, եւ մնաց այսպէս անկատար, որ ամենեցուն փափաքելին էր տեսանել մարմնոյ աչօք զկատարումն այսր աստուածահաճոյ  փափաքանացս եւ  գործառութեան: