Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԻԳ.
Յաղագս աքսորանաց եւ փախստեան Գոլէճեան կարգաւորաց, եւ գալստեան առ մեզ Աբբայեան հարց եւ խօսելոյ նոցա ընդ վարժապետս մեր վասն խնդրոց ինչ:

(1820) ՍԱՀԱԿ վարդապետ՝ զոր ՚ի վեր անդր յիշատակեցաք, ունէր թուղթ ՚ի պատրիարքէն հնգօրեայ ազատութեան, շրջել ժողովել զկարգաւորան: Վասն որոյ առեալ զնոսա եբեր յԵէնիխափուն ՚ի 23 յունուարի:

Եւ որք եկինն, էին Հ. Գրիգոր Գապարաճեան, Հ. Թադէոս Ասկէրեան, Հ. Քերովբէ Աբբայեանք, նաեւ Հ. Պօղոս բժիշկ: Յուղի անկան ընդ նոսա տէր Սահակ եւ տէր Յարութիւն Դրեստեանք, այլ ՚ի ճանապարհին խոյս տուեալ ՚ի փախուստ դարձան, քանզի յետս կոչեցան ՚ի Գոլէճեանց:

Արդ մինչ այսոքիկ այսպէս լինէին, եկն ՚ի դրանէ հրաման առ պատրիարքն գտանել զվեց քահանայս տանն Տիւզեան եւ մերյաւորաց նոցա, զի աքսորեցին:

Եւ պատրիարքն փութացոյց շտապաւ զիշխանս այնու կողման, զի զո՞ եւ իցէ վեց քահանայս յիւրեանցայնոց գտեալ տացեն:

Եւ նոքա փութացեալ, խաբէութեամբ հրաւիրեցին ՚ի տունս իւրեանց զքահանայս՝ որպէս թէ վասն խոստովանութեան ինչ իցէ կոչումն նոցին, այլ գիշերայն ազդ արարեալ ժամկոչաց Հայոց՝ հանին ՚ի տանէն, եւ ետուն ՚ի ձեռս նոցա, եւ առաքեցին ՚ի պատրիարքարանն, եւ էին անուանք նոցա այսոքիկ. Անտոն եպիսկոպոս վիքար իւրեանց, Քայիշքուշաք ճգնաւոր կոչեցեալն, Պօղոս վարդապետ Գաղատացի Մարուշ կոչեցեալն, Պետրոս վարդապետ, եւ Յովհաննէս վարդապետ, ընդ սոսա գտաւ եւ հայր Դաւիթ խոհեմափայլ վարդապետն Աբբայեան, հինգ Գոլէճեանք, եւ մին այս Աբբայեան, եւ սա կամովին յօժարեցաւ երթալ, ասելով, եթէ չէ լցեալ թիւ աքսորելոցն, ես կամաւ գնամ, զիս առաքեսջիք: Մնաց միայն յԱբբայեանց Հ. Սրապիոն, եւ ոչ եկն ընդ նոսա:

Քանզի ընտանիք Տիւզեանց յանձնեալ եղեն պատրիարքին յօրէ կնքելոյ զտունս նոցա:

Ընդ  նոսա  էին  եւ  արու  սպասաւորք,  եւ  Հ.  Ստեփանոս,  որ գտաւ յայնժամ ՚ի տան նոցա:

Եւ զամենայն զնոսա եդ պատրիարքն հանդէպ սուրբ Աստուածածնի եկեղեցւոյն ՚ի տան միում, եւ զգուշանայր պահպանօք:

Եւ զհայր Ստեփանոսն առանձինն ՚ի միում խցի պահէր իբրեւ ՚ի բանտի:

Յաւուրսն յայնոսիկ Հ. Սրապիոն ելեալ գայ առ պատրիարքարանն, եւ առ ժամն ոչ գտանի անդ վէքիլն, եւ բազմի ՚ի յաթոռոյն. հարցանեն ցնա վարդապետքն, եւ ասեն, դու ո՞վ ես եւ վասն է՞ր եկիր այսր:

Եւ նա պատասխանէ, վարդապետ եմ ես ՚ի վանուց սրբոյն Ղազարու Հ. Սրապիոն անուն, եւ եկի աստ խնդրել հրաման երթալ յայցելութիւն կարգակից եղբօր իմոյ Հ. Ստեփանոսի:

Յայնժամ ոմն ՚ի վարդապետացն՝ որոյ անուն էր Պօղոս վարդապետ Գաղատացի, եւ էր տեղապահ փոխանորդի պատրիարքին, եւ ունէր թշնամութիւն մեծ անդստին ՚ի մանկութենէ իւրմէ ՚ի Գաղատիա ՚ի վերայ Հռովմէական Հայոց, հանէ զնա արտաքոյ սենեկին, եւ ինքն գնացեալ ՚ի ներքո ելանէ առ Պօղոս պատրիարքն եւ ասէ, եթէ ՚ի Հռովմէական Հայոց կարգաւոր ոմն եկեալ յանդիմանէ զմեզ անվայել բանիւք եւ ասէ, թէ դուք լինէիք ուղղափառ եւ բարեկրօն, զուղղափառ վարդապետսն ոչ տայիք ըմբռնել եւ ՚ի բանտի արգելուլ, բայց զի անմասն էք յուղղափառութենէ, առանց խղճի առնէք զոր ինչ եւ կամիքդ:

Եւ պատրիարքն լուեալ զայս, հրամայէ դնել զնա ՚ի բանտի, մինչեւ եկեսցէ փոխանորդ իւր, եւ քննեսցէ զայն:

Եւ Գաղատացին տեսեալ, թէ անպատիժ ունի զերծանիլ ՚ի ձեռաց իւրոց, զայրանայ առաւել եւս, եւ ածեալ առաջի վէքիլարանի՝  տայ պնդել զոտս նորա յաղախան, եւ հարկանեն նմա բիրս եօթանասուն:

Իսկ նա ինքն եղկելին յետոյ ՚ի գանակոծ ոտիցն կանգնեալ ՚ի վերայ՝ հարցանէ զիրաւունս բանից, թէ զի՞նչ էին իմ յանցանք:

Իսկ Գաղատացին որ անօրէնութեամբ գործեացն զայն, եւ բերան իսկ բանալ ոչ ետ նմա, եւ տարեալ արկին ՚ի բանտ:

Բայց Կարնեցի Յակոբ աղա՝ որ ծանօթացեալ էր ՚ի Կարին Հ. Սրապիոնի, եւ ՚ի բազում իրս մանաւանդ ՚ի շինութեան դպրոցի գործակցեալ նմա, եւ սիրէր զնա ոչ սակաւ, իբրեւ զայս ամենայն լսէ, փութացեալ գայ առ պատրիարքն, եւ ազատեալ հանէ զնա ՚ի բանտէ, եւ պատրիարքն առաքէ յաքսորս զԳաղատացին զայն ՚ի հայրենիս իւր ՚ի Գաղատիա:

Արդ սա զի գանակոծ հարուածով վշտացեալ էր ՚ի վերայ վարդապետաց մերոց, այժմ ոչ ընդ միաբանս իւր միաբանեցաւ գալ առ մեզ, այլ եկաց մնաց յեկեղեցիս Լատինացւոց:

Սահակ վարդապետ երթայ ՚ի սկզբան փետրվարի առ Ստեփանոս եպիսկոպոսն Աւնէրեան, որ երբեմն եւ վիքար էր, եւ յայնժամ թագուցեալ կայր, եւ ՚ի մտի եդեալ էր գաղտնաւարկել ՚ի Թրեստ, ասէ ցնա, ընդէ՞ր ոչ գաս ընդ մեզ, յորո՞ց կասկածիս, մինչ ամենայն իշխանք Հայոց պաշտպան կան մեզ:

Որում պատասխանէ Ստեփանոս եպիսկոպոս թէ եւ ես ոչ սակաւ քան զձեզ ցանկացող եմ միաբանութեան ազգիս, բայց երկնչիմ ՚ի Գոլէճցւոց աստի ինքնին ելանել եւ գալ: Բայց եթէ իշխանք Հայոց կանխեալ խնդրեսցեն զիս ՚ի մերայնոց, եւ սոքա ստիպեսցեն զիս գնալ, յայնժամ փութացեալ գամ:

Սահակ վարդապետ զայս բան ծանոյց Հ. Մեսրովպայ, եւ նա հաճեցոյց զիշխանս մեր, եւ ետ խնդրել յիշխանաց այնու կողման, զի առաքեսցեն զՍտեփանոս եպիսկոպոսն:

Եւ նոքա պատուիրեցին նմա գնալ, բայց ոչ երբէք կուսակից լինել եւ միտել ՚ի կողմն Հայոց եւ Աբբայեանց:

Եւ նորա գնացեալ՝ զբռնադատութիւն իշխանաց իւրոց՝ եպիսկոպոսին Լատինաց յայտ արար, եւ էառ ՚ի նմանէ հաւանութիւն լռելեայն:

Սահակ վարդապետ եւ այլ ոմանք յիշխանաց առեալ բերին զնա յԵէնիխաբուն:

(1820) Արդ յայսմ միջոցի՝ յաւուրս պահոց, զօրականքն Եէնիչէրի ձայնեալք՝ զոր միանգամ տեսանէին ՚ի Հայոց ձուկն գնել կամ ուտել, կալեալ զնա տանէին ՚ի պատրիարքարանն, եւ վէքիլ պատրիարքին ակամայ տայր զօրականին դահեկան մի խոժոռեալ դիմօք, եւ զայրն յանդիմանէր վասն յայտնի զձուկն ուտելոյն, եւ արձակէր ՚ի բաց:

Եւ  զայս  բազմարդիւն  շահավաճառ իմն  արարին  իւրեանց, զօրականքն, որք զհետ լինէին գտանել զո եւ իցէ Հայ ազգաւ, որ ուտիցէ եւ գնեսցէ ՚ի շուկայս զկերակուրս անուտելիս մեզ յաւուր պահոց:

Այլ Պօղոս պատրիարք որ քաջախորհուրդ հեռատեսութեամբ իւրով դիտէր եւ մտածէր զվախճան ամենայն իրաց, կոչեաց առ ինքն զՅարութիւն աղա Պէզճեան եւ խորհեալ ընդ նմա, կոչեցին զՅարութիւն Շամպէօրէկեան, որ ունէր ելումւոտ ՚ի դուռն զօրապստին, եւ ոսկերիչ նորին է, ՚ի ձեռն նորին ազդ արարին Եէնիչէրի աղասի զօրապետին զի հրամայեսցէ ամենայն  զօրականաց՝ յայնմ հետէ կալնուլ եւ ոչ զոք վասն այնպիսի իրաց:

(1820) Յամսեանն յունվարի խորհրդով իշխանաց մերոց պատրիարքն կոչէր մի առ մի ՚ի Հռովմէական Հայ ժողովրդոց զերեւելի իշխանս եւ զմիջակային արհեստաւորս, եւ առաջարկէր նոցա զբան միութեան:

Եւ զի ահ սաստիկ պաշարեալ էր զնոսա, բազումք գային ՚ի հաւանութիւն, եւ ստորագրէին պայմանագրին, որ ունէր օրինակ զայս:

«Ի սրբոյն Գրիգորէ Լուսաւորչէ մերմէ սկսեալ մինչեւ ցարդ, զոր ինչ ընդունի Հայաստանեայց ուղղափառ սուրբ եկեղեցին, ընդունիմ եւ ես, եւ զոր ինչ մերժէ, մերժեմ եւ ես. ՚ի հաստատութիւն այսր ողջամիտ դաւանութեանս յօժարակամ կամօք կնքեցի եւ ստորագրեցի ես (այս անուն) եւ այլն»

Բայց եւ բազումք դժկամակ գտեալ առ այն՝ ոչ հաճէին ստորագրել:

Հայր Մեսրովպ՝ այր մեծախորհուրդ եւ բազմահանճար առ շահելոյ զերկաքանչիւր կողմանս՝ հաւանեցոյց զիշխանս մեր, զի Լուսաւորչեան հանգանակն անպակաս եւ անյաւելուած գրեսցի ՚ի թղթի, եւ նմին ստորագրեսցէ հասարակութիւնն:

Եւ յայնժամ առանց ինչ դիմադարձ բանից գային եւ ստորագրէին  ամենեքեան:

Ի նոյն աւուրս ՚ի միում գիշերի ժողովեցան իշխանք մեր առ Հ. Մեսրովպ վարդապետ, եւ նա զամենայն խնդիրս՝ յորոց վերայ լինէին վէճքն՝ մի ըստ միոջէ յայտ արար:

Անդ էր եւ Փէշտըմալճեան Տիրացու Գրիգոր մեծանուն վարժապետն, եւ հաճութեամբ ժողովոյն գրիչ ՚ի ձեռին նշանակէր ՚ի թղթի, եւ միաձայնութեամբ զբանս հարց ընդհանուր եկեղեցւոյ՝ ընտրէին եւ բերէին ՚ի վկայութիւն առաջարկութեանց իւրեանց:

Եւ ընդ առաւօտն Գրիգոր խալֆա, հաճի Չէլէպի, Ճանիկ աղա, Մանանեան Յակոբ աղա, եւ Ազնաւուրեան Կարապետ, առին զթուղթն զայն, եւ գնացին ՚ի պատրիարքարանն, տարան ընդ ինքեանս  եւ  զԳրիգոր  վարժապետն,  զի  թէ  վասն  բանից  թղթոյն դէպ ինչ լինիցի, խօսեցի:

Մտեալ իշխանաց առ պատրիարքն, պատմեն նմա զխորհուրդ իւրեանց, յետոյ յերեւան հանեն եւ զթուղթն, զոր ՚ի գիշերին գրեալ էին:

Ուր իբրեւ յաղագս բղխման Հագւոյն սրբոյ եւ յՈրդւոյ բանք եղեն, ասէ պատրիարքն, է՞ ոք ՚ի հարց մերոց սրբոց այդպէս գրեալ կամ բացատրեալ. ես ընդունիմ եւ ասեմ, թէ Հոգին սուրբ հոսի ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ, կամ առնու ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ, որպէս եւ Հարքն մեր ասացեալ են, բայց ոչ ընդունիմ, թէ Հոգին սուրբ բղխի ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ, զի բղխումն նշանակէ զծագումն յառաջին սկզբնէ, եւ յայնժամ լինին յԵրրորդութեան երկու սկզբունք: Նա զի եւ Լատինք Հոգին Բրօշետի ասեն, որ նշանակէ, Հոգին յառաջագայի կամ հոսի կամ առնու, եւ ոչ թէ բղխի:

Ուստի եթէ Լատինք բղխի  ոչ ասեն, զմեզ  ընդ է՞ր  ստիպեն բղխի ասել:

Ապա որպէս  ասացեալ  են  սուրբ  հարք  Հայաստանեայց  եկեղեցւոյ, զնոյն ասեմ եւ ես ըստ նոցին բառից, որպէս ասացեալ է եւ Շնորհալի սուրբ հայրն մեր, թէ ՚ի Հօրէ բղխումն Հոգւոյդ ոչ քննեցան,  եւ  հոսման  յՈրդւոյ  առումն  ոչ  պատմեցան:

Զայս այսչափ ընդունիմ եւ ասեմ, եւ այլովք բառիւք ոչ կարեմ բացատրել, եւ չունիմ հրաման առաջի բղխի բառին դնել զբառն եւ յՈրդւոյ. զի հաւատամ ես, թէ Հոգին սուրբ բղբի ՚ի Հօրէ եւ առնու յՈրդւոյ ըստ սուրբ Շնորհալւոյն որպէս ասէ, բղխումն Հօր անքննաբար, առող յՈրդւոյ անճառաբար. զայս գիտեմ ես, եւ զայս հրամայեմ գրել. աւելի ինչ բացատրել արժան չէ:

Զայս հրահանգ առեալ նոցա, առաքեցին զվարժապետն յԵէնիխափու առ Հ. Մեսրովպ պատմել նմա զհրաման պատրիարքին, զի այնու եղանակաւ լրացուսցեն զխօսս իւրեանց, եւ մի ընդունայն վէճք լինիցին: