Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԿԳ.
Յաղագս հրաժարելոյ Մատթէոսի ՚ի պատրիարքութենէն, եւ կրկին անգամ պատրիարքութեան  Յակովբայ  արքեպիսկոպոսի:

(1848) ԱՄԻՐԱՅՔ՝ որք սովոր էին ՚ի վաղ ժամանակաց հետէ անտի փոխել զպատրիարքս եւ զառաջնորդս երեւելի գաւառաց, քանիցս անգամ կամեցան ընկենուլ զՄատթէոս պատրիարք, այլ ոչ յաջողեցան. զի ամենեքին չլինէին միաբան ՚ի մի սիրտ եւ ՚ի մի խորհուրդ. ոմն կամէր եւ միւսն ոչ կամէր. եւ ոչ կարէին զկիրս իւրեանց յառաջ տանել, զի անհամաձայնք գտանէին իրերաց:

Եւ նախ Ճանիկ ամիրայ թշնամացաւ պատրիարքին. զի քոյր Ճանիկ ամիրային մեռաւ, եւ պատրիարքն որ հրաւիրեցաւն ՚ի հանդէս յուղարկաւորութեան ննջեցելոյն, ոչ գնաց պատճառելով զտկարութիւն անձինն:

Ի նոյն աւուրսն եւ Միսաք ամիրայ կամեցաւ զերկերիւր կանգուն գետին սուրբ Երրորդութեան եկեղեցւոյն Բերայի որ հայէր ՚ի  մեծ  պողոտայն,  գնոց  առնուլ  փոխանակ պահանջանաց իւրոց, զոր արարեալ էր ՚ի ծախս շինութեան Գայիանեանց դպրոցին եւ արհեստարանին օրիորդաց եւ մշտահոս աղբերն ՚ի նոյն թաղին:

Այսմ զդէմ կալաւ Մատթէոս պատրիարք, եւ ոչ թոյլ ետ նմա. եւ Միսաք ՚ի ձեռն Պէրպէրեան Յակոբ վարդապետին՝ որ քարոզիչն էր եկեղեցւոյն, առաքեաց ընծայ առ պատրիարքն զպատուական մուշտակ իմն յովազենի, որ արժէր աւելի քան զհինգ հազար դահեկանս, աղաչելով եւ խնդրելով, զի  թոյլ տացէ նմա գրաւել զգետինն: Բայց Մատթէոս պատրրիարք ոչ զաղաչանսն ընկալաւ եւ ոչ յերեսս ընծայիցն նայեցաւ. նաեւ կոչեալ զտէր Զաքարիա աւագ քահանայ եկեղեցւոյն՝ պատմեաց նմա զկամս Միսաքայ եւ զընդդիմութիւն իւր առ նա. եւ նորա գնացեալ ՚ի Բերա, ծանոյց ժողովըրդեանն, եւ ըստ խորհրդոյ պատրիարքին գրեալ զբողոք իմն ստորագրութեամբ բազմաց, խնդրեցին ՚ի պատրիարքէն փոխել զվերատեսուչ եկեղեցւոյն զՄիսաք, եւ զայլ ոք ՚ի բարեպաշտ կոչեալ զվառօդապետ Պօղոս ամիրայն, աղաչեաց ըզ նա եւ համոզեաց, եւ հաճեցոյց յանձն առնուլ զվերատեսչութիւն  եկեղեցւոյն:

Զայս  լուեալ  Միսաք,  զայրացաւ  անհնարին  բարկութեամբ, եւ չուեաց ՚ի Բերայէ յԵէնիգիւղ. եւ գիտելով զթըշնամութիւնն՝ զոր  ունէր  Ճանիկ առ պատրիարքն, եկեալ յարեցաւ ՚ի  նա. եւ գտեալ իւր համախոհս յամիրայից եւ յարհեստաւորաց, արարին ժողով ՚ի Խումրի խան ՚ի սենեակն Կէլկէլեանց, եւ պէս պէս սնոտի բարուրանս եւ զրպարտութիւնս ստայօդեալ, որոշեցին  զփոփոխութիւն պատրիարքին. եւ ընտրեցին ՚ի կողմանէ ժողովոյն պատգամաւոր զԳէորգ Փափազեան  եւ  զՅովհաննէս  Եազըճեան ՚ի սեղանաւորաց՝ երթալ առ պատրիարքն, եւ խնդրել զհրաժարական նորին ՚ի դիմաց ազգին:

Եկին նոքա առ պատրիարքն, եւ խոնարհաբար յայտ արարին զկամս ժողովոյն, եւ խնդրեցին զհրաժարականն: Եւ պատրիարքն ընկալեալ զնոսա սիրով, մեծարեաց եւ օրհնեաց, եւ յետ բազում բանից կնքեաց զխօսս իւր առ այս, «Թէ ես ուխտիւք խնդրէի եւ խնդրեմ հրաժարիլ ՚ի պաշտօնէ աստի, բայց ոչ այսու անարգական եղանակաւ. զայս պատասխանի տարէք, առ որս առաքեցինն զձեզ»:

Եւ ՚ի հետեւեալ աւուրն ՚ի սկիզբն ապրիլի դարձեալ ժողովեցան ամիրայք, եւ առաքեցին պատգամաւոր զՅովհաննէս ամիրայ ճարտարապետ եւ զՊօղոս Աշնանեան, ընդ որս եւ յարհեստաւորաց զսահաթճի Յովհաննէս Սուրէնեան, եւ զոսկերիչ Մելքիսեդ, զթիւլպէնտճի մահտեսի Պօղոս եւ զՅովսէփ Ալեանաքեան, զմինթանճի Աստուածատուր եւ զղըլըճցի Սարգիս, որոց եկեալ միանգամայն իբրեւ պատգամաւորս ՚ի կողմանէ բոլոր ազգին եւ ոչ սոսկ ամիրայից, խնդրեցին զհրաժարական նորին:

Իսկ պատրիարքն զոր ինչ խօսեցաւ յառաջնում աւուր, զնոյն ասաց եւ առ նոսա եւ արձակեաց զնոսա, որք գնացեալք ՚ի ժողովն, ասեն, թէ նա բնաւ երբէք չկամի տալ զհրաժարական իւր:

Յայնժամ Ճանիկ եւ Միսաք առաջարկեն ժողովոյն առնել մահսարական գրութիւն ՚ի դիմաց բոլոր ազգին եւ ստորագրել, թէ ոչ կամի համօրէն ազգն զպատրիարքն, եւ խնդրէ ՚ի տէրութենէն, զի փոխեսցէ զնա:

Յոտն եկաց Պետրոս Քիւրքճիխանլեան, պատասխանի ետ եւ ասէ ցնոսա, եթէ հարցանիցէ տէրութիւնն, թէ վասն որո՞յ յանցանաց փոխել կամիք, եւ զի՞նչ մեղս գործեալ իցէ առ տէրութիւնն եւ առ ազգն, զի՞նչ պատասխանի ունիմք տալ, եւ թէ քանի՞ խռովութիւն ծագիլ յայնժամ յազգի մերում. վասն որոյ ես ոչ կարեմ ստորագրել զայդ գիր:

Եթէ քաղցրութեամբ խնդրեցիք զհրաժարականն, եւ ոչ ետ, բռնութեամբ ոչ կարէք առնուլ. եւ յայսչափ ժամանակաց հետէ այս օրէնք են, զի քաղցրութեամբ խնդրի հրաժարականն եւ ոչ բռնութեամբ:

Այսմ համաձայնին եւ Մագսուտ Սարիմեան, Միքայէլ Բիշմիշեան, Մկրտիչ Ճէզայիրլեան, Յարութիւն Երկանեան, եւ այլք: Ասեն եւս, թէ ու՞ր են վառօդապետքն երկոքին. ու՞ր է ճարտարապետ Կարապետ ամիրայն. ո՞չ ապաքէն նոցա եւս անկ է գտանիլ ՚ի ժողովիս, զի ըստ օրինի վճարեսցի ամենայն բան. եւ զայս ասացեալ ելանեն եւ երթան, եւ ցրուի ժողովն:

Անցին ամիսք հինգ, եւ պատահեաց դէպք ինչ այսպիսի:

Ազգասէր եւ  բարեպաշտ Պօղոս  աղա Պետրոսեան Օտեան՝ գրագիր շինուածոց արքունի պալատին՝ առեալ ընդ իւր զտէր Յովհաննէս աւագ քահանայ սուրբ Խաչ եկեղեցւոյն Իւսքիւտարու, որ  էր  իւր  խոստովանահայր, գայ առ պատրիարքն, եւ  յետ սովորական ողջունատուութեանց խնդրէ փակել ըզ դուռն սենեկին, եւ պատուիրէ, զի մի ոք մտցէ ՚ի ներքս:

Եւ հանեալ ՚ի ծոցոյ իւրմէ զյիսուն հազար դահեկան, դնէ դնէ առաջի պատրիարքին, եւ խնդրէ, զի կոչեալ զԱրզուման աղա զվերատեսուչ սուրբ Ոսկեբերան եկեղեցւոյն Գարակէօմրիւկի՝ տացէ նմա եւ ասասցէ, թէ բարեպաշտօն ոմն զայս յիսուն հազար դահեկանսն ետ ողորմութիւն եկեղեցւոյն, որում դու վերատեսուչդ ես, բայց այսու պայմանաւ, զի զտոկոսիս սորին հինգ դահեկան առ մէն մի քսակ հաշուով՝ որ առնէ հինգ հարիւր դահեկան, տացես ամսոյ յամիս ՚ի պէտս դպրոցի եկեղեցւոյն: Բայց աղաչեմ ասէ, զի այս իբրեւ խոստովանութիւն եղիցի առաջի ձեր, եւ մի ոք գիտասցէ, թէ ես տուեալ եմ զայս ողորմութիւն. միայն դու գիտասջիր, եւ այս խոստովանահայր իմ, եւ արձանագրեսցի ՚ի յիշատակարան եկեղեցւոյն ընդ անուամբ բարեպաշտօն անձին միոյ եւ եթ:

Ընկալեալ  պատրիարքին  զյիշեալ  դահեկանսն  դնէ  յարկեղ իւր, եւ օրհնէ զնա ըստ բարեպաշտութեան նորին. եւ ՚ի յաջորդ աւուր կոչէ զԱրզուման աղայն առ ինքն, որ վասն տկարութեան անձինն ոչ կարելով երթալ, առաքէ զՄիքայէլ զորդի իւր. եւ Մատթէոս պատրիարք յանձն արարեալ նմա զյիսուն հազար դահեկանսն, տայ նմա գրել եւ նշանակել, թէ բարեպաշտօն ոմն ետ զայս ողորմութիւն սուրբ Ոսկեբերան եկեղեցւոյն՝ այսու դաշամբ, զի զտոկոսիս սորին հինգ հարիւր  դահեկան ամսական պարտիք տալ ՚ի պէտս դպրոցի եկեղեւոյն՝ այսու դաշամբ, զի զտոկոսիս սորին  հինգ  հարիւր  դահեկան ամսական պարտիք տալ ՚ի  պէտս դպրոցի եկեղեցւոյն. եւ նորա առեալ երթայ, եւ նշանակէ այնպէս յարձանագիրս եկեղեցւոյն: Զայս լուեալ Ճէզայիրլեանն, հետաքրքիր լինի հարցանել, թէ ո՞է այրն այն, որ զյիսուն հազար դահեկանս տայ ողորմութիւն միոյ եկեղեցւոյ:

Հարցանէ Ճէզայիրլեանն ցպատրիարքն. եւ նա ասէ, այդ խոստովանութիւն է, եւ ես ոչ կարեմ յայտնել զանուն տուողին: Եւ նա ասէ, տէրութիւնն՝ արքունի հրովարտակաւ խորհրդակից արար զմեզ ՚ի պատրիարքարանիս, ընդէ՞ր դու միայն առնուս եւ տաս, եւ մեք ոչ իմանայցեմք. միթէ այս արհամարհութիւն, պարտաւոր էի յայտնել  ձեզ. բայց զի տուողն խոստովանաբար ետ, վասնորոյ ես ոչ կարեմ յայտնել ձեզ. եւ ձեզ մեղք են հարցուփորձ առնել:

Յայնժամ զայրանայ Ճէզայիրլեանն, եւ ելեալ երթայ բարկութեամբ եւ հայհոյութեամբ. եւ գնացեալ առ մեծ վէզիրն Րէշիտ փաշա, որում սեղանաւորն էր եւ սիրելին յոյժ, աղաչէ զնա եւ թախանձէ փոխել զպատրիարքն, պատճառելով, թէ  զքաղաքական  ժողով  պատրիարքարանին՝  զոր   հաստատեաց  տէրութիւնն արքունի հրովարտակաւ, սա առ ոչինչ համարի, այլ ինքնին միայնակ առնու եւ տայ, հրամայէ եւ գործէ, եւ եթէ մեք հարցանիցեմք ցնա, թէ զի՞ եղեւ այն գործ եւ ո՞րպիսի ինչ է, պատասխանէ մեզ, թէ չէ արժան գիտել ձեզ զայն, եւ հարցանելն անգամ մեղք են ձեզ:

Յայնժամ Րէշիտ փաշա կոչեալ զթարգման իւր զՅակոբ Կրճիկեան, պատուիրէ նմա գնալ առ պատրիարքն եւ ասել, զի գրեսցէ զհրաժարական իւր ՚ի Բ. Դուռն. եւ գնացեալ ՚ի տուն իւր, հանգիցէ առ ժամանակ մի ՚ի սրտամաշ հոգոց կառավարութեան ազգին. իսկ եթէ յամառեալ ՚ի կամս իւր ոչ տացէ զհրաժարականն, անարգանօք հանեմ զնա եւ աքսորեմ:

Տօն  էր  Վերացման  սրբոյ  Խաչին,  եւ  պատրիարքն  գնացեալ էր յԻւսկիւտար ՚ի պատարագել յեկեղեցւոջն. երթայ Յակոբ Կրճիկեան յԻւսկիւտար, եւ գտանէ զպատրիարքն ՚ի տան Միքայէլ ամիրայի Բիշմիշեան, եւ պատմէ նմա զհրաման վէզիրին. եւ պատրիարքն ցուցանէ նմա զհնազանդութիւն հրամանաց նորուն, եւ խոստանայ   տալ  զհրաժարականն,   եւ   դարձ   արարեալ    գայ   ՚ի պատրիարքարանն, եւ գրէ հրաւիրանաց թուղթս առ ժողովական ամիրայս:

Յաւուր հինգշաբթի եղեւ ժողով մեծ, եւ սկսաւ խօսել պատրիարքն առ ժողովեալսն, եւ ասէ ցնոսա:

Եղեն ոմանք ՚ի  ձէնջ,  որք երկիցս անգամ հանել կամեցան զիս ՚ի պաշտօնէ աստի, եւ խնդրեցին յինէ բռնութեամբ ըզ հրաժարական իմ. եւ ես պատասխանի ետու նոցա, «Թէ զի՞նչ իցէ պակասութիւն իմ, եւ զի՞նչ մեղս գործեալ իցեմ յեկեղեցական եւ ՚ի քաղաքական կարգադրութիւնս, միթէ չիցե՞մ ջանադիր պայծառութեան դպրոցաց եւ յառաջադիմութեանց նոցին, եւ պաշտպան յամենայնի ուղղափառ եկեղեցւոյս Հայաստանեայց շնորհիւն Քրիստոսի:

«Եթէ ՚ի սոսին պակաս ինչ գտեալ իցեմ, յայտնի արասցէ հրապարակաւ ազգային ժողովն հոգեւորականաց եւ աշխարհականաց զյանցանս իմ. զի գիտացեալ ըստ այնմ հրաժարեայց ՚ի պաշտօնէ աստի, եւ մի յետ հրաժարմանս միւս անգամ մեղանչեցից, ըստ որում պաշտօնեայ եմ Քրիստոսի, եւ հովիւ հոգեւոր բանաւոր հօտին իւրոյ, եւ մինչեւ ցվախճան կենաց իմոց ունիմ ծառայել ազգիս եւ եկեղեցւոյս:

«Բայց եթէ բռնութեամբ հանել կամիցին զիս ՚ի պաշտօնէ աստի որպէս այժմս, յօժարութեամբ ընդունիմ եւ զայն, զի եւ առաքեալք ՚ի ժամանակի քարոզութեան իւրեանց անարգանօք ելանէին յատենէ անտի: Ոչ կամիմ լինել պատճառ գայթակղութեան ազգիս, երկուցեալ յԱստուածային բանէն, թէ վա՜յ որ գայթակղեցուցանէ, զի առանց հարցաքննութեան յազգային ժողովի եթէ յօժարիցիմ տալ զհրաժարականս՝ իւրաքանչիւր ոք յազգէս յայլեւայլ ունին կարծիս լինել, եւ գուցէ զանազան պակասութիւնս բարդիցեն ՚ի վերա յ իմ. վասնորոյ կամիմ հրապարակաւ յայտնի լինել թէ հոգեւոր եւ թէ մարմնաւոր պակասութեանցս:

«Զի՞նչ առաջարկութիւնս արարին ՚ի պայծառութիւն սուրբ եկեղեցւոյ եւ ՚ի բարեկարգութիւն ազգիս, եւ ես դիմակաց եղէ եւ ոչ յօժարամտեցի յայնոսիկ, եւ եթէ հակառակ քաղաքականութեան Բ. Դրանն մեղանչեցի, կամիմ դիտել եւ զայն:

«Զի՞նչ խնդիր մատուցին ինձ ՚ի պէտս հրկիզելոց, աղքատաց, ՚ի հաւատս փորձանաւորաց, եւ ես անփոյթ արարի զնոցանէ: Ահա 37865 դահեկան տուեալ եմ  մինչեւ  ցարդ ՚ի  պէտս դարձի նորաղանդից ՚ի  ծոց սուրբ եկեղեցւոյս: Քսան եւ հինգ հազար դահեկան ետու Սամաթիոյ հրկիզելոցն ՚ի ձեռն եկեղեցպանաց եկեղեցւոյ նոցին: Վեց հազար դահեկան ետու Գաղատիոյ աղքատաց հացագին ՚ի ժամանակի սովուն: Եւ չորս հազար հինգ հարիւր դահեկան ետու ՚ի պէտս փորձանաւորաց ՚ի հաւատս: Այս ամենայն որոշակի քննեալ եւ ստորագրեալ է պարոն Յակոբ Կրճիկեան յարձանագրութիւնս պատրիարքարանիս, որ այժմս նստեալ կայ ընդ ձեզ. թող ինքն վկայեսցէ:

«Արդ ահա տամ ձեզ զհրաժարականս իմ որոց յանցեալքն իցեն առիս գիտութեամբ եւ անգիտութեամբ, թողութիւն եղիցի նոցա. եւ ես եթէ ընդդէմ պատուոյ ձերոյ մեղանչեցի յանգէտս, խնդրեմ ներողամիտ լինել ինձ բարեսէր ոգւով. մնա՜յք բարեաւ եւ ամենայն յաջողութեամբ, եւ Տէր օրհնեսցէ զձեզ զամենեսին»:

Եւ  հանեալ  զհրաժարականն  ՚ի   գրպանակէն՝  տայ  Մագսուտ ամիրային. եւ նա ընթերցեալ ՚ի լուր ամենեցուն, ետ Յակոբայ Կրճիկեան տանիլ առ վէզիրն:

Յայնժամ ժողովեալքն ելեալ յոտս, արտասուալից աչօք համբուրէին զձեռս նորա. եւ ոմանք ՚ի նոցանէ ՚ի ծունկս անկ եալք աղաչէին, զի ասասցէ ՚ի վերայ իւրեանց զպահպանիչ եւ զողորմեսցի, եւ այնպէս տրտմագին ելեալ անտի գնաց մեկուսացաւ առընթեր պատրիարքարանին ՚ի տան Ճանիկ ամիրային, զոր ՚ի վարձու կալեալ էր մահտեսի Յովհաննէս Ասլանեան:

Եւ յաւուր շաբաթու ժողովեցան ամիրայք ՚ի պատրիարքարանն. եկն եւ քարտուղար արտաքին գործոց նախարարին հրամանագրով եպարգոսին յընտրութիւն պատրիարքի:

Լուր եհաս ՚ի վաճառանոցն, եւ սկսան արհեստաւորք խումբ իջանել ՚ի պատրիարքարանն. եւ  լցան զեղան ՚ի Մայր եկեղեցւոջն եւ ՚ի պատրիարքարանին, եւ գլխաւորքն ՚ի նոսին ելին ՚ի վեր, յառաջոյ իւրեանց  ունելով  զգինեպան Իսկէնտէր զայրն ճարտարախօս, եւ սկսան աղաղակել:

Ասէ  ցնոսա  քարտուղարն,  զի՞նչ  խնդրէք:  Եւ  նոքա  ասեն, զՄատթէոս պատրիարք մեր: Ասէ ցնոսա, նա կամովին հրաժարեցաւ ՚ի պաշտօնէ իւրմէ, եւ Տէրութիւնն ընկալաւ զհրաժարական նորա, եւ հրամայեաց զայլ ոք արժանաւոր կարգել ՚ի տեղի նորա:

Ասեն եւ նոքա. մեք գնացեալ առ նա աղաչեմք եւ թախաձեմք եւ հաճեցուցանեմք յանձն առնուլ դարձեալ զպատրիարքութիւնն:

Ասէ ցնոսա քարտուղարն. անդարձ է հրաման տէրութեանն. Մատթէոսն ոչ կարէ դարձ առնել վերստին յիւր պաշտօն:

Յայնժամ գինեպան Իսկէնտէր պատասխանի տայ քարտուղարին է ասէ ցնա, ժողովուրդս այս խնդրէ, զի եթէ անհնար է Մատթէոս պատրիարքին վերադառնալ, Յակոբոս եպիսկոպոս առաջնորդն Եւդոկիոյ լիցի պատրիարք. կամ Մատթէոս եւ կամ Յակոբոս. զայլ ոք ոչ ճանաչեմք եւ ոչ ընդունիմք, թէեւ յերկնից իջեալ իցէ: Ընդ այս բան նորա աղաղակեցին միահամուռ ժողովուրդքն, թէ զՅակոբոսն խնդրեմք, Յակոբո՜ս Յակոբո՜ս: Եւ քարտուղարն խոստացաւ նոցա կատարել զխնդիր նոցա, եթէ ցրուեսցին եւ գնասցեն ՚ի տեղիս իւրեանց:

Եւ ել  ամբոխն արտաքոյ պատրիարքարանին, եւ  կային առ դրան Մայր եկեղեցւոյն. եւ ամիրայք ակամայ կամօք զիջան յընտրութիւն ժողովրդոցն, եւ ստորագրութեամբ իւրեանց որոշեցին զՅակոբոս. եւ հրամանաւ Բ. Դրան առաքեցին հրաւիրակս յԵւդոկիա, եւ ածին զՅակոբոս ՚ի Կոստանդնուպօլիս, որ գնացեալ ՚ի Բ. Դուռն, ընկալաւ զնշան պատրիարքական իշխանութեան, եւ դարձաւ մեծաւ փառօք ՚ի պատրիարքարանն:

Իսկ Մատթէոս պատրիարք առանձնացաւ ՚ի տան իւրում յՕրթագիւղ, որում շնորհեաց արքայ ՚ի գանձուց իւրոց երկու հազար դահեկան ամսական. եւ ետ զանձն իւր յընթերցանութիւնս սուրբ գրոց, եւ արար ճառս հոգեշահս բազումս: Շարադրեաց զմատեանն ”Հանդիսարան հաւատոյ ուղղափառութեան Հայոց”. յորում երկուստեք հերքէ զզրպարտութիւնս պապականաց եւ նորաղանդից: Գրեաց յետ այնր եւ ըզ մատեանն ”Բարի մարդ եւ բարի Քրիստոնեայ” ընդդէմ զրպարտողաց զեկեղեցւոյն Հայոց:

Գրեալ էր եւ յեպիսկոպոսութեան իւրում ՚ի Զմիւռնիա քաղաքի «Խորհրդածութիւնք նշանաց եւ խորհրդոց սուրբ եկեղեցւոյ», զոր կրկին տպագրութեամբ հրատարակեաց գրաբառ եւ աշխարհաբառ:

Յետ երից ամաց հրաժարելոյ իւր ՚ի պատրիարքութենէն յամին 1851 ՚ի մայիսի 19 ընկալաւ դարձեալ յարքայէ զնշան ադամանդեայ եւ մեծագին ՚ի տան իւրում յՕրթագիւղ:

Եւ յետ երկուց ամաց ըստ բազում թախանձանաց եւ խնդրոյ ազգիս կարգեցաւ առաջնորդ մեծի  վիճակին Նիկոմիդեայ եւ սուրբ ուխտին Արմաշու, յոր գնացեալ բարեկարգեաց եւ մխիթարեաց զժողովուրդն զամ մի եւ կէս. եւ հրաժարեալ անտի վերադարձաւ ՚ի տուն իւր յՕրթագիւղ, պարապեալ ՚ի գիրս հոգեշահս առանձինն: