Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ Դ.
Յաղագս գործոց Յովհաննու եպիսկոպոսի Կոստանդնուպօլսոյ, եւ Գալուստ նուիրակին Էջմիածնի, եւ ընտրութեանն Դանիէլի ՚ի կաթողիկոսութիւն, եւ Դաւթի  ՚ի  պատրիարքութիւն:

Նստէր ՚ի սմին ժամանակի ՚ի Պալատ Յովհաննէս եպիսկոպոս   Կոստանդնուպօլսեցի աշակերտ  Զաքարիայ պատրիարքի՝ այր հաճարեղ եւ խորադէտ, որ էր յայնժամ քարոզիչ սուրբ Հրեշտակապետ եկեղեցւոջն Պալատու:

Սա տեսեալ զայսպիսի փոփոխութիւնս, եւ լուեալ զխորհուրդս ընտրութեան կաթողիկոսի եւ պատրիարքի,  կամեցաւ յինքն ընկրկել զպատրիարքութիւն Կոստանդնուպօլսոյ, այլ չէր նմա հնար յառաջ տանիլ զայս իղձ սրտի իւրոյ՝ ոչ ուստեք, եթէ ոչ՝ երկպառակութիւն ինչ անկցի ՚ի ժողովրդեան, որով գուցէ մարթ իցէ նմա ՚ի գլուխ հանել զփափագ իւր: Սա հանապազ կենակցէր ընդ Գալուստ նուիրակին Էջմիածնի, որ էր այր պարզամիտ եւ անխոհեմ, եւ հաւատացուցեալ էր նմա զինքն  իբրեւ ճշմարիտ եւ սիրելի եւ հարազատ բարեկամ:

Արդ յայսոսիկ աւուրս հրաւիրեալ զնա ածէր ՚ի Պալատ, եւ սկսանէր նմա առանձինն խօսել վասն աթոռոյն Էջմիածնի, եւ խռովեցուցանէր զսիրտ նորա վասն ընտրութեան Բարթուղիմեայ եպիսկոպոսի  ՚ի  կաթողիկոսութիւն,  ասելով. «Եթէ՝  ա՛յր  դու՝  ո՞չ երկնչիս յԱստուծոյ, որ գիտես բարւոք զլաւն եւ զյոռին, եւ խցեալ զբերան քո՝ ոչ խօսիս երբէք:

«Ո՞չ գիտես զԲարթուղիմէոս եպիսկոպոսն, զոր ընտրեցին ՚ի կաթողիկոսութիւն ընդհանուր ազգիս, իցէ՞ արդեօք նա անժանաւոր այնմ աթոռոյն, ո՞չ ապաքէն իբրեւ զաշխարհականս ծխախոտիւ  եւ  նարգիլակաւ շատանայ  նա:

«Ո՞չ ապաքէն դու ՚ի քառասուն ամաց հետէ միաբան այնմ աթոռոյն եւ եպիսկոպոս եւ նուիրակ նորա ես, եւ ընդէ՞ր զքեզ ոչ համարին  արժանաւոր  ընտրութեան,  որ  ես  այր  շնորհազարդ  եւ գովելի վարուք, ծեր ամօք եւ սիրելի եւ հաճոյ յաչս ամենայն ժողովրդեանն Հայոց, որք որպէս զսուրբ եւ զայր Աստուծոյ ճանաչեն զքեզ: Ընդէ՞ր ոչ խօսիս, ո՞վ բաւական է քեզ առնել ինչ» եւ այլն:

Զայսպիսի եւ զսոցին նման բանս խօսեցաւ Յովհաննէս առ Գալուստ, եւ ամբոխեաց զսիրտ նորա իբրեւ ծով ալէկոծեալ, որոյ անշուշտ եւ աներկբայ մտօք հաւատացեալ բանից Յովհաննու՝ գնաց ՚ի Պալատէ ՚ի Խումղափու ՚ի տունն Էջմիածնի հանդիման մայր եկեղեցւոյն սուրբ Աստուածածնի, եւ զգիշերն ողջոյն ոչ կարացեալ ննջել վասն խռովայոյզ ալեաց սրտի նորա, որք ամբոխէին  զհոգի  նորա,  յաւուր  ուրբաթու  ընդ  այգանալ առաւօտուն գնայ յեկեղեցին եւ կանգնի ՚ի տեղի իւր, որ էր յարտաքին գաւթին եկեղեցւոյն:

Եւ մինչ էր ժամ ընթեռնլոյ  զաւետարանն սուրբ  պատարագին, դարձեալ ընդ կրունկն Գալուստ, եբաց զբերան իւր,  եւ սկսաւ խօսիլ առ ժողովուրդս, ասելով. «Եթէ սակաւ ինչ բան ունիմ ասել ձեզ». եւ յետ քանի մի բանից առաջարկեաց ժողովրդեանն զընտրութիւն Բարթուղիմէոսի առանց գիտութեան իւրոյ, ասելով. «Եթէ այն այր՝ որ քարշէ զնարգիլակ եւ զծխախոտ, եւ ուտէ հանապազ ընդ աշխարհականս, զայնպիսի այր՝ որ անվայել եւ անարժան իսկ է քահանայութեան, ընտրեն ՚ի յընդհանուր կաթողիկոսութիւն ազգիս. եւ զիս՝ որ քառասնամեայ միաբան սուրբ աթոռոյն եմ, եւ ՚ի մանկութենէ սնեալ եմ ՚ի սուրբ ուխտ նորա, ոչ կոչեցին, եւ ոչ հարցին ինչ:

«Ինքեանք ըստ կամաց իւրեանց առնուն եւ տան, ընտրեն եւ իջուցանեն, եւ զայլ սոյնպիսիս. «Արդ՝ կաթողիկոսն այն՝ զոր ընտրեցին սոքա, նզովեալ է եւ եղիցի, եւ որք ընտրեցին զնա՝ եւ ընկալան՝ եւ կամ որք ընդունին, անիծեալ եղիցին ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ եւ յամենասուրբ Հոգւոյն»:

Զայս լուեալ ժողովրդեան, խռովեցան ամենեքին, եւ սկսան ամբոխել զիրեարս, եւ լինէր աղմուկ մեծ ՚ի ժողովրդեան:

(1800 ապրիլ 22) Իսկ Դանիէլ պատրիարք տեսեալ զայս գործ Գալուստ   նուիրակին,   եւ   ՚ի   թելադրութենէ   բանից   Դաւթին դրդեալ, խօսեցաւ ընդ մեծամեծս Հայոց, եւ յաւուր  կիւրակէի  արար ժողով մեծ ՚ի Մայր եկեղեցւոջն, յորում եղեւ բազմութիւն մեծ, եւ առաջի ամենեցուն ետ ընթեռնուլ զթուղթ մահսարական գրութեան բոլոր միաբանիցն Էջմիածնի, որք մեծաւ թախանձանօք յորդորէին զնա իջանել ՚ի պատրիարքական աթոռոյն եւ յանձն առնուլ զհայրապետութիւն աթոռոյն Էջմիածնի. յորում յետ բազում փոյթ յանձին ցուցանելոյ վասն կաթողիկոսութեան նորա, գրեալ էին այսպէս.

«Կոչէ զքեզ տէր Աստուած ՚ի կոչումն սուրբ:

«Մի  արհամարհեր  զնովաւ:

«Կոչէ զքեզ տէր քո, մի խուսափեր, այլ հայեցեալ ՚ի գրեցեալսն նախնի երջանկացեալս, այսինքն ՚ի Մովսէս, յԵսայի, եւ յԵրեմիա, եւ յայլսն, փութա կամաւորութեամբ հահասանել կոչողին զհետ Քրիստոսի տեառն մերոյ, զի արդարեւ նոյն ինքն է, որ զքեզ որոշեալ հրաւիրէ փոխանորդել իւր, որում եթէ ոչ անսացես, ոչ բարւոք առնես, եւ առաջի նորա ձեռն մեր ՚ի քո  գրապանս մնայ, եւ դու կաս եւ մնաս մեզ՝ եւ սրբոյ Էջմիածնի՝ եւ ամենայն լաւութեան եւ վատութեան մերոյ պարտական»:

Այս թուղթ էր բազմակնիք, զոր եբեր Դաւիթ առ Դանիէլ, եւ բաց յայսմանէ էին եւ այլ թուղթք բազմակնիքք գրեալք ՚ի քաղաքաց քաղաքաց՝ եւ յառաջնորդաց՝ առ Դանիէլ պատրիարք, զի յանձն առցէ զիշխանութիւն կաթողիկոսութեան ազգիս:

Զայս ամենայն ետ ընթեռնուլ Դանիէլ ՚ի լուր ամենեցուն, եւ զկնի ընթերցման՝ եհարց ցամենեսին ասելով, եթէ որդիք իմ սիրելիք, այսոքիկ ամենեքին ընտրեալ զնուաստութիւն իմ կաթողիկոս սուրբ աթոռոյն, խնդրեն զիս, որպէս լուայքդ յայսչափ գրոց՞ դուք զի՞ կամիք, հաճեցա՞յք արդեօք ընդ ընտրութիւն սոցա, եթէ ոչ:

Պատասխանի ետուն եւ ամենեքին՝ որք ժողովեալ էին, եւ ասեն, զոր նոքա ընկալան, ընկալաք եւ մեք, եւ ամենեցուն ընդունելի է:

Յայնժամ ելեալ Դանիէլ ՚ի բեմն եկեղեցւոյն, եդ զաթոռ իւր, եւ արար ատենաբանութիւն մեծ նկատելով զընտրութիւն իւր,  եւ ՚ի վերջաբանութեան իւրում ասէ. եթէ աւանիկ երթամ ես ՚ի կաթողիկոսութիւն սուրբ Էջմիածնի ըստ կոչելոյ եւ ընտրելոյ ամենայն միաբանից սուրբ ուխտին, բայց մի տրտմեսջիք դուք, ես ինքնին հրաժարիմ ՚ի պարիարքութեանէս, թէպէտ հեռանամ ՚ի ձէնջ մարմնով, այլ հոգւով մերձ եմ, եւ միշտ օրհնաբեր կոնդակաւ իմով տեսանեմ զձեզ. բայց որովհետեւ պարտ է ձեզ ունել զմի ոք ՚ի պատրիարքութիւն աթոռոյս, ահա ընտրեմ ձեզ փոխանակիմ իմ զԴաւիթ եպիսկոպոս միաբան սուրբ Էջմիածնի, որ արժանաւոր իսկ է ձեզ լինել պատրիարք:

Եւ զայս ասացեալ՝ կոչեաց զԴաւիթ առ իւր, եւ հանեալ զմատանին ՚ի ձեռաց իւրոց, էարկ ՚ի մատունս նորա, եւ ետ զգաւազան իւր ՚ի ձեռս նորա, եւ օրհնեալ զնա՝ ասէ:

«Գտի  զԴաւիթ  ծառայ իմ այր ըստ  սրտի  իմոյ, եւ իւղով սրբով օծի զնա, ձեռն իմ ընկալցի, եւ բազուկ իմ զօրացուսցէ զնա» եւ այլն:

Եւ տուեալ զօրհնութիւն ժողովրդեան՝ էջ յաթոռոյ իւրմէ:

Յետ  լռելոյ  նորա  եւ  Դաւիթ  արար  ատենաբանութիւն  ժողովրդեան՝ ներբողելով զվարս եւ զընտրութիւն Դանիէլի, եւ յետ ատենաբանութեան իւրում  դարձուցեալ զերեսս իւր ՚ի խորանն սուրբ, ընթերցաւ մի ոմն ՚ի վարդապետաց  զքարոզն «Սուրբ ճգնաւորօք   աղաչեսցուք զՏէր», եւ Դաւիթ   գոչեաց ՚ի ձայն բարձր, եւ ասէ զաղօթսն «Որ ընտրեցեր եւ ընկալար զերանելի եւ զերջանիկ հայրապետն  մեր՝  զՏէր  Դանիէլ կաթողիկոսն... »  եւ աւարտեալ զժողովն, գնացին իւրաքանչիւր ոք ՚ի տեղիս իւրեանց, եւ Դանիէլ սկսաւ տեսանել զպատրաստութիւն չուելոյ յԷջմիածին:

Իսկ Դաւիթ ուրախանայր   մեծապէս եւ ցնծայր հոգի իւր, վասն զի կարծէր, թէ լցաւ փափագ սրտի իւր, որում զհետ եղեւ ամենայն ոգւով: