Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ Զ.
Յաղագս աքսորանացն Դանիէլի եւ Գալուստ նուիրակին, եւ ընտրութեանն Յովսեփայ ՚ի կաթողիկոսութիւն Էջմիածնի եւ վախճանի նորա:

  (1800) Յետ նստելոյ Յովհաննու յաթոռ պատրիարքութեան, եկն հրաման յարքունուստ գտանել զպատճառ խռովութեանս, եկն  հրաման  յարքոնուստ  գտանել  զպատճառ  խռովութեանս այսմիկ, եւ Յովհաննէս պատրիարք՝ որովհետեւ դժկամակ էր առ Դանիէլ վասն կացուցանելոյ նորա պատրիարք զԴաւիթ, եւ առ ոչինչ համարելոյ զինքն, գրեաց ՚ի դուռն արքունի, եթէ պատճառ այսմ ամենայնի եղեւ Դանիէլ, որ առանց հրամանի եւ գիտութեան բարձր եւ հզօր թագաւորութեան ձերում հրաժարեալ ինքն ՚ի պատրիարքութենէ, ընտրեաց զԴաւիթ ՚ի պատրիարքութիւն, եւ Գալուստ վարդապետ զոր ըմբռնեալ տարայք ՚ի բանտ, ընդդէմ եկաց գործոց սորա, ուստի եւ ժողովուրդք յերկուս պառակեալ, ոմանք ՚ի կողմն Դանիէլի, եւ այլք ՚ի կողմն Գալուստ վարդապետին, յարեան յոտս եւ արարին զայս խռովութիւն:

Արդ այս պատասխանի ծանուցեալ ՚ի լսելիս արքային, եղեւ հրաման աքսորել զԴանիէլ ՚ի Տենեդոս կղզի, եւ զԳալուստ ՚ի Կիպրոս, եւ զգլխաւոր անձինս աշխարհականաց՝ որք ՚ի բանտի էին, առաքեցին ՚ի ծառայութիւն թիոյ, եւ այսպէս հանդարտեցաւ աղմուկ  ժողովրդեանն:

Յետ այսր ամենայնի կոչեալ Յովհաննէս պատրիարք զԴաւիթ, խօսեցաւ ընդ նմա, եւ նա առ երկիւղի արդարացոյց զգործս նորա, եթէ օրէն էր այսպէս առնել, եւ բազմադիմի բանիւք յանկոյց զսիրտ Յովհաննու ՚ի կամս իւր, եւ հաճոյ եցոյց նմա զինքն այնչափ, մինչ զի եւ Յովհաննէս պատրիարք խօսեցեալ ընդ իշխանաւորս Հայոց, որք էին բարեկամք իւր, հաճեցոյց զնոսին յընտրել զԴաւիթ ՚ի կաթողիկոսութիւն Էջմիածնի, եւ հաւանութեամբ նոցին առաքեցին զԴաւիթ յԷջմիածին, զի գնացեալ անդ գտցէ զեղանակ եւ զճանապարհ իմն՝ յինքն ընկրկել զկաթողիկոսութիւն, քաջալերս տուեալ նմա, եթէ որով եւ իցէ եղանակաւ մարթասցի լինել կաթողիկոս, ընկալցին զնա Կոստանդնուպօլսեցիք:

Գնաց Դաւիթ յԷջմիածին,  եւ իբրեւ  պատմեաց զամենայն եղելութիւնս եւ զանցս Կոստանդնուպօլսի, եւ զաքսորանս Դանիէլի, վշտացան միաբանք ամենեքին, եւ ՚ի խոր խոցեցան յոյժ, եւ ժողով արարեալ ետուն ակամայ կամօք հաւանութիւն լինելոյ կաթողիկոս  Յովսեփայ  արքեպիսկոպոսին  Ռուսաստանու,  միայն զի եւ Կոստանդնուպօլսեցիք ընկալցին զնա կաթողիկոս, եւ տացեն զհաւանութիւն մահսարական գրութեամբ իւրեանց:

(1800) Իբրեւ իրազեկ եղեւ Յովսէփ այսմ, ՚ի ձեռն տէրութեան Ռուսաց հայթհայթեաց հրաման առաքել առ Կոստանդնուպօլսեցիս, զի ընկալցին զՅովսէփ ՚ի կաթողիկոսութիւն. եւ դեսպանն Ռուսաց՝ որ նստէր ՚ի Կոստանդնուպօլիս, ծանոյց արքունի դրան զմիտս եւ զհաւանութիւն Ռուսաց տէրութեան, ասելով, եթէ կաթողիկոսն Հայոց՝ որ նստի յԷջմիածին ընդ իշխանութեամբ Պարսից, վախճանեալ է, եւ տէրութիւնս մեր ՚ի խնդրոյ Հայազգեաց՝ որք են ՚ի բաժնի մերում, ընտրեալ է նոցա կաթողիկոս զՅովսէփ արքեպիսկոպոսն նոցա. արդ՝ հրամայեսջիք եւ դուք ամենայն Հայոց՝ որք գտանին ընդ իշխանութեամբ ձերով, զի եւ նոքա ընկալցին զնա կաթողիկոս ինքեանց մահսարական գրութեամբ իւրեանց:

Այս հրաման եւ խնդիր թէպէտ ծանր եղեւ առաջի Օսմանեան տէրութեան, եւ գաղտնի հրաման առաքէր ՚ի պատրիարքարանն, զի մի ընկալցին զՅովսէփ կաթողիկոս լինել ինքեանց, բայց այսու ամենայնիւ կոչեալ զիշխանաւորս Հայոց ՚ի դուռն Եպարգոսին ՚ի ներկայութեան դեսպանին Ռուսաց, հրամայէր Եպարգոսն յասելն, «Եթէ կաթողիկոսն ձեր վախճանեալ է, եւ բարձր տէրութիւն Ռուսաց ըստ խնդրոյ ազգի ձերում ընտրեալ է ձեզ կաթողիկոս զՅովսէփ վարդապետ, արդ հրամայեմք եւ մեք զի ընտրեալն ՚ի նմանէ՝ ընտրեալ է եւ ՚ի մէնջ, եւ դուք պարտիք հնազանդիլ, եւ ընդունիլ զնա ձեզ կաթողիկոս»:

Պատասխանի ետուն իշխանաւորքն Հայոց եւ ասեն. «Ոչ այդպէս տէր մեր, ազգ մեր ոչ ընդունի զնա երբէք, եւ ոչ մեք»:

Ցասուցեալ որպէս թէ ընդ այս Եպարգոսն՝ հրամայէ առ երեսս իջուցանել զնոսա ՚ի բանտ, զի ակամայ կամօք յանձն առցեն հաւանութիւն տալ. եւ  այնպէս  կեղծաւորէր Օսմանեան դուռն առաջի դեսպանին Ռուսաց, զի յայտնի հրամայէր եւ սպառնայր ընդունել, եւ գաղտնի հրամայէր եւ յորդորէր չընդունել երբէք, եւ վասն այսր յերկարէր եւ յապաղէր կաթողիկոսութիւնն Յովսեփայ մինչեւ ցամ մի:

Իսկ Դանիէլեանք ամենեքին աղաչանօք եւ յորդորանօք հաճեցուցեալ  զմիտս  Յովհաննու  պատրիարքին՝  յետ  չորից  ամսոց աքսորանացն հանին զհրաման ազատութեան Դանիէլի, տալով նմա եւ զառաջնորդութիւն Եւդոկիոյ քաղաքի, եւ զԳալուստ նուիրակ առաքեցին յառաջնորդութիւն Ակնաց քաղաքի:

Յայսմ միջոցի եւ Յովսէփ եպիսկոպոս մինչդեռ հանդերձեցաւ հրամանաւ տէրութեանն Ռուսաց գնալ յԷջմիածին, եւ  անդ օծանիլ կաթողիկոս, եկեալ ՚ի Տփխիս քաղաք, հիւանդացաւ, եւ վախճան մահու հասեալ  նմա, թաղեցաւ անդ ՚ի Տփխիս յամի տեառն 1801 ՚ի մարտի: