Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԻԷ.
Յաղագս գալոյ Աբբայեան վարդապետաց յեկեղեցիս մեր, եւ հաղորդելոյ ընդ մեզ ՚ի հոգեւոր պաշտամունս:

  (1820) ՏԵՍԻՆ հարք Աբբայեան, թէ  ստորագրութիւնք  ժողովին ՚ի Հայոց ՚ի վճար առաջարկեալ խնդրոց իւրեանց, խորհուրդ կալեալ յինքեանս հաստատեցին, զի թէ հրաւիրեսցին, մի եկեսցեն յեկեղեցիս մեր, եւ պատասխանի տացեն, թէ ոչ մերովք ինչ վճարի միաբանութիւնս եօթն քումբք վարդապետօք, եւ ժողովրդովք սակաւուք, մինչ աւելի կան քան զվաթսուն կարգաւորս եւ զեօթն հազար տունս աշխարհհականաց, նախ զնոսա բերել փոյթ կալջիք, մեք պատրաստ եմք, եւ ՚ի գալստեան նոցին գամք անխափան:

Արդ ՚ի լրանալ ստորագրութեանն ազգին, առին իշխանք մեր զայն բազմակնիք թուղթ, եւ տարեալ ցուցին նախարարեալ ստորագրեցին այսմ, եւ չունիմք յայնմ հետէ խոչ եւ խութ խափանարար նոցա առ մեզ գալստեան:

Կոչեաց  Հալէթ  էֆէնտի  զհայր  Մեսրովպ,  եւ  եցոյց  նմա զթուղթն՝ ասելով, ունի՞ք բաց ՚ի սոցանէ այլ ինչ խնդիր, պատասխանեաց Հ. Մեսրովպ, թէ ոչ:

Զոր իբրեւ յայտ արար արքային, ել հրաման գալ յեկեղեցիս մեր  վարդապետացն այնոցիկ:

Տեսին հարք Աբբայեանք, թէ այլ եւս ոչ կարեն խաբլ ճշմարտութեամբ զիշխանս մեր, եւ շարժառիթն ստիպող բռնազբօսէ, յանձն առին գալ:

Բայց խնդրեցին, զի յառաջնում աւուր գալստեան իւրեանց՝ լիցի ձեռնադրութիւն, եւ հրապարակաւ բարձցի նզովք Լեւոնի հայրապետին  եւ  ընդհանուր  ժողովոյն  Քաղկեդոնի:

Վասն որոյ ՚ի 1820, ՚ի 18 ապրիլի յաւուր միաշաբաթու յերրորդում կիւրակէի Զատկին, յաւերժական յիշատակաց արժանաւոր հանդէս յարդարեցաւ մեծավայելուչ հանդերձանօք ՚ի Խումխափու ՚ի նորաշէն Պաղչէ ժամն որ է ՚ի հիւսիսակողմն սուրբ Աստուածածնի մայր եկեղեցւոյն:

Բազմաժողով եւ յոգնագումար էր յայս եկեղեցի՝ հաւատաքումն միաբանեալ բազմութեան Հայոց եւ Աբբայեանց:

Յայնմ գիշերին էին յԵէնիխափուն ՚ի ծովեզերեայ տուն Ազնաւուրեան Կարապետ աղայի, յԱբբայեան կրօնաւորաց Հ. Մեսրովպն, Հ. Թովմաս, Հ. Թադէոս, Հ. Գրիգոր, Հ. Սերովբէ, (զի Հ. Քերովբէ Ազնաւուրեան աւուրք ինչ յառաջ նաւարկեալ էր ՚ի Վենետիկ):

Եւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս քահանայացելոց Սահակ եւ Պօղոս վարդապետք:

Եւ ընդ առաւօտն վաղքաջ ածին ՚ի պատրիարքարանն, եւ իւրաքանչիւրքն զգեցան վեղար եւ փիլոն ըստ տարազու Հայոց վարդապետաց:

Մինչ զՇարականն Հարցին երգ էին, ընդ առաջ անկեալ նոցա վէքիլն եւ տէր Մեսրովպն, եւ Գրիգոր ճարտարապետ եւ Ազնաւուրեան Կարապետ, մուծին յեկեղեցին, ուր ՚ի վերայ աթոռոյն իւրոյ բազմեալ էր պատրիարքն գաւազան ՚ի ձեռին ունելով, եւ ՚ի դասի անդ կանգնեցան:

Յերեւելի ժողովրդոց նոցա՝ կային անդ Մաթոս աղա եւ Նազարէթ աղա, նաեւ բազումք ՚ի հասարակաց:

Եւ Եօնուզեան պարոն Յովհաննէս մին ՚ի նոցունց հաղորդեցաւ յայն որ մարմնոյ եւ արեան Փրկչին:

Իսկ ՚ի Հայոց երեւելեաց բազմուք էին, եւ ժողովուրդք անթիւ, բայց բազմածանօթքն էին Գրիգոր ճարտարապետ, Երկանեան հաճի Յովհաննէս, Ճանիկ աղա, Պէզճեան Յարութիւն աղա, Կարնեցի Յակոբ աղա, եւ Ազնաւուրեան Կարապետ: Ի հանդիսի պատրիարքն ատենաբանեաց գեղեցիկ վարդապետութեամբ, եւ ՚ի նմին առաւօտուն կատարեաց զկոչումն երկուց սարկաւագաց, եւ ոչ ընթերցաւ զնզովսն. եւ յետոյ պատարագեաց ինքն, եւ զնոսա ձեռնադրեաց ՚ի կուսակրօն քահանայ, եւ անուն նոցա եդ Թադէոս եւ Բարթողիմէոս:

Եւ Հ. Մեսրովպն ընթերցաւ զԱւետարանն Հանգանակին:  Յետ արձակման եկեղեցւոյն ելին ամենայն իշխանք մեր առ պատրիարքն, եւ զամենայն վարդապետսն տարան առ նա, ուր զառաջինն տեսաւորեցան ընդ պատրիարքին, եւ սիրալիր բանիւք խօսեցան:

Եւ պատրիարքն սկսաւ բազում ինչ բարբառել, եւ  ասել,  թէ ոչ նոր ՚ի նորոյ յուղղափառութիւն եկաք կամ յայլ կրօնս շրջեցաք, նոյն է զոր յաւուրց անտի սրբոյ Լուսաւորչին ունէաք ՚ի միասին,   բայց   ծուխ   ատելութեան   զպարզահայեաց   տեսութիւն մտաց պղտորեաց էր, եւ ամենածախ բոց նախանձու խանձատեալ էր զսիրտ բարեսիրտ, վասն որոյ զմարտ գիշերամարտ մղէաք առ միմեանս, զսիրելիս մեր վիրաւորէաք՝ թշնամիս կարծելով, զոր եւ օրինակօք ինչ ասէ ՚ի դէմս ածից:

Եղբարք երկու հարազատք եւ սիրելիք, վայրապար կռուեալ ընդ միմեանս, դժուարեցան, եւ օգնական ինքեանց առին զբաժանումն տարադէպ, մինն յարեւելս ճեպեաց, եւ միւսն յարեւմուտս դարձոյց զերեսս իւր:

Երկոքին իսկ ՚ի միտս եկին յետոյ՝ եւ ստրջացան, բայց ոչ դարման տանիլ կարացին, զի գտանել զմիմեանս անհնարին էր: Հուսկ ուրեմն հանդիպեալ միոյն ոմն ՚ի ծանօթից, հարցանէ զպատճառ երթալոյ նոցա յերկիր հեռաւոր, եւ իբրեւ հասու լինի՝ եւ յօժարամիտ տեսանէ ՚ի հաշտութիւն, առեալ զնա՝ ածէ առ միւս եղբայրն, եւ զառաջինն հաստատէ ՚ի նոսա սէր հարազատի:

Այս օրինակ ասէ միատիպ ճշգրիտ կատարեցաւ եւ առ մեօք:

Անդ էր տեսանել զայլ իմն հանդէս մեծահանդէս հարսանեաց, քաղցր եւ հոգենորոգ զուարճութեան մատակարար, իշխանք խրախամիտս բերկրէին որպէս փեսաւէրս հրաշացեալ ընդ այս միաբանութիւն համազգային:

Յետ բազում բանից ստիպեաց պատրիարքն, զի զհարս Աբբայեան առ իւր պահեսցէ, քանզի յատուկ սենեակս պատրաստեալ եմ ասէ: Այլ իշխանք մեր ոչ թողին անդ մնալ, այլ առին իւրաքանչիւր ՚ի նոցանէ զվարդապետսն:

Հաճի չէլէպի, զՀ. Մեսրովպ:

Ճանիկ աղա, զՀ. Թովմաս եւ զՀ. Թադէոս:

Գրիգոր ճարտարապետ, զՀ. Գրիգոր եւ Պօղոս վարդապետ: Յարութիւն աղա, զՀ. Սերովբէ, եւ Յակոբ աղա, զՍահակ վարդապետ, եւ տարան ՚ի տունս իւրեանց եւ պահէին եւ պատուամեծար յարգանօք առնէին ընդունելութիւնս:

Ինքեանք զամենայն զգեստս նոցա արարին, նաեւ զվեղար եւ զփիլոն:

Ի հանդիպակաց կիւրակէին, որ էր տօն Երեւման սուրբ  խաչին, պատրիարքն եւ ամենայն հարք Աբբայեան գնացին ՚ի Ղուրուչէշմէ յեկեղեցին:

Եւ յետոյ հրաւիրեցան ՚ի տուն Հաճի չէլէպի Յովհաննէս ամիրային:

Ի 12 յունիսի, քանզի տօն էր Գիւտի նշխարաց սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ, պատրիարքն էր յեկեղեցին Ղալաթիու, յորում աւուր Հ. Գրիգոր մատոյց անդ զսուրբ պատարագն:

Ի միւում աւուր ՚ի միաշաբաթուն Հ. Մեսրովպ մատոյց զպատարագ ՚ի Ղուրուչէշմէ յեկեղեցին մեծաշուք հանդիսիւ:

Անդ էին Մաթոս աղա եւ Նազարէթ աղա, եւ բազումք ՚ի մերոց իշխանաց, եւ  անդ ատենաբանեաց Հ.  Սերովբէ զճառ սիրոյ, եւ յետ արձակման եկեղեցւոյն՝ հրաւիրեցան ՚ի հացկերոյթ յայգի Հաճի չէլէպիին:

Եւ ՚ի 20 յունիսի, ՚ի տօն Գիւտի տփոյ սուրբ Աստուածածնի, հրաւիրեցան հարք Աբբայեան յեկեղեցին՝ որ ՚ի Նոր գիւղն ՚ի նեղուցն Կոստանդնուպօլսոյ, անդ էին եւ Աստուածատուր եւ Երեմիա եւ Դիոնեսիոս եպիսկոպոսունք:

Եւ յետոյ տարաւ զամենեսին զնոսա Մաթոս աղա ՚ի Թարապիա ՚ի մեծաշէն զուարճալի ծովեզերեայ ամարանոց իւր, եւ զաւուրս երիս արար ընդունելութիւն անդանօր:

Գնացին եւ ՚ի Սամաթիա ՚ի սուրբ Գէորգ եկեղեցին, եւ ՚ի Պալատ ՚ի սուրբ Հրեշտակապետ եկեղեցին, եւ մատուցին պատարագս:

Կոչեցան եւ ՚ի Խասգիւղ, ուր Հ. Մեսրովպ ետ զքարոզն եւ Հ. Սերովբէ նուիրեաց զընծայն խորհրդական, եւ ՚ի տունս աղա Պօղոս Մարգարեան, եւ Կէլկէլեան Պօղոս աղայի հրաւիրեցան ՚ի կոչունս:

Այլ մեծ էր խրախճան խնճոյիցն՝ որ եղեւ ՚ի տան Քարաքէհեա Աբրահամ աղայի, եւ ընդունելութիւնն բազմահարկի:

Յաւուրս յայսոսիկ Պօղոս պատրիարք համահաճութեամբ իշխանապետաց ազգիս՝ գրեալ զայս ամենայն անցս պատմաբանօրէն, եւ ստորագրութեամբ ամենեցուն կնքեալ, առաքեաց ՚ի սուրբ Էջմիածին առ սրբազան Կաթողիկոսն ՚ի ձեռն վէքիլ Յակոբս վարդապետին, յորում խնդրէին ՚ի վեհապետէն զհաճութիւն եւ զհաւանութիւն յաղագս այնր ամենայնի, որք եղեն աստ ՚ի Կոստանդնուպօլիս: Եւ զգրաբեր վէքիլ Յակոբոս վարդապետն խնդրէին ձեռնադրել եպիսկոպոս, եւ օրհնառաք կոնդակաւ իւրով առաքել ՚ի Կոստանդնուպօլիս:

Եւ իբրեւ այս այսպէս լինէր, եւ սէր եւ խաղաղութիւն յամենեսին տարածանէր, եւ ժողովուրդք մի զմիոյ կնի թեւակոխէին ՚ի գալ յեկեղեցիս Հայոց, եւ եղբայրական սիրով ողջագուրէին զմիմեանս,  կարգաւորք  Գոլէճեանք՝  որոց  գլխաւորքն  էին  Նուրիճանն Քուցիանթին, Ռուբճին, Արիստակէս, փափաղ Գէորգ, Ասլանիկ եւայլն:

Սոքա առ հասարակ սատանայական նախանձու ըմբռնեալք, յանդգնեցան մաքառիլ ընդդէմ ճշմարտութեան, եւ ապաստանեալք յօգնականութիւն իշխանին դիւաց՝ ելին մարտ պատերազմի դնել ընդ մեզ՝ եւ որոց ընդ մեզ:

Եւ կերպարանափոխք եղեալք, գաղտագնաց գողուղի շրջէին գիշերայն ՚ի պալատս դեսպանաց, եւ աղերսանօք թախանձէին հասանիլ ինքեանց յօգնականութիւն: Եւ ՚ի վերջոյ յորդորանօք եւ համոզանօք յանկուցեալ զսիրտ  եպիսկոպոսին  Լատինացւոց, որ կոչիւր Վենկենտիոս Քօռէսի, հանին խաբէութեամբ զթուղթն իմն բանադրանաց, որպէս թէ ՚ի Հռովմայ իցէ եկեալ, եւ այն Տաճկական բառիւ, եւ ետուն ընթեռնուլ յեկեղեցիս Լատինացւոց յաւուր կիւրակէի, եւ էր իմսատ գրոյն, թէ հինգ կարգաւորք յԱբբայեան ուխտէն՝ Հ. Մեսրովպ, Հ. Գրիգոր,  Հ.  Սերովբէ,  Հ.  Թովմաս, Հ. Թադէոսն, եւ երկուք եւս ՚ի Կոստանդնուպօլիս քահանայացելոց՝ Սահակ վարդապետ, եւ Պօղոս վարդապետ, եօթնեքին սոքա սիրեալք զմարմնական հեշտութիւն եւ զփառս աշխարհիս, փոխանակեցին զուղղափառ հաւատս Հռովմէական ընդ մոլար աղանդոց Հայոց հերետիկոսաց, եւ եղեն անհաւատք, կարգատեացք, եւ  Աստուածուրացք:

Վասն որոյ քահանայապետական իշխանութեամբ մերով բնանդրեցաք զնոսա, եւ հրամայեմք ամենեցւոն ուղղափառաց չհաղորդիլ ընդ նոսա ՚ի հոգեւորս:

Այսմ ոչ կարացեալ հանդուրժել Աբբայեան հարց, գրեցին ընդդէմ այնր սնոտիապատուաստ եւ սուտ գրոցն պատասխանի լի իմաստութեամբ եւ խոհական խորհրդով ՚ի զգուշութիւն վերծանողաց, զի մի հաւատասցեն այնմ խաբէական գրոյն, եւ առձեռն պատրաստ ունիցին զպատասխանիս տալ ընդդէմ այնց խաբեբայ  եւ  ստասաց կարգաւորացն:

Հ.  Թովմաս  պերճացեալն  յուսմունս  Աստուածաբանութեան գրեաց զիւր զպատասխանին յաշխարհաբառ լեզու եւ համառօտ, գրեաց եւ Գրիգոր մեծիմաստ վարժապետն մեր ըստ ոճոյ նորին յաշխարհաբառ լեզու:

Գրեաց եւ Հ. Սերովբէ վարդապետ Ճէվահիճեան զյայտարարութիւն իմն ըստ իմաստից նոցին ՚ի բարբառ Տաճկաց, զի բարւոք հասկասցին անմիտ Գաղատացիք, որք չեն տեղեակք Հայկական բարբառոյս:

Զսոցին օրինակս թէպէտ չէր արժան կարգել ՚ի  պատմութեանս յայսմիկ, այլ զի մի անյիտակք մնասցին հոգեւոր վաստակք եւ տքնութիւնք ազգասէր հարցս այսոցիկ, եւ մի անցմամբ ժամանակաց իսպառ անյայտ եղիցին յաշխարհէ, վասնորոյ եդաք աւանիկ զգրութիւնս զայնոսիկ, որպէս զի ընթերցողք ամենեքին

գիտասցեն եւ ծանիցեն, թէ քանի քանի սուտ զրպարտութիւնք յաճախին եւ բարդին ՚ի վերայ մեր յամբարշտելոցն յայնցանէ, եւ թէ ո՞րպիսի սուտ վճիռք եւ սկզբունք հնարեալ իցեն ՚ի նոցունց ՚ի հաստատութիւն խաբէական բանից իւրեանց:

Զայս ամենայն՝ եւ զայլ եւս զբազում իմաստս կարեն քաղել ընթերցողք ՚ի գրոցս յայսցանէ, որք զգուշութեամբ եւ մտառութեամբ վերծանեն եւ ջանան հասու լինել իրացն իսկութեան եւ ստուգութեան: