Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԼԱ.
Յաղագս օրհնութեան իւղոյ վերջին օծման, եւ աղմկի ժողովրդեանն Հայոց:

 

Արդ ՚ի  սկզբան օգոստոսի, օրհնեաց պատրիարքն ցիւղ վերջին օծման ՚ի մայր եկեղեցին սուրբ Աստուածածնի:

Եւ յեկեղեցիս ինչ առաքեաց, զի  ոք ՚ի  հիւանդաց յօժարին առնուլ զայն խորհուրդ, երիցունք օծցեն զնա անխափան:

Բայց հակառակասէր Գոլէճեանք ոչ սակաւ գրգռէին զոմանս ոմանս ՚ի մերայնոց, եթէ զպապն եւս յիշէք ՚ի պատարագի, կատարեալ ուղղափառ լինիք, եւ այլ եւս անտեղի եւ անյարմար բանս  ասէք,  ասէին:

Եւ եօթներորդ աւուր օգոստոսի,  որ էր շաբաթ, Գաղատացի ոմն ՚ի հակառակասէր Գոլէճեանց՝ խորհրդով Քուցիանթի կոչեցեալ խռովայոյզ կարգաւորին՝ որ ոխերիմ թշնամին էր եկեղեցւոյս Հայոց, ունելով ՚ի ձեռին իւր զՀրաւէր սիրոյ գիրքն, եւ փոխանակ պատկրի Լուսաւորչին՝ մածուցեալ ըզ պատկեր պապին Հռովմայ, սկսաւ շրջիլ ՚ի սենեակս կօշկակարաց Կեսարացւոց, եւ ցուցեալ ամենեցուն զպատկեր պապին, ասէ ցնոսա, առ իմէ՞ նստեալ էք եղբարք աստ անհոգս եւ միամիտ, ո՞չ գիտէք, զի պատրիարքն մեր ֆռանկացեալ՝ ուրացաւ զԼուսաւորիչ հայրն մեր, եւ զպապն Ֆռանկաց ընկալաւ. անարգեաց  զԷջմիածինն սուրբ, եւ Հռովմայ աթոռոյն հնազանդեցաւ, այսուհետեւ ոչ գոյ սրբալոյս միւռոն, որով որդիք մեր դրոշմեսցին ՚ի Հոգի սուրբ, այլ իբրեւ աղցան խոսոյ՝ իւղով ձիթոյ ունիք օծանիլ. տեսէք եղբարք, տեսէք ըզ պատկերս զայս, միթէ նմանիցի՞ սա սուրբ Լուսաւորչին մերում, երանի թէ եղբարք՝ մեռեալ էաք, եւ ոչ տեսեալ զայս օր, արիք եղբարք արիք, լռելոյ ժամանակ չէ, ահա երեք հարիւր ոգիք սուրբ Լուսաւորչի զաւակունք ՚ի վաղիւն ունին գնալ առ պատրիարքն, բողոք բառնալ, գոչել եւ աղաղակել, եւ սասանեցուցանել զնա, զի թերեւս զղջասցի, եւ մի փոխեսցէ զհայրենի աւանդութիւնս նախնեաց մերոց, եւայլն:

Զայսոսիկ լուեալ անմիտ ժողովրդեան, եւ տեսեալք զպատկեր պապին՝  հաւատացին  դժոխալուր  բանից  նորա,  եւ  խոստացան նմա ինքեանք եւս կանխել ընդ առաւօտն յեկեղեցին ՚ի Խումխաբու, եւ գլխաւորք կօկակարացն խռովեալք յօյժ ՚ի բանիցս յայցանէ, առաքեցին զարս ՚ի կրպակս արհեստակցաց իւրեանց պատուիրել եւ ասել, զի թէ յառաւօտուն յեկեղեցին Խումխաբուի ոչ գտանիցին, յարհեստէ անտի տարագիր լինիցին:

Այս ձայն եհաս յականջս պատրիարքին ընդերեկս աւուրն, եւ իսկոյն փութացաւ զԴիոնէսիոս եպիսկոպոս վէքիլ իւր առաքել յԻւսկիւտար առ Գրիգոր ճարտարապետ՝ եւ առ Յարութիւն աղա Պեզճեան ծանուցանել նոցա զայս՝ զոր լուաւն:

Բայց որովհետեւ երրորդ ժամ էր գիշերոյն, ոչինչ կարացին առնել նոքա, եւ ասէ Յարութիւն աղա Պէզճեան, եթէ  լուեալ  էր իմ զայս յերեկոյին, դիւրին էր ցրուել զխորհուրդս նոցա, բայց զի գիշեր է, զի՞նչ կարացից առնել:

Եւ ՚ի  վաղիւ  անդր ՚ի  կիւրակէի  յառաւօտուն  Գաղատացին այն՝ որ յառաջնում աւուր վրդովեալ էր զհասարակութիւնն, շրջագայեալ յիջեւանս ամենայն ապխտավաճառ օտարականաց ՚ի կերպարանս Կեսարացւոյ՝ հրաւէր կարգաց ՚ի չորրորդ ժամուն իջանել յեկեղեցին ուտել զմատաղ:

Եւ Տէլի Պաղտասար՝ որ էր ՚ի մակոյկն ծովակալ բդեշխին, թելադրեալ ՚ի բանից երկուց ապխտավաճառ Կեսարացւոց՝ որոց անուանք էին Յակոբ եւ Կարապետ, առաքեաց եւ նա ՚ի պատրիարքարանն յայն օր զսրիկայս Սամաթիոյ:

Եւ ամբոխ մեծ գումարեալ ժողովեցան ՚ի Պաղչէ ժամն եկեղեցւոյն,  եւ  միաբան  աղաղակէին,  թէ  պատրիարքն ֆռանկացաւ, եւ զմեզ ՚ի ֆռանկութիւն փոխելոց է, մեք Հայ եմք, Ֆռանկ ոչ լինիմք, ՚ի սուրբ Լուսաւորչէ մերմէ ոչ բաժանիմք, եկեսցէ պատրիարքն  եւ  ծանուսցէ  մեզ:

Առաքեաց Պօղոս պատրիարք զՄարկոս եւ զՅակոբ եպիսկոպոսունս Երուսաղէմի, եկին նոքա, եւ յորդորէին զնոսա բանիւք բազմօք, թէ սուտ են այն ամենայն, զորս լուեալն են, բայց նոքա հարին նոցա բռունս, եւ վանեցին զնոսա:

Ապա գրոհ տուեալ գնացին ՚ի պատրիարքարանն, եւ տեսեալ զի վակ էր դուռն, հարին եւ խորտակեցին, եւ հեղան ՚ի ներքս, յուզէին զամենայն սենեակս, եւ ոչ կարէին գտանել զպատրիարքն, զի նա ոստուցեալ անդէն էն ընդ պատուհանն՝ անցեալ էր ՚ի փախուստ ՚ի մերձակայ տուն Տաճկին, եւ թագուցեալ անդ: Եւ այսու պաշտպանեաց ոչ միայն զանձն, այլ եւ որ մեծ է՝ զազգն՝ զի թէ վնաս լինէր անձին նորա, տուժէր ազգն զանհնարին  տուգանս:

Յայնժամ  Դիոնէսիոս  եպիսկոպոս  փոխանորդ  պատրիարքին՝ ազդ արար ՚ի  դուռն Եէնիչէրի աղասիին, որ իսկ եւ իսկ եհաս անդ 5–600 զօրականօք, եւ զոմանս կալեալ՝ առաքեաց ՚ի բանտ առ Միւհիսիւր աղա, զայլսն ցրուեաց, եւ եթող անդ զՊաշ աղա հանդերձ զօրականօք, որ պահէին զդուռն պատրիարքարանին զաւուրս հնգետասան, եւ զպատրիարքն հանեալ ՚ի տանէ Տաճկին հրամանաւ Տէրութեանն, նստուցին ՚ի տեղի իւր:

Եւ ՚ի միւսում աւուր, որ էր 9 օգոստոսի, ոմանք ՚ի կօշկակարաց յետ զայն ոճիրս գործելոյ յանդգնեցան ելանել նաեւ աներկիւղ յատեան եպարգոսին, եւ թուղթ բողոքանաց մատուցանել նմա:

Եւ եպարգոսն սպառնայ նոցա, թէ ո՞րով իշխանութեամբ արարիք զայդ ՚ի վերայ պատրիարքին ձերոյ յարքունուստ կարգելոյ՝ կուտիլ ապստամբութեամբ. եթէ դատ ինչ ունէիք ընդ նմա, եւ բողոք զնմանէ, ահա ատեան, ա՞յժմ ծանեաք, թէ գոյ իշխան ՚ի վերայ ձեր, զի յետ ձեռներէց լինելոյ յայդ չարիս անհրնարին՝ եկիք այսր ամբաստան լինել:

Եւ  հրամայէ  ձերբակալ  առնել  զամենեսին,  եւ  արկանել  ՚ի բանտ:

Ի նմին աւուր կոչեցան ՚ի դուռն եւ իշխանք մեր, ուր Րէիզ էֆէնտի եհարց նոցա՝ թէ գո՞հ էք զպատրիարքէն ձերմէ, զորմէ չարախօսեն ապստամբեալք, եւ թէ զի՞նչ իցէ այս իւղ օրհնեալ, նո՞յն է ընդ պալասան իւղոյն եկելոյ յԷջմիածնէ, թէ այլ:

Պատասխանի արարին իշխանք մեր, թէ սա այն է, որ յաւուրց անտի առաքելոց եւ Քրիստոսի կայր ՚ի մեզ, բայց ՚ի սակաւ ժամանակս խափանեալ, եւ զի վասն սորա անկեալ էր բաժանումն ՚ի մէջ մեր, նորոգեցաք անդրէն, զի խոչընդոտն բարձցի:

Եւ այս խոստովանութիւն բանից իշխանաց մերոց գրեցաւ յարքունի դիւանագիրս, եւ այս իբրեւ նախադատութիւն նանրացուցանէ՝ զոր յայսմ հետէ ամբաստանութիւն զայսմ գլխոյ լինիցի, նոյնպէս եւ վասն նորատիպ գրքոյ Հրաւէր սիրոյ անուանելոյն, վկայեցին լինել վարդապետութիւն հին եւ ոչ նորամուտ, զոր Տաճիկք ԷՍԿԻ ԷՐՄԷՆԻԼԻՔ կոչեն:

Այլ քանզի ՚ի բանս դատախազից կայր հնազանդութիւն պապի, եւ ֆրանկութիւն, թէ եւ դժուարահաւատ եղեւ ասացուած իշխանաց մերոց առաջի արքային, այլ մերժեցաւ տարակոյսն, յորժամ զՀրաւէր սիրոյն թարգմանեալ ՚ի լեզու Արաբացւոց ընթերցան, հուսկ յետոյ ասէ Րէիզ էֆէնտի, եթէ այդպէս է, ո՞ զայդչափ բազմութիւն յոտին կացոյց:

Պատասխանեն իշխանք մեր, թէ սոքա արք տգէտք եւ առանց դպրութեան  են,  իրաց  չեն  հասու  լեալ  խրթնութեան,  եւ  այլ  ընդ այլոց կարծեօք յայս ՚ի սոյն են ձեռնարկեալ:

Եւ քանզի ՚ի քրէական մեղս համարի ոճիր ապստամբութեանս, եւ դէմ ընդդէմ ներհակ իշխանութեան, վասնորոյ անհնարինս զայրացոյց զարքունի որեարսն եւ զթագաւորն, զի մինչ նոքա հնարին զստահակսն ազգին իւրեանց ածել ՚ի հպատակութիւն, քանի՞ մեծ զայրացումն ոչ լինի նոցա տեսանել զստրուկսն եւս ՚ի նոյն չարիս մտաբերեալ:

Ուստի յայնոսիկ աւուրս պատգամ սաստիկ եկն ՚ի դրանէ առ պատրիարքարանն մեր յայտնել զհեղինակն, որ զբազմութեանն ամբոխ գումարեաց, եւ զի՞նչ է պատճառ այդմ, յայտ առնել:

Եւ նա պատասխանեաց, թէ չիք այդմ պատճառ  բանաւոր, բայց միայն բազմադիմի կոհակք ծովացեալ մեղաց իմոց, որ զխուժան պարզամիտ ժողովրդոց կուտեաց ՚ի վերայ իմ, բայց առ ՚ի գտանել զհեղինակն՝ առանձինն զամենայն գլխաւորս արհեստաւորաց կոչեաց, յերդումն հրաւիրէր եւ նզովս կարդայր ՚ի վերայ նորա, որ իրագէտ գոլով՝ ոչ վկայէ եւ ծանուցանէ, զի մատնեսցուք ասէ զչարն, եւ չարիքն անցցեն յազգէս:

Ի 22 օգոստոսի առաքեաց յամենայն եկեղեցիս վարդապետս, հրատարակեաց զհրաւէր սիրոյն՝ վարդապետութիւն ուղղափառական, բանք ողջամիտ դաւանութեան սրբազան հարց, եւ ոչ նորահնար գայթակղեցուցիչ եւ մոլորամիտ:

Նաեւ կոնդակաւ բանադրանս ընթերցաւ վասն նոցա, որք գիտեն, թէ ու՞ր եղեւ սկսուած այսր չարախորհուրդ ապստամբութեան, եւ ո՞յք էին՝ որ զայդ հնարեցին, եւ ոչ յայտ արարեալ ծանուցանեն:

Յեկեղեցին սուրբ Հրեշտակապետի՝ յորժամ Եփրեմ վարդապետ փակեալ զվարագոյր խորանին ընթեռնոյր, ժողովուրդք դիմադարձ գտան եւ չետուն թոյլ կարդալ:

Այլ ՚ի  հանդիպակաց կիւրակէին գնացեալ վէքիլ Դիոնէսիոս եպիսկոպոս ընթերցաւ:

Բայց այս ամենայն վճարեաց ոչինչ, եւ ոչ յերեւան կացոյց զոք,  եւ  բազումք  ՚ի  բանտարգելոցն  մատնեցան  ՚ի  տանջանարանս Պօսթան պաշիին, ուր ոմն խոստովանեցաւ, թէ Տէլի Պաղտասարն  յորդորեալ  զմեզ  առաքեաց  անդ,  եւ  առաքեալ  արս՝ ըմբռնեցին զնա, եւ արկաւ ՚ի բանտ:

Եւ այլ ոմն ասաց, թէ սարկաւագ ոմն Կարապետ անուն Կեսարացի յորդորեաց զմեզ յայս գործ:

Եւ զայն գտին ՚ի տուն Սախայեան Գրիգոր աղայի, եւ բերեալ եդին ՚ի բանտի:

Այլ ապա յայտնեցաւ թէ Գաղատացի ոմն գնացեալ ՚ի սենեակս նոցա յորդորեալ է զնոսա եւ համոզեալ ամբոխ մեծ յարուցանել:

Ուստի հրամայեաց տէրութիւնն, եւ զոմանս ՚ի նոցանէ ծպտեալ կերպարանօք շրջեցուցին աւուրս բազումս ՚ի փողոցս Կոստանդնուպօլսոյ  գտանել զԳաղատացին զայն,  այլ  չգտաւ այրն, զի փախուցեալ էին զնա Գոլէճեանք յԵւրոպա:

Եւ վասն այսր շրջէր Դիոնէսիոս եպիսկոպոս յեկեղեցիս Կոստանդնուպօլսի եւ գիւղօրէից նորին,  եւ  բանադրանս  կարգայր, թէ որ ոք պահեալ իցէ զայրն զայն ՚ի տան իւրում կամ զայնպիսի ոմանս, յայտնի արասցէ, այլ ոչինչ օգտեցաւ:

Իսկ սարկաւագն ՚ի տանջանս անդ մատնեաց նախ զԱստուածատուր եւ զԵրեմիա եպիսկոպոսունս, զորս իջուցեալ առ Պօսթան պաշին, եւ բերեալ առաջի զսարկաւագն, ասէ ցնա Պօսթանճի պաշին, սոքա՞ են սեւագլուխքն, զորս մատնեցեր, եւ զի՞նչ ասացին քեզ՝ ծանո: Ասէ սարկաւագն, սոքա են, բայց ինձ ոչինչ ասացեալ են սոքա, այլ առ ահի եւ սաստկութեան տանջանացս մատնեցի զսոսա:

Յայնժամ ետուն զնա վերստին ՚ի տանջանս, եւ նա մատնեաց յայն օր զտէր Կիրակոս կաթողիկոսն Սսոյ, որ յաւուրսն յայնոսիկ ելեալ գնայր յաթոռ իւր:

Առաքեցին իսկոյն սուրհանդակս զկնի  նորա,  եւ  գտեալ  զնա ՚ի ճանապարհին ՚ի Նալլը խան, ածին ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ տարեալ ՚ի բարձրագոյն դուռն, հանին առաջի մեծի փոխարքային:

Հարցանէ եպարգոսն եւ ասէ, զի՞նչ է այն նորատիպ գիրքն, զորս  հնարեալ է  պատրիարքն հակառակ աւանդութեանց ձերոց, եւ պատճառ եղեալ է աղմկայոյզ լինելոյ ժողովրդեան ձերում: Պատասխանի առնէ կաթողիկոսն ճշմարտախօս բանիւք եւ ասէ, գիրքն այն ոչ է բնաւ հակառակ հայրենի աւանդութեանց մերոց, այլ է բուն իսկ հարազատ՝ համառօտութիւն հաւատոց մերոց, եւ այն գիրք իմովս հրամանաւ տպեցաւ եւ ոչ պատրիարքին:

Իսկ  եթէ պատրիարքն վասն կնքելոյ  զսկիզբն  եւ  զվերջ գրքոյն այնորիկ յանցաւոր գտանի, նախ իմ գլուխ պարտ է հատանիլ, զի ես կնքեցի զառաջինն կարմիր կնքով իմով՝ պարագլուխ եղեալ այլոցն ամենեցուն:

Ասէ ցնա փոխարքայն, ըստ օրինի վեհափառ թագաւորութեան ձերում զոր Տէր հաստատուն պահեսցէ մինչեւ ՚ի կատարած աշխարհի, պատրիարքն մեծ է քան զիս, եւ հրամայէ ինձ ՚ի մարմնաւորական դէպս: Այլ ըստ հարկաւորութեան քրիստոնէական կրօնի մերում մեծ եմ ես քան զնա, եւ հրամայեմ նմա ՚ի հոգեւորական մասին:

Եւ այսպիսի բանիւք յանկուցեալ զմիտս փոխարքային՝ մերժէ ՚ի մտաց նորին զամենայն կասկած եւ զերկբայութիւն:

Յայնժամ փոխարքայն հրամայէ նմա անհոգս լինել, եւ երթալ ուր եւ կամիցի եւ հանգչել աւուրս ինչ, որ եկեալ եկաց ՚ի պատրիարքարանն, եւ ՚ի 18 սեպտեմբերի առեալ վերստին հրովարտակ յԱրքայէ՝ յուղի անկեալ չոգաւ յաթոռ իւր:

Յայսոսիկ աւուրս զՏէլի Պաղտասարն եւս ետուն ՚ի տանջանս, եւ նա խոստովանեցաւ, թէ երկու Կեսարացիք Յակոբ եւ կօշկակար Կարապետ թելադիր եղեն ինձ եւ համոզեցին յայս չարիս ընդդէմ պատրիարքին:

Գնացին  զօրականք  կալնուլ  զնոսա՝  այլ  նոքա  փախուցեալ էին, յետ աւուրց ինչ Յակոբն գտաւ յԵէտիխուլէն ծպտեալ կերպարանօք մսավաճառի, եւ բանտարգեալ եղեւ ընդ այլսն:

Այլ յետ աւուրց ինչ սարկաւագն ՚ի տանջանսն անդ մատնեաց զՍախայեան Գրիգոր աղայն, եւ զազգական նորին զխեղճ պատանին Ազարիա, որ առ ահի տանջանացն ՚ի բանտի անդ յեղաշրջեցաւ ՚ի Մահմէտական օրէնս, նոյնպէս եւ Տէլի Պաղտասար, եւ անիծեալն այն սարգաւագ՝ որ ժամանակաւ յառաջ ուրացեալ ՚ի հաւատոց իւոց ՚ի Պաֆրա քաղաք Պոնտոսի՝ եւ ապա որպէս թէ ստրջացեալ եւ փախուցեալ, այժմ ՚ի բանտին վերստին ուրացաւ, զի զերծանիցի ՚ի տանջանացն, այլ առ ոչինչ գրեցաւ դաւանութիւն Մահմէտական կրօնին, միայն կերպարանափոխ եւ անուանափոխ արարեալ զնա, վերստին արկին ՚ի տանջանս յայտնել զհամախոհս ապստամբութեանս:

Եւ նա եցոյց յայն օր զՊէկխօզցի տիրացու Յովհաննէսն Իւսկիւտարու՝  ասելով,  թէեւ  գիրս  անգամ գրեաց առ կաթողիկոսն Էջմիածնի՝ գանգատ զպատրիարքէն, զհէտ եղեն զօրականք ունել զնա, այլ նա փախուցեալ էր ՚ի Ղրիմ:

Եւ մինչ զթուղթն գրեալ առ կաթողիկոսն՝ խնդրեցին յարքունուստ, Պէզճեան Յարութիւն աղա՝ որ հնարիւք իմն ՚ի ձառս իւր ածեալ եւ առ իւր պահեալ էր, տարաւ առ Պօտանճի պաշին, զոր Աստուածատուր եպիսկոպոսին  թարգմանել  ետ  ՚ի  տաճկական բարբառ, եւ առաքեաց առ Արքայ:

Յետ  երկուց  աւուրց  դժոխատանջ  ուրացողն  մատնեաց  եւ զԱրփիարեան Մկրտիչ աղա, զԳարաքէհեա մահտեսի Աբրահամ աղա, զԿէլկէլեան մահտեսի Պօղոս աղա, եւ զՄարգարեան աղա Պօղոս:

Այլ Գարաքէհեա մահտեսի Աբրահամ աղա յետ երկուց աւուրց զերծաւ ՚ի բանտէն միջնորդութեամբ Նէճիպ էֆէնտին՝ որ Գափու քեահեասի էր կուսակալին Եգիպտոսի, եւ այլքն մնացին ՚ի բանտին:

Անդ ՚ի 26 օգոստոսի յերեկոյս հինգշաբթի աւուր յերկրորդ ժամու գիշերոյն կոչեաց փոխարքայն զՊօղոս պատրիարք, եւ առանձինն եհարց ցնա եւ ասէ, չեղե՞ր դու նախածանօթ ապստամբութեանս, եւ ընդէ՞ր ոչ յայս արարեր ՚ի դուռն արքունի զելս իրացն   գտանել:

Ասէ  պատրիարքն,  տէրութիւնն  հրամայեաց  ինձ  բառնալ զբաժանումն ՚ի յազգէս, եւ եթէ այս գործ խոհականութեան մերում միայն մնայր, բարւոք յաջողէր ՚ի ռամիկ ժողովրդեան, բայց վասն զի քանի մի անձինք ՚ի մեծամեծաց ազգիս ոչ թոյլ ետուն ինձ ըստ խելաց իմոց տնօրինել, այլ ինքեանք ձեռներէց եղեն զպաշտօն պատրիարքի կատարել, զանվայելս եւ զանդէպս հրամայել եւ ՚ի գործ դնել, եւ ահա այս վախճան է նոցա խոհականութեան:

Հարցանէ փոխարքայն եւ ասէ. եւ ո՞յք են նոքա:

Ասէ պատրիարքն, Գրիգոր ճարտարապետ, Յարութիւն Պէզճեան, Ճանիկ Փափազեան, Հաճի Յովհաննէս Երկանեան եւ Կարապետ Ազնաւուրեան:

Ասէ փոխարքայն, կարճեա զլեզու քո, եւ մի եւս յաւելցիս առնուլ ՚ի բերան քո զՃանիկ, (զի իւր սեղանաւոր էր նա), եւ առաքեաց զնա ՚ի պատրիարքարանն, եւ գրեաց առ Արքայ՝ զոր լուաւն ինչ ՚ի պատրիարքէն:

Իսկ Պօստանջի պաշին յաւել եւ զՍախայեան Գրիգոր մատնել ՚ի տանջանս, որ յետ եօթն աւուրց այլ ոչ կարացեալ զդէմ ունիլ տանջանացն յալեւորեալ հասակի ութսնամեայ ծերութեան իւրոյ, զամենայն մեղս յանձին իւր կալաւ, ասելով ես միայնակ արարի զամենայն, եւ պատճառ գտայ ամենայն չարեացդ, չունի ոք ընդ իս մասն եւ բաժին, թողէք երթալ զայսչափ բազմութիւն անպարտ անձանց, եւ մահ իմ աւարտ լիցի ամենայնի: Սոյնպէս եւ ապխտավաճառ Յակոբն ՚ի տանջանսն անդ ասէ, ես եւ Տէլի Պաղտասարն եղաք գրգռիչ աղմկայոյզ խռովութեանս:

Նոյնպէս եւ Ազարիա պատանին խոստովանեցաւ, թէ ընդ ուրացող սարկաւագին շրջեցայ աստ անդ, եւ զոր ինչ քարոզէր սա ՚ի գրգիռ ապստամբութեան, եւ ես վկայէի իրաւացի լինել: Եւ զամենեցուն սոցա զխոստովանութիւնս բանից՝ որ կոչի թագրիր, առաքեաց Պօսթան պաշին առ արքայ:

Եւ ՚ի 18 սեպտեմբերի յաւուր շաբաթու յերեկոյան ժամերգութեան մինչ երգէին զլոյս զուարթն, ածին ՚ի դուռն մայր եկեղեցւոյն Խումխաբուի զծերունազարդ Գրիգոր աղան Սախայեան, եւ հատին  անդ զանպարտ եւ  զպատուական գլուխ  նորա,  նոյնպէս եւ զապխտավաճառ Յակոբն ՚ի Չէմպէրլի Տիքիլի թաշն գլխատեցին,  զուրացեալ սարկաւագն եւ  զպատանին Ազարիա տաճկական զգեստուք կախեցին ՚ի Բարմագ գափուն: Եւ զՏէլի Պաղտասարն ՚ի Սամաթիա առաջի սրճանոցին իւրոյ կախեցին:

Ի յաջորդ աւուր զԱստուածատուր եւ զԵրեմիա եպիսկոպոսունս հանեալ ՚ի բանտէ՝ արձակեցին գնալ ՚ի տեղիս իւրեանց, ընդ նոսին եւ զտասն եւ ինն անձինս, որք չէին իրագէտ կամ յանցաւոր:

Այլ  զիշխանսն՝ որք էին  ՚ի  բանտին, առաքեցին յաքսորս, զՄկրտիչ Արփիարեան ՚ի Ստանքէօյ, զմահտեսի Պօղոս Կէլկէլեան յԻլիմեա, եւ զաղա Պօղոս Մարգարեան ՚ի Հռոդոս:

Իսկ զորս յառանձնախօսութեան անդ մատնեաց պատրիարքն զհնգեսին իշխանսն առաջի փոխարքային, նոքա եւս արժանաւոր դատեցան աքսորանաց, միայն Ճանիկ աղա՝ որ սեղանաւորն էր փոխարքային, ազատեցաւ ՚ի շնորհս նորա, եւ Գրիգոր ճարտարապետ՝ որ կայր մնայր ՚ի տան իւրում պակուցեալ, յերրորդ աւուր հոկտեմբերի եղեւ սաստիկ մրրիկ, եւ վնասեաց զբազում շինուածս  արքունի  պալատին,  հրամանաւ  արքայի  կոչեցաւ  ՚ի  նորոգումն նոցին, եւ ՚ի շնորհս այնը ջերծաւ ՚ի փորձութենէ՝ որում ակն ունէր հասանել:

Երկանեան հաճի Յովհաննէս՝ որ ՚ի ծովու այսմիկ փորձութեան ալեկոծեալ լինէր, յյեղաշրջեցաւ ՚ի Մահմէտական օրէնս: Եւ Ազնաւուրեան Կարապետ աքսորեցաւ ՚ի Սաքըզ կղզի:

Պէզճեան Յարութիւն աղա խնդրեցաւ ՚ի վերատեսչէն փողերանոցին տալ զհաշիւ իւր զամենայն, եւ տուեալ զամենայնն յաւելուածովք պարզերես համարձակութեամբ, ոչինչ պակասութիւն ցուցանելով յանձն իւր ՚ի պաշտամանէն, հրամայեաց նմա վերատեսուչն երթալ մնալ ՚ի տան իւրում:

Եւ յետ վեց աւուր ՚ի հոկտեմբերի 10, առաքեցաւ եւ նա յաքսորա յԻլիմեա, որ ջեմեռանդ գոլով յաստուածապաշտութեան իւրում՝ էառ ընդ իւր զաղա Պօղոս վարդապետ զքարոզիչն Խարդալի, եւ գնաց, եւ գիր յանցանաց նորա էր այս, թէ «Յարութիւն Պէզճեան ամենայն հաւատարմութեամբ եկաց ՚ի պաշտօն արքունի փողերանոցին, եւ անպակաս զհաշիւ իւր ետ. բայց յազգային գործս լինելով ձեռնամուխ, ՚ի խրատ զգուշութեան այս օրինակ պատժապարտութեան  արժանի  դատեցաւ»:

Իսկ ՚ի տեղի Յարութիւն աղայի Պէզճեան նստաւ Պօղոս Պիլէզկճեան Հռովմէական ազգայինն զամ մի եւ եթ, զի իբրեւ վերադարձաւ Պէզճեան յաքսորանացն, կալաւ նախ զպաշտօն սեղանաւորութեան Ճիպի հիամայսան կոչեցեալ, եւ ապա զտեսչութիւն փողերանոցին եւ օր ըստ օրէ յաչս լինէր արքային եւ յոյժ սիրելի նմա:

Այս ամենայն խռովութիւնք՝ որք եղեն յազգի մերում, առաւելապէս ցրտացուցին զեռանդն սիրոյ եւ ջանից հոգեսէր իշխանաւորաց մերոց եւ ամենայն ազգասիրաց, եւ Պօղոս պատրիարք առաքեաց հրաման առ Աբբայեան վարդապետսն, զի առեալ զվեղար եւ զփիլոն իւրեանց՝ եկեսցեն առ ինքն ՚ի պատրիարքարանն, զի հանդերձեալ եմ ասէ առաքել զերկուսն յԷջմիածին, զերկուսն ՚ի Մուշ, եւ զերիսն ՚ի սուրբ Երուսաղէմ:

Զայս լուեալ Աբբայեան վարդաետաց՝ յոգի խոցեցան, եւ փախուստ տուեալ ՚ի Պէյօղլու՝ թագեան յեկեղեցիս Լատինացւոց, եւ ապաշխարեցին անդ:

Յայնժամ եղեւ խնդութիւն մեծ Գոլէճեանց, որք զչար կամս իւրեանց տեսին կատարեալ, ՚ի քակել զմիաբանութիւն ազգիս, զի եւ ժողովուրդք Աբբայեան վարդապետաց՝ որ եկեալ էին յեկեղեցիս մեր, գնացին եւ նոքա յեկեղեցիս Լատինացւոց, եւ եղեւ յետինն չար քան զառաջինն:

Բայց զայսր ամենայնի տուգանաց եւ վնասուց՝ զորս կրեցին Հայք յերեսաց Գոլէճեանց, արձանագրեցին ՚ի սիրտս իւրեանց պահանջել զարժանի վրէժս ՚ի դէպ ժամանակի, որ եղեւ յաւուրս Կարապետ  պատրիարքի: