Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԽԹ.
Յաղագս գործոց Պէզճեան Յարութիւն ամիրային, եւ մահուան նորին:

(1834) Յայսոսիկ աւուրս հիւանդացաւ Պէզճեան Յարութիւն ամիրայ, զորոյ զմեծամեծ գործս եթէ հարկ լինէր գովել, կամ ներբողս ինչ յօրինել, լինէր մատեան իմն մեծ արտաքոյ կարգի պատմութեանս:

Այլ  թողեալ  զսա  ճարտասանից  մերոց,   մեք  ՚ի  համառօտն փութացեալ՝ որպէս պահանջէ կարգ պատմութեանս, ասասցուք սակաւուք:

Իբր զի՝ էր սա այր քաջուշիմ եւ մեծախորհուրդ, որ թէպէտ չէր յազնուական զարմէ յառաջ եկեալ, այլ նախապատիւ հանդիսացաւ քան զամենայն ազնուականս, եւ որք յազնուական զարմէ էին սերեալք, ՚ի սպաս սորա կարգեցան ծառայաբար:

Չէր ՚ի հարուստ եւ ՚ի փարթամ հօրէ ծնեալ, այլ փարթամք եւ հարուստք առաջի սորա ՚ի կարգս աղքատաց էին համարեալք:

Չէր ճարտար հնարագէտ բնական եւ ուսումնական արուեստից, այլ համբաւ եւ մեծութիւն սորա գերագոյն հանդիսացաւ քան զճարտարապետս ֆիզիգական եւ քիմիական արուեստից, եւ քան զհմտավարժս աշխարհագրութեան եւ վաճառականութեան տօմարաց:

Իսկ ո՞րով արդեօք եղեւ սա, ոչ այլով իւիք, բայց եթէ իւրով մտավարժ դատողութեամբ, եւ քաջախորհուրդ խոհեմութեամբ, որով  զամենայն  իրաց  զապագայս  նկատելով  զգուշացուցանէր զանձն ՚ի ձախողակի պատահարաց, եւ յառաջադէմ գտանէր ՚ի յաջող բարեբաղդութիւնս:

Զի սա յառաջին ժամանակս կենաց իւրոց աղքատօրէն ապրեալ, յետ այնր մտանէ ՚ի պաշտօն Տիւզեան Յովհաննէս չէլէպիի, եւ առ կենդանութեամբ նորին սիրելի եւ հաւատարիմ ցուցեալ նմա զինքն,  մտանէ ՚ի  պաշտօն գործակալութեան փողերանոցին արտաքոյ ՚ի դասէ սոսկական պաշտօնէից:

ԵՒ  յետ  մահուան  նորա  նոյնպէս  սիրելի  եւ  հաւատարիմ գտաւ Գրիգոր եւ Սարգիս պայազատացն, որք յաջորդեցին ՚ի տեղի հօր իւրեանց, եւ սիրէլին զՊէզճեան Յարութիւն իբրեւ իւրեանց եղբայր եւ ազգակից:

Բայց յետ ամաց ինչ իբրեւ ետես, զի ազգականք նոցին՝ Մկրտիչ չէլէպի, եւ Յովհաննէս Ալէսքանեան, եւ Ազնաւուրեան Յովսեփ, եւայլն, սկսան վատնել զգանձս արքայի ՚ի փառս իւրեանց՝ եւ շինութիւն ապարանից՝ եւ ծովեզերեայ յարկաց մեծամեծաց, զգացեալ զապագայ չարին որ ունէր  հասանել  ՚ի  վերայ նոցա յարքունուստ, զգուշացոյց միանգամ եւ երկիցս զԳրիգոր չէլէպի, զի մի թոյլ տացէ սոցա առնել ըստ կամաց իւրեանց շռայլութիւնս ՚ի գանձուց արքայի:

Եւ իբրեւ ետես, զի ոչ ազդեցին բանք իւր ՚ի լսելիս նորա, լաւ համարեցաւ ելանել ՚ի միջոյ նոցա, եւ մնալ առանձինն, զի մի ապա եւ ինքն զպատիժ պատուհասի կրեսցէ ընդ նոսին:

Ուստի եւ տուեալ նմա զհաշիւ իւր զամենայն, էառ ՚ի Գրիգոր չէլէպիէ զապահովագիր կնքեալ կնքովն վերատեսչի փողերանոցի Ապտրահման պէյին, յորում գրեալ էր, «Եթէ Յարութիւն մերս գործակալ զայսչափ ամս աշխատեցաւ ՚ի պաշտաման փողերանոցիս, եւ յամենայնի հաւատարիմ գտաւ, եւ այժմ ըստ կամաց իւրոց հրաժարեցաւ, եւ չէ իսկ պարտապան եւ ոչ մի ինչ փողոյ եթէ մեզ՝ եւ եթէ գանձուց արքայի, յորոյ ՚ի հաստատութիւն զայս մուրհակ կնքեալ տուաք նմա»:

Առեալ զայս թուղթ Յարութիւն Պէզճեան, գնաց ՚ի տուն իւր յԻւսկիւտար, եւ մնաց անդ:

Եւ յետ միոյ ամի իբրեւ այն սոսկալի եւ մահաբեր վտանգ կործանման տանն Տիւզեանց՝ պատահեցաւ նոցա ՚ի դիմաց արքայի, եւ ամենայն գործակալք եւ սպասաւորք Տիւզեանց եդան ՚ի բանտի, եւ աքսորեցան, Պէզճեան Յարութիւն ազատ գտաւ յայսմ աղետալի դիպուածոյ՝ իւրով իսկ կանխագուշակ խոհեմութեամբն: Եւ փոխանակ ընդ նոսին զպատիժ պատուհասի կրելոյ՝ առաջնորդութեամբ Գրիգոր ամիրայի կոչեցաւ ՚ի տեղի նոցին նստիլ հրամանաւ արքայի գլուխ եւ ճարտարապետ մեծի փողերանոցի արքային՝ իբրեւ յամենայնի հաւատարիմ աւանդապահ ամենայն գանձուց տէրութեանն:

Եւ յայնմ օրէ սկսաւ Պէզճեան Յարութիւն ՚ի կարգի դնել զպէսպէս պաշտամունս գործակալութեան փողերանոցին, եւ զամենեցուն նոցա զգործս եւ զհաշիւս ինքն իսկ տեսանել աչօք իւրովք, եւ ոչ հաւատալ այլոց, զանհաւատարիմս հանել ըստ արժանւոյն տալ զապրուստ հացի եւ զգեստու:

Եւ որովհետեւ երեւելի էր յայնժամ Հալէթ էֆէնտի աւագ նախարարն արքայի, եւ հատավաճառ նորին Խէսկէլ Հրեայն, երկոքին եւս արիւնարբու գազանք անողորմք, սա իւրով իսկ ընտանեկան քաղցր կենակցութեամբն եւ զգօնամիտ ուշիմութեամբն շահեցաւ զկամս նոցա, եւ եղեւ նոցա սիրելի մինչեւ ցչարաչար սատակումն նոցին գլխատմամբ: Եւ յետ այնր ՚ի ժամանակի խռովութեան եւ  ապստամբութեան Յունաց՝  մինչ  Եէնիչէրիք  սկսան զՀայս եւ զՅոյնս սպանանել կողոպտել՝ աներկիւղ գոլով ՚ի թագաւորէն, եւ յայնժամ եւս իւրով առատաձեռն տուչութեամբ շահեցաւ զգլխաւորս նոցին զամենայն, եւ ոչ եբեր անձին եւ տան իւրոյ վնաս ինչ՝ մինչեւ ցբարձումն նոցին յաշխարհէ:

Եւ յետ սոցա իբրեւ մի զկնի միոյ երեւելիք հանդիսացան սիրելիք արքայի, նախ Հիւսէին Աղա փաշայն, եւ յետ նորա եպարգոսն մեծ Րէշիտ փաշայն, եւ սպարապետն մեծ Խոսրով Մէհմէտ փաշայն, եւ քարտուղարն արքայի Մուստաֆա, զսոսա զամենեսին շահեցաւ Պէզճեան Յարութիւն որով եւ իցէ եղանակաւ, եւ եղեւ սիրելի յոյժ յաչս նոցա, եւ ոչ եթող նոցա առնել քսութիւն ինչ զինքենէ առ թագաւորն, եւ անկանիլ ՚ի փորձութիւն:

Այս ամենայն զոր ասացաք համառոտաբար, մեծի խոհեմութեան են գործք արժանիք, զի զժամանակն նկատէր եթէ չար եւ եթէ բարի, եւ ըստ այնմ վարէր զընթացս իւր անփորձ գոլով յամենայն պատահարաց եւ արկածից կենցաղոյս:

Սիրելի եղեւ յոյժ յաչս արքայի, եւ ընկալաւ ՚ի նմանէ ըզ պէսպէս նշանս ականակապս եւ մեծագինս, յորոց միջի գերագոյն հանդիսացաւ Սիւրէթի Հիւմայուն կոչեցեալ նշանն, զոր վճարելոյ զմետասան միլիոն Վենետկեան ոսկւոյն ըզ պարտսն արքային՝ ՚ի շահուց պղնձախառն արծաթի դրամին:

Եւ յայնմ օրէ հրամայեաց նմա արքայ գտանլ ՚ի ժողովս արքունի խորհրդականաց տէրութեանն, եւ նախարարական պատուով հեծանել ՚ի ձի եւ ՚ի նաւ:

Հրամայեաց  նմա  եւ  հանապազօր  գալ առ ինքն  ՚ի  զբօսել զարքայ, եւ տնտեսել զկերակուրս իւր:

Եւ ՚ի միում աւուր ՚ի մէջ րամազանի ամսոյն առեալ շրջեցաւ արքայ ընդ նմա ՚ի շուկայս Կոստանդնուպօլսի ՚ի տես այլոց:

Եւ այսպէս գերագոյն հանդիսացաւ քան զամենայն մեծամեծս տէրութեանն, եւ սկսան ամենեքին երկիւղիւ խօսիլ ընդ նմա, եւ մեծ յարգութիւն եւ պատիւ ցուցանել նմա իբրեւ արքայի:

Իսկ ըստ հոգեւորին ընթացք սորա՝ թէպէտ Աստուծոյ են գիտելի, եւ խոստովանահօր քահանային, բայց զոր աչօք իսկ տեսանէաք եւ լսէաք, այս էին, զի առատաձեռն էր առ ամենեսին, մանաւանդ առ աղքատս որեւիցէ ազգի:

Սիրէր յոյժ կերակրել զսովեալս, զգեցուցանել զմերկս, ժողովել զօտարս, հանել ՚ի բանտէ զարգիլեալս, ազատել ՚ի մահուանէ զպատժապարտս:

Որովք առաջի դրան տան իւրոյ եւ ՚ի ճանապարհին բազում նեղեալք եւ փորձանաւորք անպակաս գտանէին հանապազօր, եւ զկարօտութիւն իւրեանց լնուին:

Առատաձեռն էր եւ ՚ի շինութիւն եկեղեցեաց, աթոռոց, վանօրէից, եւ դպրատանց, զորս մի առ մի թուել երկարին բանքս, եւ ամենեցուն յայտնի իմն են. բայց ՚ի մէջ ամենեցուն նոցա մեծապանծ հանդիսանայ շինութիւն Մայր եկեղեցւոյն սուրբ Աստուածածնի ՚ի Խումխափու, յորոյ շինութեան ժամանակի ընկալաւ յԱրքայէ զհրովարտակ իմն, «Զի գերեզման Պէզճեան Յարութիւն ծառայի իմոյ եղիցի ՚ի մէջ եկեղեցւոյն ՚ի Խումխափու»:

Եւ այսու հրովարտակաւ ինքնին ետ շինել զգերեզման իւր ՚ի կենդանութեան իւրում, եւ պատրաստել զինքն ՚ի թաղումն նորին, որպէս եւ եղեւ ՚ի մահուան իւրում:

Առատաձեռնեաց եւ ՚ի շինութիւն սուրբ Փրկիչ եկեղեցւոյն հռովմէական Հայոց ՚ի Ղալաթիա, բայց ոչ ետես զօծումն նորին, զի օրհաս մահուան յառաջեաց քան զայն:

Եւ  ո՞  թուեսցէ  զայնչափ  անհամար  ծախս  քահանայական զգեստուց, եւ շապկաց դպրութեան, եւ արծաթի կանթեղաց, եւ ոսկեզօծ խաչից եւ աւետարանաց, եւ ամենայն սպասուց եկեղեցւոյ, զորս յօրժամիտ ոգւով տայր շինել անպակաս, եւ առաքէր յեկեղեցիս եւ ՚ի վանորայս:

Առաքեաց եւ ՚ի սուրբ Էջմիածին եւ ՚ի Սիս՝ զաման միւռոնոյ արծաթի եւ ոսկեզօծ, եւ ընկալաւ ՚ի նոցանէ զաղօթս եւ զօրհնութիւնս:

Արդ՝ յետ այսր ամենայնի մինչ կամք եղեն Ամենահաստիչ Բարձելոյն զերծուցանել զնա ՚ի բազմավտանգ հոգոց եւ արկածից կենցաղոյս, եւ տալ սմա վայելել զյաւիտենական կեանսն, հիւանդացաւ ջրգողութեան ախտիւ, եւ չեղեւ ճար եւ օգուտ ՚ի բժշկաց եւ ՚ի դեղօրէից:

Գնաց ՚ի հիւանդութեան իւրում եւ ՚ի Պրուսա ՚ի ջերմ բաղանիս, այլ ոչինչ օգտեցին նմա:

Եւ յետ ամենայնի զվախճան կենաց իւրոց ետես ՚ի յՕրթագիւղ ՚ի տան Բիշմիշեան պարոն Յովհաննու, ուր գնացեալ էր վասն առողջարար գոլոյ օդոյն:

Եւ ծանուցեալ արքայի զմահ սորին՝ ցաւեցաւ յոյժ, եւ աւաղ կարդաց նմա, եւ հրամայեաց, զի մեծահանդէս եղիցի թաղումն նորա, եւ բերեալ զմարմինն առընթեր պալատին արքայի ՚ի նաւահանգիստն, դիցեն անտի ՚ի նաւ, զի զվերջին տեսութիւնն կատարեսցէ   արքայ:

Ուստի եւ Յակոբ չէլէպի Տիւզեան եկեալ, ազդ արար իշխանաւորաց ազգիս, եւ  կատարեալ զկարգ թաղման, եդին ՚ի  դագաղն, յորոյ առաջի գնային Ստեփանոս պատրիարք, եւ Կարապետ եւ Աստուածատուր եպիսկոպոսունք, եւ ՚ի վերջոյ քանիք ոմանք յիշխանաւորաց ազգիս, եւ  տարեալ ՚ի  նաւահանգիստն անդ, եդին ՚ի նաւ: Զոր տեսեալ արքայի ՚ի պատուհանաց պալատին, ողբաց զմահ նորա:

Եւ ո՞ կարիցէ պատմել  զանհամար  բազմութիւն  մարդկան, որք գտան յայնմ աւուր ՚ի թաղումն նորա, սկսեալ յԵէնիգափուէ ՚ի դրանէ տան իւրոյ մինչեւ ցՄայր եկեղեցին ՚ի Գումգափու, Հայք, Յոյնք,  Ֆրանկք, եւ Տաճիկք, արք եւ կանայք, յամենայն ազգաց խուռն բազմութիւն ժողովրդեան, մինչեւ չտալ անզս անցորդաց, եւ այր զարամբք ելանել:

Եւ մինչ մերձեցան յեկեղեցին ՚ի Գումգափու, եկեղեցականք Յունաց զգեստաւորեալք մոմեղինօք՝ ելին ընդ առաջ երգովք աղօթից, եւ մտին յեկեղեցին:

Եւ անդ որպէս սովորութիւն է ասել, եբաց Կարապետ եպիսկոպոս զբերան իւր ասել ճառ ինչ դամբանական ՚ի թաղումն նորա, բայց ոչ կարելով լսելի առնել զձայն իւր բազմամբոխ աղաղակի ժողովրդեան, լռեաց, եւ սկսան կատարել զկարգ թաղման նորա, եւ եդին ՚ի գերեզմանի իւրում առընթեր որմոյ Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյն ՚ի մատռան Սուրբ Յարութեան Տեառն մերոյ, զոր նա ինքն ետ շինել ՚ի կենդանութեան իւրում, եւ ապա արձակեցաւ ամբոխ ժողովրդեան ՚ի տեղիս իւրեանց:

Զայս օրինակ մեծահանդէս թաղումն ոչ ոք ՚ի ծերունեաց լուեալ եւ տեսեալ էր երբէք, եւ ոչ միումն յազգէ մերմէ պատահեալ ՚ի  վաղ ժամանակաց հետէ անտի, մինչեւ  արքայի իսկ ՚ի տես բերել մարմնոյ մեռելոյն, եւ հրամանաւ նորին թաղիլ ՚ի մէջ եկեղեցւոյ, եւ եկեղեցւոյն Յունաց ընդ առաջ ելանել ՚ի թաղումն նորա երգոյ պաշտամամբք:

Մինչեւ համառօտիւ կամեցեալ ասել, որպէս միակ եւ անհամեմատ էր սա ՚ի կենդանութեան իւրում, նոյնպէս եւ թաղումն նորա եղեւ միակ եւ աննման այլոց՝ յազգի մերում:

Իսկ վախճան կենաց սորա կարծեն լինելոմանք ՚ի հակի եօթանասուն ամաց, բայց յայտ իսկ է, զի անցեալ էր նա զվաթսնամենիւք. եւ թաղումն նորա եղեւ յամի Տեառն 1834, յերրորդ աւուր յունվարի ՚ի պահս Ծննդեան Փրկչին: