Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԺԲ.
Յաղագս գալոյ Անգլիացւոց պատերազմական նաւուք ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ բազմադիմի խռովութեանցն, որք եղեն ՚ի Կոստանդնուպօլիս:

  (1806) Ի սմին ժամանակի բացաւ պատերազմն մեծ ՚ի մէջ Գաղզիացւոց եւ Ռուսաց, եւ ամենայն Եւրոպա խռովեցաւ իբրեւ ծով ալեկոծեալ յահէ եւ յերկիւղէ Նաբոլէօն Պօնաբարթ կոչեցեալ արքային Գաղզիացւոց:

Եւ Սուլթան Սէլիմ արքայն Օսմանեան յարեցաւ ՚ի կողմն Պօնաբարթին՝ ուխտ եւ ջաշն հաստատելով ընդ նմա, բարեկամի  նորուն լինել բարեկամ, եւ թշնամւոյն թշնամի:

Իսկ Անգլիացիք՝ որք էին ՚ի կողմն Ռուսաց, սկսան յորդորել եւ համոզել զմեծամեծս տէրութեանն Տաճկաց, զի թողեալ զՊօնաբարթ՝ յարեսցին ՚ի կողմն Ռուսաց:

Եւ թէպէտ մեծամեծք տէրութեանն համոզեցան եւ կամէին բարեկամանալ ընդ Ռուսս, բայց չեղեւ հնար համոզելոյ զՍուլթան Սէլիմ, զի յամենայնի մտերիմ ոգւով եւ հաւատարիմ սիրով կապեալ էր ընդ Պօնաբարթին:

Վասն որոյ նաւատորմիղն Անգլիացւոց մետասան պատերազմակա նաւուք յանկարծակի եմուտ ընդ նեղուցն Միջերկրական ծովուն յաւուր յիշատակութեան Յովնանու մարգարէին ՚ի փետրուար 8, յամի տեառն 1807, եւ եկն յանդիման քաղաքին Կոստանդնուպօլսոյ առաջի Հէյպէլի կղզւոյն, եւ պատրաստեցաւ ՚ի պատերազմ:

Եւ այս գաղտնի խորհրդով  մեծամեծաց  տէրութեանն  էր  առ ՚ի ահացուցանել զՍուլթան Սէլիմ արքայ, զի հաճեսցի ակամայ կամօք յարիլ եւ միաբանիլ ընդ Ռուսս:

Որ թէպէտ երկեաւ յոյժ յերկիւղ մեծ, եւ հրաման եհան վաղվաղակի  նորոգել  զծովահայեաց  կողմանս  պարսպաց  քաղաքին, եւ  ամրացուցանել  զնոսա  թնդանօթօք  եւ  ռմբագործեօք,  եւ կանգնել  պատնէշս  առաջի  դրանց  քաղաքին:

Եւ հրաման արար իւրաքանչիւր ազգաց գնալ ժողովիլ ՚ի պաշտօն եւ ՚ի գործ բերդաշինութեան, վասն որոյ եւ հարկ եղեւ Յովհաննու Պատրիարքի հանդերձ  հասարակ ժողովրդեամբ  գնալ ՚ի պալատն արքայի, եւ ինքն առաջակայ լինելով ժողովրդեանն՝ սկսաւ հող կրել ՚ի թիկունս իւր, եւ կիր՝ եւ որ ինչ պիտոյք էին ՚ի գործ շինութեան:

Տեսեալ զայս Սուլթան Սէլիմ արքայ, եւ հարցեալ՝ թէ ո՞վ ոք իցէ նա, եւ իմացեալ՝  հրամայէ զգեցուցանել զնա  յաթոռ, զի ինքն մի աշխատ եղիցի, այլ ժողովուրդ իւր փոխանակ իւր:

Արդ՝ թէպէտ մեծ եւ ծանր էր գործ շինութեանն, եւ թերեւս անպիտան առաջի մեծազօր հնարագիտութեանց Անկլիացւոց, բայց որովհետեւ միայն յահաբեկութիւն արքայի եկեալ էին նոքա եւ ոչ ՚ի պատերազմ, ուստի դաշն եւ ուխտ հաստատելով ընդ արքայի,  զի  թողեալ  զԳաղղիացին՝  միաբանեսցի  ընդ  Ռուսս,  եւ այնպէս յետ ութ եւ տասն աւուրց առանց միոյ ուրուք վնասելոյ դաձան՝ ընդ որ եկեալն էին. թէպէտ յետ գնալոյ նոցին՝ ստեալք դաշինն եւ ուխտին՝ զոր արարին ընդ նոսա, նաւատորմիղն արքայի գնացեալ զկնի նոցին եւ ելեալ արտաքս ՚ի նեղուցէն Կոստանդնուպօլսի, առաջի Տենեդոս կղզւոյն պատերազմեցան չարաչար, եւ ութ եւ տասն մեծամեծք նաւք արքային՝ այրեցան եւ կորեան ՚ի ծովն:

(1807) Յետ չորից ամսոց ՚ի մայիսի 16 ապստամբ զօրքն Օսմանեան՝ որ կոչին Եէնիչէրիք, յարեան յոտս գազանաբար, եւ յաւուր միում, որ օր էր հինգշաբթի, սրախողխող կորուսին զերկոտասան մեծամեծս տէրութեանն, եւ յաւուր ուրբաթու առաջնորդութեամբ Մուսս փաշա գայմագամի՝ իջուցեալ յաթոռոյ թագաւորութեանն  զՍուլթան  Մուստաֆա՝ որդի  Սուլթան  Համիտի՝ զայր կնաբարոյ եւ անմիտ:

(1808) Բայց յետ միոյ ամի ՚ի յուլիսի 16 եպարգոսն Ռուսճուգ քաղաքին՝ որ կոչէր պայրագտար Մուստաֆա փաշա, եկեալ բազմութեամբ զօրաց Րումէլիյի՝ ընդ որում եւ բանակն արքայի՝ դարձեալք ՚ի պատերազմէն Ռուսաց, եկեալ բանակեցաւ  արտաքոյ Կոստանդնուպօլսի ՚ի Տավուտ փաշա կոչեցեալ տեղւոջն, եւ յետ երկուց աւուրց հորդան տուեալ բազմութեամբ զօրացն՝ եկն եւ  եմուտ  ՚ի  դուռն  եպարգոսին,  եւ  ընկեցեալ  յիշխանութենէն զմեծ եպարգոսն Չէլէպի Մուստաֆա փաշա կոչեցեալ, գնաց ապա ՚ի պալատն արքունի՝ ընկենուլ յաթոռոյ զՍուլթան Մուստաֆա, եւ դնել դարձեալ զՍուլթան Սէլիմ:

Այլ նորա իրազեկ եղեալ խորհրդոյ եւ մտաց Մուստաֆա փաշային, նոյն ժամայն խեղդամահ արար զՍուլթան Սէլիմ, զի մի ինքն ընկեսցի յաթոռոյ իւրմէ:

Կամեցաւ եւ զեղբայր իւր զՄահմուտ սպանանել, այլ փախուցին զնա թիկնապահք նորին:

Իսկ իբրեւ ետես Մուստաֆա փաշա զխեղդամահ մարմին Սուլթան Սէլիմ արքային սիրելւոյն իւրոյ, կատաղեցաւ գազանաբար, եւ  կոտորեալ  զդրունս  պալատանն՝ յարձակեցաւ  իբրեւ զառիւծ ՚ի վերայ պալատականաց արքային, եւ սրախողխող արարեալ՝ զորս միանգամ դիմակաց իւր գտանէր, ընթացաւ ՚ի ներքս, եւ ընկեցեալ զՍուլթան Մուստաֆա յաթոռոյ՝ եդ ՚ի տեղի նորուն զեղբայր նորին զՍուլթան Մահմուտ յաթոռ թագաւորութեանն ՚ի յուլիսի 30, 1808, եւ ՚ի հիճրէթի տաճկաց  ՚ի ճէմազիլ ախըր t:

Եւ ՚ի նմին աւուր առեալ եւ ինքն զփոխարքայութիւն՝ եկն հանդիսիւ ՚ի դուռն եպարգոսին. եւ նստաւ ՚ի տեղի իւր, եւ սկսաւ յայնմ օրէ անտի կորուսանել եւ ՚ի սուր սուսերի մաշել զգլխաւորս Եէնիչէրի զօրացն՝ զշարժառիթ անձինս ապստամբութեանն:

Ետ բերել եւ զտէրէպէկիս բազումս ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ արար նոցա ընթրիս բազմածախս ՚ի Քեաղատ խանէն, եւ այսու ահաբեկ արար զամենայն  Եէնիչէրիս  եւ  զդատաւորս Կոստանդնուպօլսոյ:

(1808) Եւ յայսմ միջոցի եկն եւ Մանուկ պէյ երեւեցի իշխանն Ռուսճուխցի՝ որ սիրելին էր յոյժ Մուստաֆա փաշայի, եւ մեծամեծ փառօք պատուեցաւ ՚ի նմանէ ՚ի Կոստանդնուպօլիս:

Այլ յետ չորից ամսոց գաղտնի խորհրդով եւ թելադրութեամբ Արապզատէ կոչեցեալ Շէյխիսլամին՝ ՚ի գիշերի միում, որ օր էր երկուշաբթի նոյեմբեր 2, եւ րէմէզան ամսոյ նոցա յարեան յոտս Եէնիչէրիք դարձեալ, եւ բազմութեամբ եկեալ հրդեհեցին զդուռն եպարգոսին:

Զայս  իբրեւ  ետես Մուստաֆա փաշայն, խոյս  տուեալ թագեաւ ընդ երկրաւ, որ էր շինուած քարուկիր, եւ ՚ի նմա էին տակառք   վառօդոց:

Եւ  ՚ի  հուր  մատուցեալ  զտառակս զայնոսիկ՝  ամբարձ  յօդս զշինուածն ամենայն, եւ զորս միանգամ գտան անդ ՚ի զօրաց ապստամբաց՝ ՚ի հուր վառեաց զնոսա զամենեսին, բայց եւ ինքն խեղդամահ եղեւ ՚ի ծխոյն՝ որ լցեալ էր զգետնայարկն ողջոյն:

Եւ զկնի երից աւուրց գտեալ Եէնիչէրիք զդի նորին, եւ կապեալ չուան ընդ ոտսն՝ անարգանօք քարշեցին զնա ՚ի յէթ մէյտան կոչեցեալ տեղին:

Ի սմին գիշերի խոյս ետ ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ Մանուկ պէյ իշխանն, եւ անվնաս զերծոյց զանձն փախստեամբ ՚ի Ռուսաստան:

Իսկ Սուլթան Մահմուտ արքայ երկուցեալ, զի մի ընկեսցի յաթոռոյ իւրմէ, խեղդամահ արար գիշերայն զեղբայր իւր զՍուլթան Մուստաֆա, եւ մնաց ինքն միայն ժառանգ թագաւորութեան:

Յետ աւուրց ինչ այրեցին Եէնիչէրիք եւ զձմերանոցսն, զորս շինեալ էր Սուլթան Սէլիմ արքայ ՚ի Լէվէնտ չիֆթլիկի եւ ՚ի յԻւսկիւտար:

Եւ յետ եօթն աւուրց հանդարտեցաւ  խռովութիւնն,  եւ  բացան  դրունք  քաղաքին  Կոստանդնուպօլսոյ,  որ  զաւուրս  եօթն փակեալ մնացին:

Եւ ՚ի մէջ խռովութեան աւուրցս այսոցիկ չեղեւ վնաս երբէք եւ ոչ միոյ ումեք ՚ի Քրիստունէից, բայց ՚ի Տաճկաց բազմուք կորեան գրեթէ իբրեւ քսան հազար հոգիք: