Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԻԴ.
Յաղագս խօսելոյ Աբբայեան հարց ընդ վարժապետաց մերոց վասն մասանցն հաւատոյ, զորոց էին խնդիրք:

(1820) ԱՐԴ յառաջ քան զայս ամենայն հրամանաւ արքունի բերեալ էր ՚ի Կոստանդնուպօլիս սրբազան հայրապետ տանն Կիլիկիոյ Կիրակոս կաթողիկոս, որ եւ յամբաստանութեանց  բդեշխին Բերիոյ իրաւացի քննութեամբ զերծեալ, առեալ էր ներողութեան հրովարտակ դառնալ ՚ի սուրբ աթոռն իւր: Բայց իշխանք մեր զբազում ժամանակս պահեցին աստ:

Մի՝ զի յամենայն եկեղեցիս մայրաքաղաքիս պատարագեսցէ, եւ նպաստ ինչ հաւաքեսցէ ՚ի ժողովրդոց, եւ միւս՝ զի ՚ի գործ ցանկալի միաբանութեանս գտանիցի եւ մի ոք վեհափառ կաթողիկոս:

Արդ սա ինքն ազնուասերունդ եւ ազնուաբարոյ գոլով, ոչ սակաւ օգուտս գործեաց համազգային միաբանութեանս:

Քանզի զիւր տնկակից ճշմարտասիրութեանն զհանդերձ գօտեպինդ զգեցեալ՝ ուղիղ խորհրդով ողջ եւ անարատ նահատակէր ՚ի   բանս   ճշմարտասիրաց,   եւ   դիմագրաւ   հանդիսանայր,   որոց զարտուղի խուսափէին ՚ի ճշմարտութենէն:

Արդ որովհետեւ հարկ եղեւ ընտրել զքանի մի  գիտնական անձինս ՚ի մերայնոց, զի խօսեսցին ընդ Աբբայեան վարդապետս ՚ի վերայ այնց խորհրդոց, յորոց վերայ լինէին մինչեւ ցայժմ տարապարտ վէճք եւ հակառակութիւնք:

Եւ ընտրեաց Պօղոս պատրիարք զտէր Մեսրովպ գիտնական քահանայն Խումխափուի, եւ զտէր Բարթողիմէոս Իւսկիւտարու, եւ զթագաւոր վարժապետ ոմն, որ թէպէտ ծանօթ էր տրամաբանութեան, բայց ոչ այնչափ Աստուածաբանութեան, եւ խռովեալ կրիւք խօսէր:

Էին յայնժամ յԵէնիխափու Հ. Ստեփանոս եպիսկոպոսն Աւգէրեան՝  գերապայծառ կոչեցեալ,  եւ  յԱբբայեանց  Հ.  Մեսրովպ  վարդապետ Աղաչըրաղեան, Հ. Սերովբէ վարդապետ Ճէվահիրճեան, Հ.  Քերովբէ  վարդապետ Ազնաւուրեան,  Հ.  Գրիգոր  վարդապետ Գապարաճեան, Հ. Թադէոս վարդապետ Ասկէրեան, Հ. Թովմայ վարդապետ Մագսէթեան, Սահակ վարդապետ եւ Պօղոս վարդապետ:

Իննեքին սոքա էին ՚ի ծովահայեաց տան Եօնուզեան Յովհաննէս աղայի, ՚ի սոցանէ ընտրեցան խօսել ընդ ՀԱյս, Հ. Մեսրովպ Աղաչըրաղեան, զի որովհետեւ երեք էին ՚ի կողմանց Հայոց յառաջացեալք ՚ի խօսել, ՚ի սոցունց եւս այս երեք միայն ընտրեցան, բայց յամենայն ժողովի նախագահ նստէր Հ. Ստեփանոս եպիսկոպոսն Աւգէրեան, եւ ունկնդիր լինէր երկոցունց կողմանց,

եւ ունկնդրութիւն սորին օգուտ մեծարար Աբբայեան հարց յետ ժամանակաց, իբր զի լինէր երբեմն, զի երկու կողմանք հակառակէին ՚ի վերայ միոյ բառի, մինն պնդէր, թէ զայս բառ պարտ է բանալ փոփոխել, եւ միւսն հաստատէր ուղիղ եւ իրաւացի գոլ, եւ ոչ փոփոխել, եւ երկաքանչիւր կողմանք մնային ՚ի վերայ մի եւ նոյն բառի վիճեալք, եւ ոչ մին կամէր միւսոյն զիջանել:

Յայսպիսի բանս տեսեալ Ստեփանոսի եպիսկոպոսին զերկաքանչիւր կողմանն զյամառեալ կարծիս, հրամայէր լռել, եւ ինքն գրիչ ՚ի ձեռին առեալ, տնօրինէր ըստ պիտելոյ խնդրոյն այնպիսի բառս, որ ընդունելի լինէր երկաքանչիւր կողմանն, բայց առաւել Հայոց, զի Աբբայեան հարք ոչ կարէին հակառակիլ  ենթադրութեան Ստեփանոսի եպիսկոպոսին, որովհետեւ ՚ի դիմաց Հռովմէական եկեղեցոյյ գլխաւոր էր նոցա կարգեալ, եւ եթէ աթոռն Հռովմայ խոժոռէր եւ գժտմնէր ընդ սահմանադրութիւնս Աբբայեան հարց, թէ վասն է՞ր զայնպիսի բառ եդեալ են, կամ ոչ եդեալ, առձեռն  պատրաստ ունէին  Աբբայեան  հարք  զայս  բան,  թէ  մեք զի՞նչ արասցուք, զի Ստեփանոս եպիսկոպոսն ՚ի միջի մերում էր, եւ նա այսպէս տնօրինէր, եւ թէպէտ մեք բազմօք պնդէաք ընդդէմ Հայոց, բայց նա այսպէս կամեցաւ եւ լռեցոյց զմեզ, եւ իւրով իսկ գրութեամբ խափանեաց զվէճ մեր:

Եւ զայս այսպէս ասացին յետոյ Աբբայեան հարք առ աթոռն Հռովմայ, որպէս ունիս տեսանել ՚ի կարգի պատմութեանս:

Արդ վէճք սոցին էին ՚ի վերայ հնգեցունց խնդրոցս այսոցիկ, նախ թէ Քրիստոս ունի զերկուս բնութիւնս եւ զերկուս կամս, եւ զերկուս ներգործութիւնս:

Երկրորդ՝ թէ Հոգին սուրբ բղխի ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ:

Երրորդ՝ թէ հոգիք զղջացեալ եւ խոստովանեալ մեղաւորաց գնան ՚ի կայանս քաւարանին, եւ անդ գտանեն զներումն շնորհօք սուրբ պատարագին եւ գնան յարքայութիւն:

Չորրորդ՝ թէ Պետրոս է գլուխ առաքելոց, եւ զնոյն գլխաւորութիւն ունին յաջորդք նորա ՚ի յաջորդս առաքելոց:

Հիգերորդ՝ թէ վերջին օծումն է խորհուրդ սուրբ եկեղեցւոյ, եւ պարտ է առնել զայն ՚ի ծանր մահամերձ հիւանդս:

Ի վերայ հնգից խնդրոցս այսոցիկ եղեն բազմաքննին վէճք իբրեւ զամիսս երիս, զի յութօրէից սրբոյ Ծննդեան սկսեալ տեւեաց վէճն մինչեւ  ցաւագ չորեքշաբաթ օր  սուրբ Զատկին:

Եւ թէպէտ երկաքանչիւր կողմանք ուղղափառապէս ընդունէին զայս ամենայն մասունս հաւատոյ, բայց ոչ գիտելով զմիտս եւ  զճանաչումն  իրերաց,  զմիմեանս  հերետիկոս  եւ  հերձուածող դատէին անգիտութեամբ, զոր օրինակ Հայն մի բնութիւն ասէր, եւ Հռովմէական Հայն երկու բնութիւն, երկոքին եւս ուղղափառութիւն են, եթէ ուղղափառ մտօք ասիցին, եւ երկոքին եւս չարափառութիւն են, եթէ մոլորական մտօք ասիցին:

Զի Հայն ասէ մի բնութիւն փոխանակ մի անձնաւորութեան, որ է ուղղափառութիւն, եւ Հռովմէական Հայն ասէ երկու բնութիւն,  փոխանակ  Աստուածութեան  եւ   մարդկութեան   Քրիստոսի, որ է ուղղափառութիւն:

Սոյնպէս է տեսանել եւ ՚ի միւս խնդիրս, յորոց վերայ լինէին մինչեւ  ցարդ  տարապարտ վէճք  եւ  հակառակութիւնք,  զի  գիրն ամբողջապէս երկոքին կողմանք եւս ողջմտութեամբ ընդունէին, բայց ՚ի վերայ բառի եւ ձայնի հակառակ ոգւով վիճէին եւ կռուէին ոչ գիտելով զմիտս իրերաց:

Ահա այս եղեւ պատճառ բազմաց հակառակութեան եւ հերձուածողաց կորստեան ՚ի սկզբանէ մինչեւ ցայժմ, որով միոյ սուրբ աւազանի ծնունդք, միոյ հօր սուրբ Լուսաւորչի հարազատ զաւակունք, ազգակիցք եւ արիւնակիցք անգոսնէին եւ արհամարհէին զիրեարս, զմիմեանս հերձուածող կոչելն իբրեւ զարդարութիւն գիտէին, եւ արքայութեան ժառանգութեան պատճառս համարէին, որո գժտութիւն եղբարց, անհաւանութիւն ծնողաց եւ զաւակաց, բաժանումն եւ աւերումն տանց, եւ այլ անթիւ չարիք:

Առ որս ճարտար բժիշկք նախնի պատրիարքունք բազմապիսի հնարս հոգացին ՚ի դարման վիրացս, եւ մինչեւ ցայժմ չեղեւ բոլորովին բժշկութիւն, այլ օր ըստ օրէ ճարակեալ՝ մահառիթ խոցուածովք կսկծեցուցանէին զհոգիս ազգասիրաց:

Բայց յայսմ ժամանակի իղձ սիրոյ եւ փափաքանաց ազգասէր անձանց՝ որ մինչեւ  ցայս  վայր աղեկիզեալ բորբոքէր տեսանել զկատարումն   պատուիրանին   Քրիստոսի,   մինչդեռ   յաջողեցաւ արքունի հրամանաւ դեգերիլ ՚ի  գործ սիրոյ  եւ միաբանութեան, վառեցան եւ պատրաստեցան ՚ի գլուխ տանել զայս հոգեւոր պաշտօն աստուածային սիրոյ, ուստի եւ զամիսս երիս տքնեցան եւ վաստակեցան յամենայն երեկոյս ժողովիլ ՚ի յԵէնիխաբու, եւ զգիշերն  ողջոյն  ունկնդիր  լինել  վիճաբանութեանց  եւ  խնդրոց երկոցունց կողմանց, եւ յորդորէին զերկոսին կողմանս չխօսել կրիւք եւ ոգւով հակառակութեան, այլ աստուածային սիրով եւ քաղցր կենակցութեամբ լրումն տալ բանից եւ գործոց իւրեանց:

Եւ այսպէս յետ եռամսեայ բանախօսութեանց եւ ժողովոց հաճութեամբ եւ հաւանութեամբ երկոցունց կողմանց՝ գրեցին զսահմանադրութիւն ժողովոյն իւրեանց, եւ միաբան խոստովանութեամբ ստորագրեցին ամենեքին, եւ ընդ առաւօտն իշխանապետքն աստուածասէրք տարան զսահմանադրութիւնն առ պատրիարքն, եւ նա մի առ մի քննեալ զամենայն, հաւանեցաւ, եւ ինքն եւս ժողով արարեալ եպիսկոպոսաց, յորս էր եւ աստուածաընտիր կաթողիկոսն Սսոյ տէր Կիրակոս, եւ վարդապետաց, եւ քահանայից, եւ ամենայն երեւելի անձանց արուեստաւորաց, եւ ՚ի ժողովին յայնմիկ արարեալ ատենաբանութիւն իմն սքանչելի, ընթերցաւ ՚ի լուր ամենեցուն զսահմանադրութիւնն զայն, եւ մի առ մի բացայայտեալ՝ կնիքս պահանջեաց ՚ի նոցանէ յամենեցունց:

Անդ էր տեսանել զայն անպատմելի ուրախութիւն սրտի ժողովելոցն ամենեցուն, եւ զքաղցր արտասուս փափաքելի սիրոյ եւ խաղաղութեան, որ վառեալք աստուածային սիրով յօժարեցան եւ ստորագրեցին ամենեքին կնքելով զսահմանադրութիւնն, եւ խնդրեցին, զի տպեսցի այն ՚ի յիշատակ յաւերժական սիրոյ, եւ մնասցէ հաստատուն ՚ի մէջ ազգիս, որ եւ յետոյ միաբան խորհրդով իշխանապետաց ազգիս տպեցաւ եւ կոչեցաւ ՀՐԱՒԷՐ ՍԻՐՈՅ, եւ յառաջն եւ ՚ի վերջն կնքեցաւ կնքով Պօղոսի պատրիարքին, եւ այնպէս տարածեցաւ ընդ ամենայն աշխարհ:

Արդ զօրինակ սահմանադրութեան այնորիկ բարիոք վարկայ դնել աստանօր, զի որոց ոչն իցեն տեսեալք զտետրակն Հրաւէր սիրոյ, ընթերցցին աստանօր, եւ ծանիցեն թէ ոչ նորոգ եմուտ ՚ի մեզ ուղղափառութիւնն, այլ զոր ՚ի սկզբանէ ունէաք եւ անխափան պաշտէաք յեկեղեցիս մեր, նոյն իսկ է այն, զոր անփոփոխ ունիմք եւ պահեմք իսպառ: