Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԾԱ.
Յաղագս հարսանեաց դստերց արքայի, եւ թլփատութեան որդւոց նորին, եւ յաղագս ճանապարհորդութեան արքունի վառօդապետ Յովհաննէս ամիրայի յԵւրոպիա, եւ վերադարձման նորին:

Յառաջ քան զամս երկուս յամին 1834՝ արար արքայ հարսանիս ՚ի Տօլմապաղչէ սարային, եւ զՍալիհէ կոչեցեալ դուստր իւր ետ ՚ի կնութիւն Խալիլ փաշային, որ էր որդեգիր մեծի սպարապետի Խոսրով Մէհմմէտ փաշային:

Եւ  զաւուրս  հնգետասան  տեւեաց  այս  հանդէս  հարսանեաց երգոց նուագարանաց՝ եւ պէս պէս խաղուց, վառելով կանթեղս զգիշերն ողջոյն ՚ի դրունս տանց եւ առաջի կրպակաց եթէ ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ եթէ ՚ի գիւղօրէս, եւ արձակէին ՚ի պալատէ արքային եւ մեծամեծաց՝ եւ պատերազմական նաւուց զփամփուշտս բազմատեսակս եւ օդաթռիչս. իսկ ՚ի ցերեկի բազմութիւնք յամենայն ազգաց ժողովէին ՚ի Տօլմապաղչէն, յորում խաղային լարախաղացք Տաճիկք եւ Եւրոպացիք զանազան զարմանասքանչ խաղուց տեսակօք:

Ընդ այս ոչ շատացեալ արքայի, ՚ի սմին ամի արար հարսանիս ՚ի նմին պալատի Տօլմապաղչէին, եւ զՄիհրիմահ կոչեցեալ դուստր իւր ետ ՚ի կնութիւն Սայիտ փաշային, որ էր իւր վաղեմի սպասաւոր ՚ի պալատն արքայի, եւ զաւուրս երկոտասան նոյն օրինակ եւ աւելի եւս հանդէս հարսանեաց կատարեաց ՚ի տես եւ ՚ի զուարճութիւն սրտի ամենեցուն:

Հրաւիրեաց արքայ ՚ի հարսանիս իւր զդեսպանս ամենայն Եւրոպական թագաւորութեանց, եւ  զերեւելի  վաճառականս նոցին, եւ   զպատրիարքունս   Յունաց,    Հայոց,   հռովմէական   Հայոց   եւ զրաբունապետն Հրէից, եւ զերեւելի հատավաճառս ՚ի Հայոց եւ ՚ի հռովմէական Հայոց, եւ սոցա ամենեցուն յորոշեալ աւուրս պատրաստեաց արքայ սեղան բազմախորտիկ եւ համադամ, իսկ Հրէից եդ առաջի զսեր եւ զշաքար եւ զհաց միայն ըստ խտրութեան օրինացն Թալմուտին:

Յետ երկոտասան աւուրց հարսանեաց՝ արար արքայ հանդէս հարսանեաց եւ ՚ի Քեաղատխանէ, եւ զերկոսին որդիս իւր զԱպտ իւլ Մէճիտ եւ զԱպտ իւլ Ազիզ ետ թլփատել ՚ի հանդիսին ըստ օրինաց իւրոց, ընդ նոսին եւ զբազմութիւն որդւոց այլազգեաց չեւ եւս թլփատելոց՝ ետ բերել անդր ՚ի Քեաղտխանէն, եւ պատրաստեալ նոցա տեղի վրանաձեւ՝ եդ թլփատել զամենայն:

Տեսեալ արքայի զխրախութիւն մանկանց այլազգեաց՝ որք տօն   ցնծութեան   կատարէին   անհամեմատ   բերկրութեամբ,   եւ զզուարճութիւն ծնողաց նոցին եւ ընտանեաց, ոչ կամեցաւ բարեփառ արքայն, զի մանկունք քրիստոնէից ազգաց հպատակաց իւրոց գտանիցին անմասն եւ զուրկ ՚ի խրախութենէ յայսմանէ:

Ոսւտի հրամայեաց, զի եւ մանկունք Յունաց, Հայոց, հռովմէական Հայոց եւ Հրէից, որք տակաւին յընթերցանութեան պարապին ՚ի դպրատունս, եկեսցեն հանդերձ վարժապետօք իւրեանց ՚ի հարսանիս արքային:

Եւ առին վարժապետք զմանկունսն եւ գնացին ՚ի Քեաղատխանէն, եւ սփռեցան ՚ի ներքոյ վրանաց ՚ի ծաղկալից մարգագետնին, եւ պատրաստեցաւ նոցա բլիլաւ շաքարախառն քրքմով եւ մեխակաւ, իսկ Հրէից միայն սեր եւ շաքար:

Եւ իբրեւ օրն ընդմիջէր, հրամայեաց արքայ, եւ սկսան ելանել ՚ի թափօր եկեղեցական զգեստուք յառաջոյ՝ Յոյնք, եւ ապա Հայք, եւ յետ նոցա Հռովմէականք, եւ մի զկնի միոյ դասաւորեալք յերկուս դասս, երկու վարդապետք եղենյառաջընթացք կարգին, եւ ապա մանկունք, եւ առերի նոցին վարջապետք եւ խալֆայք, եւ ելին ՚ի թափօր շուրջ զպալատաւն ՚ի տես արքայի եւ  ամենայն  մեծամեծաց:

Հայք եւ Հռովմէականք ունէին յօրինեալ երգս ՚ի բարեմաղթութիւն արքայի, զոր գեղեցկաձայնքն երգէին, եւ այլք զամէնն կարդային:

Իսկ Յոյնք միահամուռ ամենեքին աղաղակէին առանց երգոց ինչ միայն ”ամին”, եւ ունէին ՚ի ձռին տերեւս դաբնեաց, որ մեռելոցն են զարդարանք, նոյնպէս եւ Հրէայք միայն զամէն աղաղակէին խառնիխուռն ձայնիւ:

Լուաք ապա ՚ի մերձաւորաց արքայի,  զի արքայ զուարճացեալ էր ընդ բարեկարգ օրհներգութիւնս Հայոց եւ Հռովմէականաց, եւ խոժոռեալ է ընդ խառն աղաղար Յունաց եւ Հրէից:

Եւ յետ աւուրց ինչ ել պարգեւ յարքայէ, եւ մի ոմն յաւագորերոյ՝ արքունի դրանն շրջեցաւ ընդ ամենայն դպրատունս Յունաց, եւ Հայոց եւ Հռովմէականաց եւ Հրէից ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ յԻւսկիւտար եւ յամենայն գիւզօրէս նեղուցին, եւ ետ ամենեցուն ձեռամբ իւրով զպարգեւսն արքայի, մէն մի մանկանց՝ երեք դահեկան, եւ խալֆայից՝ քսան եւ հինգ դահեկան, եւ վարժապետաց յիսուն դահեկան, եւ գրեալ զհաշիւ ամենեցուն սոցա՝ տարաւ  առ արքայ:

Ընկալայ եւ ես պատմագիրս զյիսուն դահեկան ըստ պաշտօնի իմում, որ պարապէի ՚ի դասատուութիւն հայկաբանութեան յԱռաքելոց կոչեցեալ ուսումնարանին ՚ի Ֆէնէր թաղին Կոստանդնուպօլսոյ:

Եւ օրհնեցաք զարքայ եւ զորդիս նորա եւ զմեծամեծս տէրութեանն, եւ յօրհնեցաք բազմատեսակ երգս բարեմաղթութեանց վասն  կենաց  արքայի:

(1836) Ի սմին ամի արար արքայ եւ այլ իմն գործ արժանի յիշատակաց, եւ ընկալաւ յամենեցուն զաղօթս եւ զօրհնութիւնս:

Իբր զի՝ ետ շինել եւ կանգնել կամուրջ մեծ ՚ի վերայ ծովու, անցանել ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ յՈւնխաբանի դրանէն ՚ի Ղալաթիոյ Ազապ գափուսի կոչեցեալ դուռն, որ մեծ դիւրութիւն եւ օգուտ եղեւ հասարակութեան՝ ոչ միայն հետեւակ մարդկան, այլ եւ  հեծելոց՝  եւ  մեծամեծ  սայլից  եզանց,  եւ  թնդանօթից  կառաց, անցանել դիւրաւ առանց ծախուց ինչ ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ ՚ի Ղալաթիա, մանաւանդ զի՝ բարձան այնուհետեւ սոսկալի դիպուածք նաւակոծութեան յայնոսիկ կողմանս, ուր ՚ի շնչելոյ կատաղի հողմոց լինէին երբեմն այնպիսի աղետալի պատահարք:

Յաւուրս յայսոսիկ պատահեաց հրդեհ մեծ ՚ի Սուլթան Պայազիտ, որ ոչ սակաւ վնասս հասոյց Հայազգի թիւլպնէնտճի կոչեցեալ վաճառականաց, այրելով զկրպակս եւ զինչս նոցին զամենայն:

(1836) Ի սմին ամի արքունի վառօդապետն Յովհաննէս, որ սիրելին էր արքայի վասն զգօնամիտ եւ հանճարարուեստ գիւտից իւրոց, եւ ունէր զտեղեկութիւն Հայկական եւ Գաղղիական լեզուին, եւ հմուտ եւ վարժ էր բնական արուեստից եւ գիտութեանց, որովք ետ շինել զզանազան գործիս եւ զմեքենայս զարմանաւորս ՚ի վառօդարանն արքունի, եւ հաճոյ եւ սիրելի եղեւ յոյժ արքայի եւ մեծամեծաց տէրութեանն, մանաւանդ զի եւ ինքն գոլով այր հեղ եւ բարեպաշտ եւ երկրիւղած յԱստուծոյ՝ ընդ ամենեցուն սիրով եւ քաղցրութեամբ կենակցէր եւ ընտանենայր, եւ հաճոյ էր յաչս ամենեցուն:

Սա խնդրեաց յարքայէ, զի յատուկ հրամանաւ եւ յանձնարարական թղթով նորին շրջեսցի յԵւրոպիա ՚ի գործարանս բնական արուեստից Եւրոպական թագաւորութեանց, զի տեղեկութիւն ստասցի բազմաց հարկաւոր գիտելեանց, զի տեղեկութիւն ստասցի բազմաց հարկաւոր գիտելեաց շուրջ ըզ նոքօք, եւ կամ զթերին իւր լցուսցէ ակն յանդիման տեսութեամբ եւ փորձառութեամբ, զի այլ է ընթեռնուլն եւ տեսականին միայն հմտանալն, եւ  այլ  է  փորձով  իսկ  եւ  զգալի  աչօք  ճանաչելն  եւ  գիտելն.  եւ զայսոսիկ ուսեալ ապա վերադարձցի ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ ՚ի կիր արկցէ զնոսին ըստ օրինակի Եւրոպացւոց յօգուտ եւ ՚ի փառս Օսմանեան   թագաւորութեան:

Ուրախացեալ արքայ ընդ այս բարեմիտ յօժարութիւն նորին, որ  յօգուտ  տէրութեանն  յանձն  առնու  ճանապարհ  առնել  ընդ այսչափ հեռաւոր աշխարհս, գովեաց զբարեխոհ յառաջադիմութիւն նորին, եւ ետ նմա նշան ականակապ ունել յարաժամ ՚ի կուրծս   իւր,   եւ   գիր   յանձնարարութեան   առ  թագաւորութիւնս Գաղղիացւոց եւ Անգլիացւոց եւ առ կայսրն Աւսթրիոյ, խնդրելով ՚ի նոցունց, զի մի զլասցին ՚ի ցուցանլոյ Յովհաննու հաւատարիմ ծառայի իւրում հայկազնոյ զամենայն՝ զոր միանգամ անձնկայ տեսանել եւ հարցանել եւ զփորձ առնուլ:

Գնացեալ Յովհաննու վառօդապետի այսպիսի շքով, շրջեցաւ յԻտալիա, ՚ի Գաղղիա, եւ յԱնգլիա, եւ ետես ՚ի նոցանէ պատիւս եւ ընդունելութիւնս, եւ ստացեալ բազմատեսակ ծանօթութիւնս հարկաւոր գիտելեաց բնական սկզբանց եւ նիւթոց՝ եւ որ այլ եւս կարեւորքն էին իւրում իսկ արուեստի վառօդաշինութեանն, եւ մեծաւ  պատուով  վերադարձաւ  ՚ի  Կոստանդնուպօլիս:

Եբեր ընդ  իւր եւ  զզանազան գործիս  հրաշաւորս ՚ի տես արքայի, ընդ որ ուրախ լեալ արքայ, յաւել զպատիւ եւ զարտօնութիւն նորա:

(1837) Յայսմ յամի Աստուածիմաստ եւ բազմերախտ Հայր մեր Գրիգոր վարժապետ Փէշտըմալճեան կնքեաց զցաւալի կեանս իւր ՚ի հասակի վաթսուն եւ չորից ամաց. եւ ձեռագիր մատեանք նորա՝ որք թանկագին էին վասն հնութեանն, յափշտակեցան ՚ի Փափազեան Ճանիկ ամիրայէ բռնութեամբ, տուեալ միայն 500 դահեկան:

(1838) Ի բազում  ամաց հետէ ոչ պակասէր ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրէից նորին ժանտամահ հիւանդութիւնն, որ զամս քսան եւ վեց անընդհատ առնոյր իւր զոհս հարիւրաւոր եւ հազարաւոր մանկամարդաց եւ երիտասարդուհեաց յամենայն ազգաց, եւ երբեմն եւս չափաահասից եւ ծերունեաց, եւ չէր սմա հնար բարձման կամ խափանման, եւ կամ դեղ ապաքինութեան. ՚ի ձմերան փոքր ինչ մեղմանայր, եւ յամարան սաստկանալով սաստկանայր եւ յաճախէր: Ուստի նախարարք տէրութեանն խրատեալք ՅԵւրոպացւոց ազգաց, համոզեցին զարքայ, եւ հրամանաւ արքայի ձմերանոցն Չէնկէլ գիւղի եղեւ քառասնապահ զգուշութեան նաւուց եկելոց ՚ի Պոնտոսէ, եւ ծոցն Քիւչիւք չէքմէճէի՝ եկելոցն ՚ի Մարմայէ. շինեցան եւ այլ եւս քառասնապահք վասն եկելոց յԱսիակողմանց եւ յԵւրոպակողմանց, եւ ել հրաման ամենայն ազգաց չթաղել զմեռեալս իւրեանց ՚ի զգուշութիւն ՚ի ժանտամահէ, մինչեւ ոչ քննեսցեն կարգեալ բժիշկք զախտ եւ ըզհիւանդութիւն մեռելոյն. եւ այսու օրինակաւ մեռեալքն ՚ի նոյն ախտէ առանց յուղարկաւորութեան հանդիսի միով յառաջընթաց քահանայիւ եւ չորիւք մեռելաթաղիւք ոմամբք տարեալ թաղէին, եւ ընտանիք նոցին մնային ՚ի քառասնօրեայ զգուշութեան անմերձենալի յումեքէ. եւ սկսաւ մեղմանալ եւ պակասիլ ախտն չար եւ տարափոխիկ ՚ի մայրաքաղաքէս եւ անհետ լինել յօրէ յայնմանէ մինչեւ ցայսօր:

(1838) Ի սմին ամի նորոգեցաւ ՚ի հիմանց սուրբ Երրորդութեան եկեղեցին Հայոց ՚ի Պէյօղլու չքնաղ եւ վայելուչ քարուկիր շինուածով, զորոյ զհանդէր օծութեանն կատարեաց Ստեփանոս պատրիարք ՚ի յունիսի 18 հանդերձ երկու եպիսկոպօսք եւ եօթն վարդապետօք:

Յայսմ ամի եւ չորեք տասնամեայ կոյս աղջիկ մի հայազգի Վառվառ անուն Աշխարօվացի յափշտակեալ ՚ի Մահմէտականաց տեղւոյն վասն գեղեցկութեանն, եւ զրպարտեալ առաջի դատաւորին Տաճկաց, եթէ խոստացաւ աղջիկս այս ընդունել զՄահմէտական կրօնս մեր, եւ յոչ առնուլ նորա յանձն՝ մատնեալ անտանելի չարչարանաց եւ բանտարգելութեանց վասն ՚ի Քրիստո հաւատոցն, եւ հուսկ յետոյ աղերսանօք պատրիարքին բերեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, ածաւ յատեան մեծի վէզիրին, եւ անդ եւս խոստովանեալ զՔրիստոս, աքսորեցաւ ՚ի Պրուսա, բայց յետ վեցից ամսոց միջնորդութեամբ Մագսուտ ամիրայի զերծեալ յաքսորանացն ամուսնացաւ ընդ Հայոց ուրումն ՚ի Խասգիւղ: