ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ
Բազմավաստակ
Հայր
Միքայէլ
վարդապետ
Զամչեան
սկսեալ
զպատմութիւն
Հայոց
յարարչութենէ
աշխարհի,
բերէ
եւ
հասուցանէ
յեռահատոր
գիրս
պատմութեան
իւրոյ
մինչեւ
յիւր
ժամանակս,
այս
է՝
մինչեւ
յամ
տեառն
1772,
յորում
դնելով
զՂուկաս
կաթուղիկոս
սրբոյ
Էջմիածնի,
զԶաքարիա
պատրիարք
Կոստանդնուպօլսոյ,
եւ
զՍուլթան
Մուստաֆա
Գ.
կնքէ
զպատմութիւն
իւր:
Իսկ
անտի
եւ
այսր
ազգային
դէպք
եկեղեցականք
եւ
քաղաքականք
յանծանօթս
էին,
եւ
ամենայն
ոք
՚ի
ծերութեանց
պէսպէս
եղանակաւ
պատմէր.
երկոքին
իսկ
ականատեսք
պատմէին
զմի
եւ
զնոյն
իր,
բայց
երկոցունցն
պատմութիւն
չէր
միաբան
՚ի
ստուգութեան
մասին,
թէեւ
երկաքանչիւրն
զիւր
խօսսն
պնդէր
հաւաստի
ցուցանել.
եւ
այս
անհամաձայնութիւն
նոցին
հալէր
եւ
մաշէր
զոգի
իմ,
որ
՚ի
մանկական
տիոց
անպատմելի
սէր
եւ
փափագ
ունելով
ընթեռնուլ
զպատմութիւն
ազգիս,
մինչեւ
զերիս
հատորս
Զամչեան
պատմութեան
ծայրէ
՚ի
ծայր
ինն
անգամ
ընթերցեալ,
եւ
չէի
լիովին
յագեալ:
Իսկ
մինչ
՚ի
1812
ամին
դէպ
եղեւ
մեզ
մտանել
պաշտօնիւ
փոքրաւորութեան
առ
ոտս
Յովհաննու
պատրիարքի
Կոստանդնուպօլսոյ,
որ
հրաժարեալ
՚ի
պատրիարքութենէն
նստէր
յԻւսքիւտար
՚ի
վանս
սուրբ
Երուսաղէմի,
(որ
այժմ
ճեմարան
ասի)
տեսեալ
զսէր
եւ
զբաղձանս
մեր
առ
սէր
պատմութեան
ազգիս,
հրամայեաց
մեզ
զժամանակակից
դէպս
պատմութեան
ազգիս
շարակարգել
պարզ
շարադրութեամբ.
եւ
զանցեալ
դէպսն
ինքն
իսկ
պատմէր
բանիւ
բերանոյ
եւ
առաջի
իւր
տայր
գրել:
Եբաց
եւ
զարկղ
մի
մեծ,
յորում
էին
նամակք,
կոնդակք
աւելի
քան
զերկերիւր,
գրեալք
՚ի
սուրբ
Աթոռոցն
Էջմիածնի
եւ
Երուսաղէմի
եւ
առաջնորդաց.
զորս
զամենեսին
ետ
ինձ
մի
առ
մի
ընթեռնուլ
եւ
քաղել
՚ի
նոցունց
զվերաբերեալսն
պատմութեան
ազգիս,
յամենայնի
զստոյգն
բացատրելով
եւ
մեկնելով:
Դէպ
լինէր
բազում
անգամ,
զի
եղծանել
տայր
զգրեալս
իմ
եւ
ասէր
այդմ
չարեաց
ես
ինքն
պատճառ
էի
եւ
եղէ.
յանցանքն
եւ
մեղքն
իմ
են
ստոյգն
այս
է.
այսպէս
գրեա,
զի
պատմութիւնն
ասէր
պարտի
լինել
ճշմարիտ
եւ
պատմիչն
ճշմարտապատում:
Յետ
մահուան
Յովհաննու
պատրիարքին
որ
ինչ
անցք
եւ
դէպք
պատահեցան
յաւուրս
պատրիարքութեան
Աբրահամու,
Պօղոսի
եւ
Կարապետի,
քաղեցաք
յընդարձակ
դիւանէ
պատրիարքարանին,
զորս
եւ
աչօք
իսկ
տեսեալ
էր
մեր.
բայց
՚ի
նմա
արձանագրեալ
էին
նամակք,
վճիռք,
եւ
ժողովք,
եւ
ստորագրութիւնք
եկեղեցականաց
եւ
աշխարհականաց.
ափսոս,
զի
այս
գեղեցիկ
դիւանն
այրեցաւ
՚ի
հրդեհին
Հօճա
փաշայի
յաւուրս
Կարապետ
պատրիարքի
ընդ
Մայր
եկեղեցւոյն
եւ
պատրիարքարանին
եւ
ձեռագիր
մատենից,
յորս
էր
եւ
այն
հազուագիւտ
Կանոնագիրքն
գրեալ
՚ի
մագաղաթի
՚ի
Տարսոն
քաղաքի
Կիլիկիոյ
՚ի
թուին
Հայոց
ՈԽԷ:
Իսկ
որ
ինչ
դէպք
պատահեցան
յաւուրս
պատրիարքացս
Ստեփանոսի,
Յակոբոսի,
Աստուածատրու,
եւ
Մատթէոսի,
գրեցաք
զամենայն
ըստ
եղելութեանն՝
գոլով
մեր
իսկ
ականատես
քարտուղարութեան
պաշտօնիւ
՚ի
դիւանի
պատրիարքարանին.
եւ
յաւուրս
Գէորգայ
պատրիարքի
գնացեալ
մեր
ընդ
Մատթէոս
կաթողիկոս
՚ի
սուրբ
Էջմիածին
քարտուղարութեան
պաշտօնիւ,
զդէպս
վերաբերեալս
յայնոսիկ
կողմանս
հարցուփորձ
արարեալ
ծերունի
արքեպիսկոպոսաց,
ուղղագրեցաք
որ
ինչ
երկբայելի
թուէին
մեզ:
Իսկ
՚ի
քաղաքական
մասին
ոչ
սակաւ
օգնեաց
մեզ
Շանէ
զատէ
Մուհամմէտ
էֆէնտի
դիւանապետն
0սմանեան
պետութեան,
որ
զարձանագիրսն
զամենայն
պահէր
առ
իւր
եւ
արձանագրէր
ըստ
ծանուցանելոյ
Բ.
Դրան:
Եւ
զայսոսիկ
նշանակեալ
եմք
՚ի
ժամանակագրութիւնս
երեւելի
իրաց,
զամսաթիւն
եւ
զամն
իւրաքանչիւրոցն
առաջի
շարակարգելով:
Ի
տասն
ամաց
հետէ
աւարտեալ
զայս
գործ
յիսնամեայ
աշխատասիրութեան
իմոյ,
զհետ
էի
հնարս
գտանել
հրատարակութեան
՚ի
ձեռն
պատմասիրի
ուրուք
ազգայնոյ:
Մինչ
այս
մինչ
այն
եւ
ահա
պատահեցաւ
մեզ
Պ.
Ստեփան
Պօղոս
Փափազեանց,
որ
ձեռն
արկեալ
՚ի
պատրաստութիւն
ազգային
պատմութեան
դասական
ոճիւ
՚ի
պէտս
վարժարանաց,
եւ
ազգային
վերջին
դիպաց
իսկ
հետամուտ
լեալ,
եկն
եգիտ
զիս
առ
՚ի
ճշդել
զթուականս
ինչ
եւ
զդէպս,
մանաւանդ
անզուգական
բարերարի,
զորոյ
կենսագրութիւնն
ստացեալ
յինէին
առժամայն
՚ի
լոյս
ընծայեաց
՚ի
հնգետասանօրեայ
ժամանակ
հայրենանուէր
հանդիսի
իւրում
յամի
1863,
իսկ
վասն
հրատարակութեան
պատմութեանս
այլում
դիպող
առթի
մնալով,
յանցելում
ամի
ձեռն
արկ
եւ
զայս
՚ի
լոյս
ընծայել
բաժանորդագիր
հանգանակութեամբ
ազգայնոց:
Սակայն
ոչ
այնչափ
յաջողութիւն
խոստանայր
եւ
այս
եղանակ
՚ի
հրատարակութիւն
պատմութեանս,
որ
բաւական
ծախուց
կարօտէր.
եւ
ահա
Տիկին
Արուսեակ
Պէզիրճեան,
անդրանիկ
դերասանուհի՝
որ
յազգային
թատերաբեմին
առաջին
մրցանակի
արժանի
հանդիսացաւ
յամի
1861,
եւ
այր
նորա
Պ.
Սոփոնիկ
Պէզիրճեան
քաջ
՚ի
նկարչութեան
արուեստի,
այսպիսում
կարեւոր
գործոյ
սիրողք
լեալ,
առաւել
յըղձից
ազգասիրութեան
քան
՚ի
ձեռնահասութենէ
խրախուսեալ,
յօժարեցան
ձեռնտու
լինել
տպագրութեան
գործոյս,
եւ
իբրեւ
արուեստաւորք՝
գեղեցիկ
խորհրդով
մտաբերեցին
նուիրել
՚ի
յիշատակ
անմահ
հոգւոյ
Գալուստ
աղայի
Քէմհաճեան,
ճարտարարուեստ
ատաղձագործի
արքունի
շինուածոց,
որ
հայր
եղեւ
բազմաթիւ
արուեստաւորաց,
եւ
պատճառ
բարեկեցութեան
բազմաց:
Ի
վախճանի
զայս
եւս
արժան
համարիմ
ծանուցանել,
զի
զայս
աշխատութիւն
իմ
եւ
զվաստակ
նուիրելով
սիրելի
ազվիս
խնդրեմ
անբասիր
առնել
զիս
՚ի
թերութեանց,
որք
գտանիցին
յայսմիկ,
գիտելով
թէ
որքան
սրտամաշ
ջանից
եւ
յոգնահոսան
քրտանց
պէտս
ունին
այսպիսի
աշխատութիւնք:
Նա
միայն
գիտէ,
որ
զայսպիսի
գործ
մեծ
եւ
տարժանակիր
յանձին
կրեալ
է
զբազում
անմիաբանս
զտել
եւ
պարզել,
զփաստս
եւ
զապացոյցս
նոցին
խնդրել
որոնել,
զհաւանականագոյնս
ընտրել
եւ
շարակարգել:
Արդ
եթէ
հաճոյ
թուիցի
այս
աշխատութիւն
իմ
յաչս
սիրելի
ազգիս,
այն
եւ
եթ
լիցի
ինձ
մխիթարութիւն
եւ
պարծանք
առ
յապա:
22
Դեկտեմբեր
1870
Ա.
Պէրպէրեան
