Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ Ծ.
Յաղագս օծման եկեղեցւոյն հռովմէական Հայոց եւ նորոգութեան եկեղեցեաց Հայոց, եւ յաղագս երեւելի դիպուածոց ինչ:

(1834) Յակոբ վարդապետ առաջնորդն հռովմէական Հայոց կացեալ զամս երկու եւ զամիսս ութ յառաջնորդութեան իւրում, վախճանի, եւ յաջորդէ նմա Յարութիւն վարդապետ ՚ի միաբանութենէ Վեննայի վանիցն ՚ի Փետրուարի 3:

Յաւուրս սորա կատարեցաւ շինութիւն սուրբ Փրկիչ եկեղեցւոյն հռովմէական Հայոց, զորոյ զհանդէս օծութեանն կատարեցին յամսեանն յուլիսի 14, յորում հրաւիրեցան եւ իշխանաւորք ազգիս Հայոց, եւ Նուրիճան Անտօն գերապայծառ կոչեցեալ մետրապօլիտ նոցա արար հանդէս մեծ ՚ի նորաշէն եկեղեցւոջն, եւ մատոյց  Պատարագ:

Ի սմին ամի եղեւ նորոգութիւն եւ բազում եկեղեցեաց Հայոց եւ Յունաց՝ եթէ ՚ի յԱնատօլու եւ ՚ի Րումէլի, եւ եթէ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ զոմանս եւս նորոգ հիմնադրեալ կառուցին, յորս ոչ գոյր եկեղեցի:

Իսկ ՚ի Կոստանդնուպօլիս եղեւ օծումն նորոգեալ եկեղեցեաց Հայոց ՚ի ձեռն Ստեփանոսի պատրիարքին, որք են այսոքիկ: Օծումն սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյն Եէնիգիւղի ՚ի յունիսի 24: Օծումն սուրբ Նշան եկեղեցւոյն յԱլէմտաղի ՚ի յուլիսի 29:

Օծումն սուրբ Նիկողայոս եկեղեցւոյն Պէյխօզի ՚ի սեպտեմբերի 16: Օծումն սուրբ Խաչ եկեղեցւոյն Խուրուչէշմէյի ՚ի նոյեմբերի 16: Օծումն սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցւոյն Ղալաթիու ՚ի դեկտեմբերի 11:

Եւ յայսմ ամսեան ՚ի դեկտեմբերի 21 կոչեցան պատրիարքունք Հայոց եւ Յունաց, եւ առաջնորդն հռովմէական Հայոց ՚ի պալատն արքայի, յորում ներկայացեալ էին եպարգոսն մեծ Րաղուպ փաշայն, եւ մեծ սպարապետն Խոսրով Մէհմէտ փաշայն, եւ փեսայ արքային Խալիլ փաշա, եւ այլ եւս վիւզէրայք եւ մեծամեծք  տէրութեանն:

Եւ առաջի աչաց նոցա պարգեւեաց արքայ այսց չորից ազգապետաց զնշան  ականակուռ լինել  նշան ազգապետութեան, եւ զգեցոյց զվերարկու ՚ի պատուական չուխայէ հարվանի կոչեցեալ, եւ առաքեաց շքով ՚ի տեղիս իւրեանց:

Յետ երկուց ամսոց ընկալաւ եւ րաբունապետն Հրէից (այն է խախամպաշին) նշան ականակուռ ազգապետութեան յարքունուստ, եւ դարձաւ ՚ի տեղի իւր:

(1835) Իսկ յետ չորից ամսոց վախճանեցաւ առաջնորդն հռովմէական Հայոց Յարութիւն վարդապետ, կացեալ յառաջնորդութեան իւրում զամիսս երեքտասան, եւ այն նշանն ազգապետութեան վերադարձաւ ՚ի դուռն եպարգոսին, եւ յետ հնգետասան աւուրց յաջորդեաց Սերովբէ վարդապետ ՚ի միաբանութենէ Վեննայի  վանիցն,  եւ  գնացեալ  ՚ի  դուռն  եպարգոսին՝  ընկալաւ զնշանն, եւ դարձաւ շքով յառաջնորդարան իւր:

(1835) Յաւուրս յայսոսիկ արքունի ճարտարապետ  Յովհաննէս աղայն ընկալեալ զհրաման յարքայէ, կառոյց զեկեղեցի իմն փոքրիկ եւ վայելուչ ՚ի Գուզկունճուք կոչեցեալ գիւղն՝ յանուն Սրբոյ Հօրն մերոյ Գրիգոր Լուսաւորչին՝ ՚ի յիշատակ հոգւոյ հանգուցեալ աներոյ իւրում՝ արքունի ճարտարապետ Գրիգոր ամիրային, եւ փառաւոր օծումն նորա կատարեցաւ ՚ի մայիսի 11, 1835, եւ եդաւ օր տօնախմբութեան եկեղեցւոյն կատարել ամ յամէ յաւուր տօնի ելիցն ՚ի վիրապէն Սուրբ Լուսաւորչին:

Որովհետեւ գոյ եւ այլ իմն եկեղեցի Հայոց ՚ի Ղալաթիա յանուն  Սուրբ  Լուսաւորչին,  եւ  տօն նորա կատարի յաւուր  տօնի գիւտի նշխարաց Սրբոյ Հօրն:

Յաւուրս յայսոսիկ եղեւ նորոգութիւն եւ Սուրբ Հրեշտակապետ եկեղեցւոյն Պալատու, եւ օծումն նորա կատարեցաւ ՚ի սեպտեմբերի 7:

(1835) Ի սմին եղեւ երկրաշարժութիւն ահագին ՚ի Կեսարիա Կապադովկացւոց,  որ  սկսեալ  յառաջներորդ  օրէ  օգոստոսի՝  տեւեաց զամ մի ողջոյն, եւ արար վնաս բազումս ՚ի քաղաքին, եւ առաւել եւս ՚ի գիւղօրէս, յորոց եւ զերկուսն կաոյց իբրեւ անապատ ամայի եւ  անմարդաբնակ, կործանեաց զտունս  բազումս, զքարուկիր շինուածս, զմզկիթս եւ զբաղանիս, փլոյց եւ զորմունս պարտիզի սուրբ Կարապետի վանիցն, եւ զքանի ինչ սենեակս միաբանից:

Եւ յայսմ երկրաշարժութեան մեռան անձինք ՚ի Կեսարիա եւ ՚ի գիւզօրէս նորին ըստ ոմանց եօթն հարիւր, եւ ըստ այլոց հինգ հարիւր, եւ ըստ պատմելոյ առաջնորդի նորուն տեառն Յակոբայ վարդապետին՝ երեք հարիւր երեսուն ոգիք:

Ի վախճան տարւոյս յամսեանն դեկտեմբերի 20, յաւուր ուրբաթու յանկարծ հնչեաց փոթորիկ իմն բքաբեր՝ ձիւնալից՝ եւ սաստկաշունչ, եւ արար զտիւն իբրեւ զգիշեր անտեսանելի, եւ ալեկոծութիւն մեծ ՚ի ծովու, եւ վարեաց զնաւս բազումս ՚ի նեղուցէն Կոստանդնուպօլսոյ ՚ի ծովն Պրոպոնտոսի, ընդ որս եւ երկու քորք Երկանեան Յարութիւն ամիրայի, եւ դուստր մի Պետրոս աղայի, եւ կին ոմն ընկերակից նորուն, եւ աղջիկ մի յոյն, եւ այր ոմն  սասաւոր, եւ երկու նաւավարք ութեքին սոքա նաւակոծեալք անյայտ եղեն մինչ զի եւ բեկորք նաւուց նոցին չերեւեաց ուրեք երբէք:

(1836) Ի սմին ամի պատահեաց եւ այսիպիսի ինչ դիպուած որ չէր երբէք լեալ մինչեւ ցարդ, որոյ եւ սահմանիչ հեղինակն վայելէ անդադար զանէծս ՚ի բիւրաւոր մարդկանէ:

Իբր զի արքունի հրամանաւ բերին զմանկունսն յազգէ մերմէ ՚ի կողմանց Կարնոյ՝ եւ Սեբաստիոյ՝ եւ այլոց քաղաքաց Անատօլուի, ծառայեցուցանել զնոսա ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի յԻբլիքխանէն եւ ՚ի նաւարանն արքայի, ՚ի գործ մանուածոյ կտաւուց առագաստից, եւ ծեծել զհրավառ զերկաթ:

Եւ միայն հանդերձ եւ հաց հրամայեցաւ տալ նոցա առանց թոշակի եւ ամսականի:

Եւ այս հրաման ամ յամէ նորոգի մինչեւ ցայսօր, եւ յամենայն   քաղաքաց   ժողովեն   հարիւրաւոր   մանկունս   հայազգիս զրկելով ՚ի ծնողաց եւ ՚ի հայրենեաց նոցա, եւ երեսնօրեայ ճանապարհ  հետեւակ  ոտիւք  ընթացուցեալք  մերկ  եւ  պատառատուն զգեստուք՝ բերեն ՚ի Կոստանդնուպօլիս, յորոց բազումք մեռանին խղճութեամբ ՚ի բռնութենէ գործակալաց նոցա, եւ ոմանք յեղաշրջին ՚ի Մահմէտական օրէնս յուսով ազատութեան:

Եւ զայս չար աղէտ բազմատագնապ վտանգիս ոչ ոք յիշխանաւորաց մերոց կարաց ՚ի բաց վտարել յազգէ իւրմէ, տէր այց արասցէ նոցա եւ մեզ:

Ի սմին ամի եղեւ հրդեհ եւ ՚ի Ֆիշէնքխանէն Խիսգիւղի, եւ ՚ի փայլատակմանէ վառօդոյն հրկէզ եղեն հարիւրաւոր անձինք, որք ծառայէին անդր ՚ի պաշտօն արքայի: