Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԾԷ.
Յաղագս հերձուածոյ բողոքական Հայոց:

  (1846) Առաջին գործ Մատթէոս պատրիարքին եղեւ համոզել եւ դարձուցանել զմոլորեալսն ՚ի ժողովրդենէ իւրմէ, որք որսացեալք էին ՚ի ծուղակ երիցական աղանդոյն Ամերիկացւոց թելադրութեամբ եւ քարոզչութեամբ Միսիօնարաց նոցին՝ այսինքն քարոզչաց, որք երեքտասան ամօք յառաջ եկեալք ՚ի Կոստանդնուպօլիս յաւուր Ստեփանոսի պատրիարքին, ցուցանէին զինքեանս եւ հաւատարմացուցանէին լինել քարոզիչ Հրէից եւ հեթանոսաց, եւ զՀայս ջատագովէին լինել ուղղափառ  եւ ճշմարիտ քրիստոնեայ:

Իսկ ՚ի վերջոյ ուր ուրեմն յերեւան ել բանն եւ խարդախութիւն նոցա, որ ոչ այնչափ զՀրեայս եւ զհեթանոսս կամին ՚ի հաւատս ածել քրիստոնէութեան, որչափ զՀայս գուն գործեն մոլորեցուցանել զհետ աղանդոյն իւրեանց. եւ զայս դիտաւորութիւն իւրեանց  երիւք  եղանակօք  խորհեցան  յառաջ  տանել:

Առաջինն,  երթեւեկէին  ՚ի  տունս  Հայոց  բարեկամաբար,  եւ զպարզամիտս յանկուցանէին ՚ի հաղբս մոլորութեան իւրեանց: Երկրորդն, աղքատաց եւ պարտատեարց օգնեէին, ոմանց ամսականօք, եւ ոմանց պատրաստ դրամովք: Երրորդն, բացին գիշերօթիկ դպրոցս ՚ի Պերա եւ ՚ի Պէպէք գիւղ յուսումն Գաղղիերէն եւ Անգլիերէն լեզուաց, եւ թուաբանութեան եւ աշխարհագրութեան, եւ բնական գիտութեանց, յորս ձրիաբար սկսան ուսուցանել: Եւ բազումք ՚ի Հայոց ետուն զմանկունս իւրեանց միամտութեամբ, որք ընդ ուսմանցն դիեցին եւ թոյնս մոլար քարոզութեան նոցին, եւ եկեալ ՚ի տունս իւրեանց՝ սկսան զծնողս եւ զազգականս մոլորեցուցանել:

Եւ նախ ՚ի փոքունցն սկսեալ, հետզհետէ ՚ի մեծամեծս ձեռն արկին յանդգնիլ եւ ջնջել. եւ ՚ի վերջոյ յայտ յանդիման համարձակեցան քարոզել, նախ՝ թէ ամենայն գիրք եւ մատեանք սրբոց հարց անընդունելիք են բաց յԱւետարանէն, որով եւ զինքեանս Աւետարանականս  կոչէին:

Երկրորդ, եկեղեցին Քրիստոսի է անտեսանելի, եւ չիք երեւելի եկեղեցի:

Երրորդ, ուրանային զսուրբ խորհուրդս եկեղեցւոյ. չորրորդ՝ զգոյափոխութիւն պատարագին ՚ի մարմին եւ յարիւն Քրիստոսի. հինգերորդ՝ զբարեխօսութիւնն սրբոց, վեցերորդ՝ զմիշտ կուսութիւնն   Աստուածամօրն  մինչեւ   ցվերափոխումն.   եօթներորդ՝ զխոստովանութիւն    մեղաց    առաջի    քահանային.    ութերորդ՝ զերկրպագութիւն Խաչին՞ իններորդ՝ զյարգութիւն պատկերաց եւ սրբոց մասնաց. եւ տասներորդ՝ զպահս եւ զայլ կանոնս սուրբ եկեղեցւոյ: Համարձակեցան եւ յաղագս այսոցիկ տետրակս յօրինել եւ ջանալ հաստատել զմոլորութիւնս զայսոսիկ, զբանս Սուրբ գրոց թիւր մեկնելով եւ այլ ընդ այլոց բացատրելով:

Իսկ Մատթէոս պատրիարք կամելով նախ եւ յառաջ իմանալ զհաշիւ սոցա, թէ քանի՞ք ոմանք եղեալ են մինչեւ ցայն ժամ ՚ի մեր ազգէ մոլորեալք եւ զակատեալք զհետ պիղծ աղանդոյն այսորիկ, եւ գտան ութ հազարիւ չափ հաշուեալք ՚ի տումարաց ծխատէր քահանայից Կոստանդնուպօլսոյ եւ գիւղօրէից  նորին, յորմէ սկսեալ էր ճարակիլ եւ ՚ի կողմանս Անատօլուի  եւ  Րումէլիի, ՚ի Կեսարիա, ՚ի Նիկոմիդա եւ ՚ի գիւղօրէս նորուն, ՚ի Թէքիրտաղ, եւ այլուր:

Եւ սկսաւ ՚ի ձեռն իւրաքանչիւր քահանայից հրաւիրել զմոլորեալսն զայնոսիկ առ ինքն, զորս պատուասիրութեամբ ընկալեալ, բանայր զխօսս եւ հարցանէր, թէ զիա՞րդ մեկնեալ ՚ի մայրենի ծոցոյ եկեղեցւոյն իւրեանց՝ զակատեալ են զհետ մոլար աղանդոյն, եւ եգիտ զբազումս, որք արծաթովք խաբեալք էին աղքատութեան աղագաւ եւ ամսականս առնուին. եւ ոմանք ՚ի պարտուց իւրեանց դրամովք նոցին զերծեալք, պարտաւորեալ էին զհետ երթալ նոցին:

Զայսոսիկ ստուգեալ եւ տեղեկացեալ, եւ ՚ի տումարի արձանագրեալ,  ինքն  իսկ  խոստացաւ  տալ  զամսականսն  զայնոսիկ, որք մեծաւ շնորհակալութեամբ եւ ուրախութեամբ գնացին առ քահանայս իւրեանց, եւ խոստովանեալք ապաշխարեցին. եւ այսու եղանակաւ թիւ մոլորելոցն յութ հազարէն էջ յերիս հազարս: Իսկ նոքա՝ որք պարզմտութեամբ խաբեալք էին մոլորեցուցչաց, կռապաշտութիւն համարելով զյարգութիւնն պատկերաց եւ զբարեխօսութիւնն սրբոց, համոզեալք ՚ի քարոզութենէ սրբազան պատրիարքին, որ յամենայն կիւրակէս ժամս երկուս եւ երիս խօսէր  յատենի  սուրբ  եկեղեցւոյ,  եւ  հաւանեցուցանէր  զնոսա ՚ի սուրբ գրոց, թողին զտարակոյս իւրեանց, եւ դարձան յեկեղեցի իւրեանց հոգեւոր մխիթարութեամբ:

Եւ վասն նոցա որք վիճաբանել կամէին ՚ի  վերայ խնդրոցս այսոցիկ, որոշեաց զսենեակ մի ՚ի Մայր եկեղեցւոջ, եւ եդ ՚ի նմա զպատուելի  Յովհաննէս  Տէրոյէնց  զայրն  բազմահմուտ  եւ  լեզուագէտ, եւ հրամայեաց, զի որ ոք ունիցի տարակուսական խնդիր ինչ եւ վիճել կամիցին, գնասցէ առ նա, գրեսցէ զխնդիրն, եւ գրով առցէ զպատասխանին. եւ այսու եղանակաւ հազարք եւս շահեցան, եւ մնաց թիւ մոլորելոցն հազար հինգ հարիւր:

Յայսմ միջոցի եկն դարձեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս Վրթանէս անուն քահանայն Նիկոմիդացի, որ ամօք յառաջ եւս եկեալ էր, եւ քարոզէր զմոլորութիւնս աղանդոյս այսորիկ ՚ի սրճանոցս եւ ՚ի շուկայս: Լուեալ զայս Մատթէոս պատրիարք, ետ բերել զնա առ ինքն, եւ նստուցեալ առաջի իւր քաղցթութեամբ եւ սիրալիր բանիւք, եհարց զորմէ լուեալն էր: Եւ նա ոչ ամօթ համարեցաւ գրել զամբարշտութիւնս իւր, եւ յայտնի անպատրուակ բանիւք ուրացաւ զխորհուրդս սուրբ եկեղեցւոյ, զգոյափոխութիւն սուրբ Պատարագին, զմիշտ կուսութիւն Տիրամօրն մինչեւ ցվերափոխումն, եւ զխոստովանութիւն մեղաց: Անարգեաց եւ զյարգութիւն պատկերաց եւ սրբոց մասանց, եւ յաւել ասել, թէ յարգ եւ պատիւ խաչափայտին՝ որում դուքդ երկիրպագանէք, մի եւ նոյն է առաջի իմ ընդ այլ ամենայն փայտից՝ որք զետեղեալք կան ՚ի խանութս      ատաղձավաճառաց:

Յայնժամ Մատթէոս պատրիարք քաղրութեամբ խրատել կամելով զնա, խօսեցաւ նմա ժամս երկուս ՚ի սուրբ գրոց, եւ յորդորեաց հնազանդիլ սուրբ եկեղեցւոյ, պահել անփոփոխ զհայրենաւանդ ուղղափառութիւն հաւատոյն Քրիստոսի, եւ միջնորդ եւ բարեխօս ունել զԱստուածամայրն հաւատալով զմիշտ կուսութիւն նորա անապական մինչեւ ցվերափոխումն:

Պատասխանի ետ ամբարիշտն եւ ասէ, առ իմէ՞ այդչափ յարգ եւ պատիւ տայք լկտի կնոջ միոյ:

Ընդ հայհոյել նորա զայս, փոխանորդ պատրիարքին Թադէոս վարդապետ այր ջերմեռանդ եւ խստակրօն՝ որ կանգնեալ  կայր ընդ մեզ առաջի պատրիարքին եւ ունկն դնէր, ՚ի լսել նորա զայս ամբարշտութիւն վազեաց ՚ի դուրս, եւ խնդրէր փայտ խոշոր, բիր, կամ երկաթ ինչ հարկանել  զգլուխ  ամբարշտին  եւ  սատակել զնա ՚ի նոյն տեղւոջն:

Յարեաւ պատրիարքն եւ ասէ ցամբարիշտն, կորիր եւ փախիր անզգամ, եւ ինքն ելեալ արտաքս ՚ի սենեկէն, գրկեաց զԹադէոս վարդապտետ, եւ աղաչէր զնա համբերել: Իսկ նա խռովեալ եւ ցասուցեալ անհնարին զայրացմամբ, գոչէր եւ աղաղակէր, սատակեցից զամբարիշտս զայս յերկրէ, եւ հեղցէ արիւն իմ առաջի դրան պատրիարքարանիս ՚ի փառս սուրբ Աստուածամօրն:

Եւ ՚ի միջոցի յայսմիկ խոյս ետ անզգամն, բայց լսելի եղեւ արտաքս այս ձայն, եւ ՚ի յաջորդ աւուրն եկեղեցպանք եւ պատուաւոր անձինք բազումք եկին առ պատրիարք, բողօք բարձին զամբարշտելոցն զայնոցիկ, եւ ասեն: Հայր սրբազան, ամբարիշտքս այսոքիկ հանապազօր քարոզեն ՚ի սրճանոցս եւ ՚ի շուկայս զանհաւատութիւն իւրեանց, եւ զՀայս կռապաշտս կոչեն եւ մոլորեալս, եւ յարուցանեն խռովութիւնս եւ նաւավարք, գոլով ջերմեռանդ ՚ի հաւատս իւրեանց պատասխանեն նոցա անլուր հայհոյութեամբ: Եւ ո՞ գիտէ, գուցէ եւ յաւուր միում արբեալ ոմն ՚ի ջրհանակրաց ոչ կարելով համբերել, հարցէ զնոսա սրով կամ քարամբք եւ սպանցէ, եւ յայնժամ զի՞նչ լինիցի, ոչ ապաքէն դեսպանք Անգլիոյ եւ Ամերիկոյ յայնժամ ամբաստանեն զմէնջ առաջի տէրութեան, թէ Հայք բարբարոսք են, եւ զբողոքականսն սպանանեն,  եւայլն:

Արդ քեզ մնայ սրբազան հայր՝ նախապես լինել չարավախճան աղետիս, եւ հնարս գտանել, զի Հայք չխօսիցին երբէք ընդ նորաղանդից, եւ ՚ի տունս եւ ՚ի խանութս նոցա չմտանիցեն առեւտրութեան   աղագաւ.  ահա  մեք  պատմեցաք  ձեզ  զամենայն զոր  տեսանեմքս  հանապազօր.  քեզ  մնայ  հոգալ  եւ  տնօրինել զարժանն եւ զկարեւորն:

Յետ մեկնելոյ նոցա զմտաւ ածեալ Մատթէոս պատրիարք, գրեաց եւ հրաւիրեաց զսրբազան Կարապետ նախորդ պատրիարքն՝ որ նստէրն յԻւսքիւտար, եւ զՅովհաննէս արքեպիսկոպոս փոխանորդն սուրբ Երուսաղէմի, եւ զծերունին Յովհաննէս վարդապետ զքարոզիչն Խասգիւղի, եւ պատմեալ նոցա մի առ մի զեղեալսն ամենայն, եւ խորհուրդ արարեալ ընդ նոսա, միաբան վճռով եւ ստորագրութեամբ յառաջակայ կիւրակէին յայնմիկ ընթերցաւ կոնդակ բանադրանաց յամենայն եկեղեցիս Կոստանդնուպօլսոյ ՚ի յունվարի 12, 1846:

Առաքեաց եւ զօրինակ կոնդակին յԱնատօլու եւ ՚ի Րումէլի ՚ի զգուշութիւն պարզամիտ ժողովրդեան Հայոց՝ ըստ յայսմ օրինակի:

“Ի տէր Մատթէոս արքեպիսկոպոսէ եւ պատրիարքէ մեծի մայրաքաղաքիս   Կոստանդնուպօլսոյ,   համօրէն   եկեղեցական   հոգեւոր պաշտօնէից ՚ի Քրիստոս, եւ համայն հայկազուն ժողովրդոց մերոց՝ ողջոյն ՚ի Քրիստոս Յիսուս:

“Հոգւոյն սրբոց շնորհաց անօթն ընտրեալ՝ սրբազան առաքեալն Պօղոս բարիոք խրատէ զսպասաւորս եկեղեցւոյն Աստուծոյ ըստ ամենայն կարգի եւ աստիճանաց, թէ ո՞րպէս պարտ է կալ եկեղեցականաց ՚ի հաւատս եւ ՚ի վարս սրբութեամբ եւ անարատութեամբ. ո՞րպէս պարտ է երիցանց եւ քահանայից՝ որք պաշտօնեայք են աստուածային սուրբ խորհրդոյն՝ սնանիլ բանիւք հաւատոց, եւ լինել օրինակ հաւատացելոց բանիւք՝ գնացիւք՝  սիրովք՝  հաւատովք՝ եւ  սրբութեամբ՞  չառնել  անփոյթ զշնորհացն Աստուծոյ, որ տւաւ նոցա ՚ի ձեռնադրութենէ երիցութեան, եւ զգուշանալ անձանց եւ վարդապետութեան իւրեանց, որովք կարասցեն ապրեցուցանել զանձինս իւրեանց եւ զայնոցիկ՝ որք նոցա լսենն:

«Զայս ամենայն բարիոք աւանդէ սրբազան  առաքեալն  գրելով առ Տիմոթէոս, Ա. 6. “Յիշեցուցանեմ քեզ որդեակ իմ Տիմոթէէ արծարծել զշնորհսն Աստուծոյ՝ որ են ՚ի քեզ ՚ի ձեռնադրութենէ իմմէ. զբարւոք աւանդն պահեսջիր ՚ի ձեռն հոգւոյն սրբոյ ՚ի մեզ բնակելոյ,   փութասջիր   զանձն   քոյ   ընտիր   կացուցանել   առաջի Աստուծոյ,  մշակ  առանց  ամօթոյ,  ուղիղ  համառօտել  զբանն ճշմարտութեան, յայդ խորհեաց եւ ՚ի դոյն կանխեսջիր ով Տիմոթէէ, եւ պահեա զաւանդն խոտորեալ ՚ի պղծոց եւ ՚ի նորաձայն բանից եւ հակառակութեանց»:

«Բայց այժմ ՚ի յետին ժամանակս ըստ հոգեշունչ մարգարէութեան առաքելոյն վրիպեցան ոմանք ՚ի սուրբ հաւատոցն՝ խոտորեալք յամբարշտութիւնս եւ ՚ի մոլորութիւնս դիւաց, կեղծաւորութեամբ  ստաբանք,  պատրեալք  իւրեանց  խղճիւն  մտաց,  եւ զհետ երթեալք չար բաղձանաց իւրեանց կործանին յառասպելս նորաձայն հակառակութեանց եւ մոլորութեանց:

«Յորոց մին է այժմ ՚ի մերումս ազգիս չիք եւ թշուառ Իզնիմիտցի Վրդանէս անարժան քահանայն ձեռնադրեալ ՚ի վաղ ժամանակաց ՚ի վերայ եկեղեցւոյն Իզնիմիտու ՚ի հոգելոյս Պօղոս արքեպիսկոպոսէ յառաջնորդէ նորին իսկ քաղաքի: Սա՝ ընդ մարմնասէր եւ զեղծ բնաւորութեան բարուցն թողու զեկեղեցի եւ զպաշտօն իւր սուրբ, աստ անդ թափառեալ թէ ՚ի մայրաքաղաքիս եւ թէ յԻզնիմիտ, բարբանջէ մոլորութիւնս անվայել իւրումն սուրբ կարգի եւ պատուոյ, եւ լինի պատճառ գայթակղութեան բազմաց, եւ մերժեալ յանձնէ իւրմէ բոլորովին զհաւատոցն սրբութիւն՝ զոր ընկալեալն էր ՚ի սուրբ եւ ուղղափառ եկեղեցւոյս Հայաստանեայց, հետեւի մոլոր վարդապետութեան նորազանդից, եւ սկսանի մոլորութիւնս քարոզել յԻզնիմիտ, եւ ՚ի Կեսարիա, յԱրեւելս, եւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ ամենայն տեղիս ուր եւ կոխեալ են ամբարիշտ ոտք սորին, եւ ընկղմել զպարզամիտ ժողովուրդս ՚ի կորուստ հոգւոյ: Յետ այսր ամենայնի ՚ի գալ նորին դարձեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, կոչեցաք առ մեզ սիրով, եւ բազում անգամ խօսեցեալ ընդ նմա յորդորանօք եւ քաղցրութեամբ, առաջի արարաք նմա զհոգեշահ խրատս պիտանիս եւ օգտակարս՝ մերկանալ յինքնէ զամբարշտութիւնս մոլորական ընթացից իւրոց, եւ զգենուլ զլուսափայլ զգեստ սուրբ եւ ուղղափառ վարդապետութեան  եկեղեցւոյս  Հայաստանեայց:

«Այլ նա յամառեալ ՚ի չարիս իւր ըստ օրինակին Յուդայի՝ որ ոչ անսաց Աստուածային վարդապետութեան կենարարին մերոյ Յիսուսի, զոր ՚ի դէմս այլոց առաքելոց ասէր վասն Յուդայի, ”Բայց վայ մարդոյն այնմիկ յոյր ձեռն որդի մարդոյմատնեսցի, լաւ էր նմա, թէ չէր ծնեալ մարդն այն”. զայս ոչ լուաւ Յուդա, եւ ոչ կամեցաւ խորհիլ  ՚ի  վերայ բանիս, զի  ոչ կամէր թողուլ զչարութիւն իւր, զոր հանդերձեալն էր առնել: Նոյնպէս եւ սա ոչ կամելով մերժել յանձնէ իւրմէ զդիւական հոգին, առ հասանել չար բաղձանաց իւրոց՝ մերժեաց զսուրբ շնորհսն Աստուծոյ, զոր ընկալեալն էր ՚ի ձեռնադրութենէ իւրմէ: Արհամարհեաց զուխտն սուրբ, զոր ուխտեաց Աստուծոյ ընդ առնուլ զսուրբ կարգն քահանայութեան. ուրացաւ  զեկեղեցին  Քրիստոսի՝  որ ծնաւն  զնա, եւ զանազանն սուրբ՝ որ ընկալաւ զնա յորդեգրութիւն Հօրն երկնաւորի: Եւ զայս ամբարշտութիւն իւր ոչ ՚ի գործոց եւ ՚ի բանից իւրոց եւ եթ եցոյց յանձին, այլ եւ յիւրում իսկ ձեռագրի՝ զոր ունիմք  առ մեզ,  ժայթքեալ  է  յայտկապէս  զոր  ունէր  ՚ի  սրտին, զմաղձն դառնութեան:

«Եւ որովհետեւ մոլորեցուցիչս այս գուն գործէ մտանել ՚ի տանէ  ՚ի  տուն,  եւ  ճանապարհորդել  այսր  անդր,  եւ  պատրել զպարզամիտ  ժողովուրդս  մեր  ՚ի  կորուստ  հոգւոյ,  վասն որոյ փութալով զգուշացուցանել զհաւատացեալ սիրելիսդ իմ, յիշեցուցանեմ ձեզ ահա զբան առաքելական խրատուն, զոր գրէ առ Տիտոս Գ. 10. ”Թէ յառնէ հերձուածողէ յետ միանգամ եւ երկիցս խրատելոյ հրաժարեսջիր, գիտասջիր, զի թիւրեալ է այնպիսին, եւ մեղանչէ՝ անձամբ զանձն դատապարտեալ”. զի եթէ արհամարհեալ ուրուք զօրէնսն Մովսիսի մեռանէր առանց ողորմութեան, ապա ո՞րչափ սաստիկ պատժոց արժանի համարիջիք զայն, որ արհամարհէ զանարտ հարսն Քրիստոսի զսուրբ եկեղցին: Ահա մոլորեալ է այրս այս՝ որոշեալ կամաւ եւ յօժարութեամբ իւրով ՚ի միութենէ եկեղեցւոյն Քրիստոսի, թշնամի սուրբ եկեղեցւոյ եւ պառակտող անդամոց նորին, գայթակղեցուցիչ եւ մոլորեցուցիչ ժողովրդեան,   մատնիչ   եւ   սպանող   Քրիստոսի,   որդի   սատանայի, եւ ծնունդ Նեռին, վատթարագոյն քան զանհաւատս եւ զհեթանոսս, որ հաւատացեալ անուամբ կեղծաւորելով ուսուցանէ զամբարշտութիւնս եւ զմոլորութիւնս նորաղանդից:

«Վասն որոյ ըստ հրամանի Տեառն, թէ զգոյշ լերուք ՚ի սուտ մարգարէիցն, որք գան առ ձեզ հանդերձիւք ոչխարաց, եւ ՚ի ներքոյ են գայլք յափշտակողք, որք ոչ խնայեն հօտին»: Մատթ. Է. 15:

«Ահա սա է գայլ յափշտակող եւ պատառող, որ հանդերձիւք ոչխարաց՝ այսինքն քահանայական պարկեշտութեան կերպարանօք գայ առ ձեզ պատառել եւ յափշտակել, եւ զանմեղ գառինս զմանկունս սուրբ եկեղեցւոյ մերոյ անխնայ կեղեքել չար եւ դժոխային ատամամբք պիղծ բերանոյ իւրոյ: Վասն որոյ մերժեցաք զդա եւ արգեալք մտանել ՚ի խումբս հաւատացլոց մերոց իբրեւ զստանայ եւ որդի սատանայի, եւ կտրեցաք զքահանայութիւն սորա ընդ մէջ՝ բանիւն աստուծոյ, իբրեւ զհատեալ անդամ ՚ի խորհրդաւոր մարմնոյն Քրիստոսի, եւ իբրեւ ուռ հատեալ ՚ի հորթոյն՝ որ առ ոչինչ է պիտանացու՝ բայց միայն ՚ի հուր:

«Ուստի  այսու  ազդարարական  կոնդակաւս  պատուիրեմ  եւ զգուշացուցանեմ զսիրելիսդ իմ հրատարակելով առ ամենայն քաղաքս հեռաւորաց եւ մերձաւորաց, չհայիլ յերեսս սորա իբրեւ յերեսս զտնաւեր գայլ յափշտակող, չառնուլ զողջոյն սորա իբրեւ զհոգեկորոյս մահադեղ, եւ զգուշանալ հանդերձ ամենայն տամբք ձերովք ՚ի սոյնպիսի մոլորեցուցիչ ամբարիշտ հետեւողաց մոլար  վարդապետութեան  նորաղանդից,   եւ  աղօթս  առնել  վասն սոցա առ անյիշաչարն Աստուած, զի թերեւս զղջասցին եւ դարձցին ՚ի ճանապարհաց իւրեանց չարաց, եւ գտցեն փրկութիւն հոգւոց իւրեանց, շնորհօք Տեառն մերոյ եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի, որ է օրհնեալ անսպառ յաւիտենիւ, ամէն:

«Գրեցաւ յայտարարութեան կոնդակս ընդ հովանեաւ Մայր եկեղեցւոյ սուրբ Աստուածածնին ՚ի Պատրիարքարանի Հայոց, յամի Տեառն 1846 ՚ի յունվարի 12, ՚ի Կոստանդնուպօլիս»:

Յետ բանադրելոյ Մատթէոս պատրիարք զերէցն Վրդանէս, բանադրեաց եւ զյամառեալ գլխաւոր արբանեակս նորին, որոց անուանքն  են  այսոքիկ.  անհաւատ Ոսկան,  Գամաղիէլեան  երկու եղբարք Պօղոս եւ Յովսեփ, Աբիսողոմ երաժիշտ ամաց ինչ չարաչար վճարեցան ՚ի կենաց արտաքոյ կարգի հիւանդութեամբ ըստ վկայելոյ Լէոնի բժշկի նոցին՝ իւրով իսկ ձեռագրով, զոր գրեաց առ Մատթէոս պատրիարք, յորում պատմէ, թէ անհաւատ Ոսկանին լեզուն կապեցաւ զաւուրս երիս եւ ոչ կարէր խօսել, յետ երից աւուրց բացաւ լեզուն, եւ սկսաւ հայհոյել զԱստուած թէ ընդէ՞ր ստեղծեր զիս, եւ ՚ի հայհոյելն՝ փչեաց զոգին:

Գամաղիէլեան Պօղոսի որովայնն կապեցաւ անլուծանելի հանգուցիւք, եւ կարիք որովայնին ընդ բերանն ՚ի վեր հորդեալ խեղդեցին զնա:

Յովսեփ եղբայր նորին փախմուցեալ ՚ի կղզի օդափոխութեան աղագաւ փսխէ զարիւն յորդ, եւ խեղդամահ լինի:

Երաժիշտ Աբիսողոմ ընդոստուցեալ ՚ի վեր յանկողնոյն հարկարէ զգլուխ իւր չորիցս անգամ յերկաթի ծխնելոյզ վառարանին, եւ պատառոտեալ զգլուխն ցրուէ զուղեղն, եւ անկանի յերկիր մեռեալ:

Միրիքէլամ Կարապետ յոտից մինչ ցգլուխ վիրօք լցեալ, ժահահոտեալ  որդնեռաց եղեւ  զաւուրս եօթն,  եւ սատակեալ չեղեւ արժանի թաղման ՚ի գերեզմանատան Հայոց, եւ եղեւ պատճառ մեծի խռովութեան, զորմէ ունիմք խօսել այլուր:

Ստեփան Քէրէստէճեան՝ որ գլուխ կարգեցաւ նորազանգից արքունի հրամանաւ, զճաշակ դժոխոցն յաստիս էառ անձնասպանութեամբ ՚ի կախաղան ելեալ եւ հրակէզ լեալ ամենայն տամբ իւրով. զսմանէ եւս ունիմք խօսիլ ՚ի ստորեւ:

Բանադրեալքս այսոքիկ ՚ի մի վայր եկեալ եւ խորհուրդ խորհեալ, ետուն աղերսագիր առ նախարարն արտաքին գործոց Րէշիտ փաշա եւ առ դենպետն մեծ՝ բողոքելով զպատրիարքէն Հայոց, թէ բանադրեաց զմեզ վասն չընդունելոյ մեր զպատկերապաշտութիւն, եւ զխոստովանութիւն մեղաց, բայց վանեաց զնոսա Րէշիտ  փաշա անարգանօք մեծաւ:

Յայնժամ եւ նոքա անկան աղերսանօք առ դեսպանն Ամերիկացւոց առաջնորդութեամբ Միսիօնարաց նոցին, եւ աղաչէին լինել պաշտպան ինքեանց, եւ հանել զինքեանս ՚ի հպատակութենէ պատրիարքին Հայոց:

Եւ նորա գնացեալ առ Քանինկ դեսպանն Անգլիացւոց բողոքէ զպատրիարքէն Հայոց՝ մեղս ծանունս դնելով ՚ի վերայ նորա, եւ թէ նզովեալ է զԼուտեր եւ զկրօն բողոքականաց եւ զեկեղեցի նոցա:

Լսելով բանադրելոցն, թէ դեսպանն Ամերիկացւոց գնացեալ է առ Քանինկ վասն բողոքելոյ զպատրիարքէն Հայոց, եւ վասն համարձակ քարոզելոյ ինքեանց զպիղծ աղանդ իւրեանց ՚ի մէջ ազգիս, փութացան եւ ինքեանք ՚ի նմին աւուր գիր աղերսանաց մատուցանել առ Քանինկ չարախօսելով եւ զրպարտելով զՄատթէոս պատրիարքէն, թէ վասն պաշտելոյ մեր զամբիծ հաւատս Լուտերականութեան բանադրեաց զմեզ եւ հրատարակեաց նզովս ՚ի վերայ Լուտերականութեան առ ամենայն քաղաքս յԱնատօլու եւ ՚ի Րումէլի. տանուտեարք վանեն զմեզ ՚ի տանց իւրեանց արտաքս՝ մեղս համարելով բնակիլ ընդ մեզ վասն բանադրեալ լինելոյ մեր, եւ մնամք արտաքս ՚ի փողոցի ընտանեօք մերովք. խանութպանք եւ արհեստակիցք մեր ոչ ընդունին զմեզ ՚ի խանութս իւրեանց, եւ չառնեն զառ եւ զտուր, որով եւ ոչ կարեմք հայթհայթել զպարէն աւուրն, եւ կամք կարօտեալ եւ սովալլուկ որդուք եւ ընտանեօք: Նաեւ հրամայեալ է ջրհանակրաց եւ բեռնակրաց անզգաստից, զի եթէ պատահեսցին մեզ ՚ի գաղտնի տեղւոջ ուրեք յառանձին փողոցի, գանեսցեն զմեզ անխնայ. վասն որոյ փակեալ կամք ՚ի տան, եւ երկնչիմք ելանել արտաքս: Զայսպիսի եւ որ սոցին նման են սուտ եւ անիրաւ զրպարտութիւնք, համաբարդեալ յաղերսագրին մատուցին խմբովին առ Քանինկ անդ ՚ի ներկայութեան դեսպանին Ամերիկացւոց:

Հաւատացեալ այսոցիկ Քանինկ, զայրանայ եւ բողոքէ առ Րէշիտ փաշա յասելն, թէ ”Ուստի՞ իցէ համարձակութիւն պատրիարքին Հայոց նզովել զհաւատ եւ զկրօն մեր. միթէ այսքան անա՞րգ եղեւ թագաւորութիւնն Անգլիացւոց, զի խայտառակեսցին հաւատք իւր ընդ ամենայն Տաճկաստան յատենի եկեղեցւոյ:

Առաքեաց առ Րէշիտ փաշա եւ զբանադրեալսն զայնոսիկ հանդերձ աղերսագրովն՝ զոր ետուն ինքեան, եւ հրամայեաց նոցա պատմել բանիւ բերանոյ զթշուառութիւն իւրեանց եւ զաղէտսն՝ զոր կրեն ՚ի պատրիարքէն, եւ խնդրել, զի թոյլ տացի ինքեանց համարձակ պաշտել զկրօն իւրեանց յՕսմանեան թագաւորութեան:

Գնացեալ նոցա ՚ի Բ. Դուռն, մտանեն ՚ի սենեակ Րէշիտ փաշային, եւ տեսանեն անդ Զմագսուտ ամիրայ բազմեալ յաթոռի: Ընթերցեալ փաշայն զաղերսագիրն, հարցանէ ցնոսա եւ ասէ, եթէ գանկատ եւ բողոք ունէիք զպատրիարքէն ձերմէ, ընդէ՞ր ոչ եկիք այսր ծանուցանել ցմեզ, եւ գնացիք առ դեսպանն գլխացաւ տալ նմա:

Եւ մի ոմն ՚ի նոցանէ Մկրտիչ անուն պատասխանէ անքաղաքավար բանիւք եւ ասէ, մեք զառաջինն եկաք առ ձեզ եւ աղաչեցաք, եւ դուք անտես արարիք զզհայցուածովք մերովք. վասն որոյ պարտաւորեցաք երթալ թախանձել զդեսպանն, զի միջնորդ եղիցի վասն ազատութեան մերոյ:

Յայնժամ Րէշիտ փաշա առ երեսս կեղծաւորի կատարել զհայցուածս նոցա, եւ արձակէ զնոսա քաղցրութեամբ, եւ խօսեցեալ ընդ Մագսուտ ամիրային վասն իրացս այսոցիկ, ՚ի նմին գիշերի կոչէ զՄատթէոս պատրիարք ՚ի տուն իւր, եւ պատմէ նմա զխօսս դեսպանին, եւ յանդիմանէ զնա վասն բանադրանացն: Եւ Մատթէոս պատրիարք պատմէ նմա զհայհոյութիւնս Վրթանէս երիցուն ՚ի պատրիարքարանի, եւ զմոլար բարբանջմունս նորաղանդից, որք վեր ՚ի վայր տապալել ջանան զազգ եւ զեկեղեցին Հայոց:

Զոր լուեալ Րէշիտ փաշա՝ համոզեցաւ, եւ իրաւացի դատեալ զխոհեմութիւն եւ զգործս պատրիարքին, հրամայեաց նմա երթալ անձամբ առ Քանինկ դեսպան Անգլիացւոց, եւ պատմել նմա զամենայն որպէս պատմեաց ինքեան:

Ելեալ Մատթէոս պատրիարք անտի՝ գնաց ՚ի Բերա ՚ի տուն Միսաք ամիրայի, եւ հրաւիրեալ անդ ղեպիսկոպոսն Անգլիացւոց, ընդ  որում  բարեկամացեալն  էր  յառաջագոյն,  եւ  պատմեալ  նմա զայս ամենայն, աղաչեաց զնա ՚ի միասին երթալ առ Քանինկ, եւ օգնել նմա ՚ի խօսս: Հաճեցեալ եպիսկոպոսին ընդ խնդիր պատրիարքին յանձն էառ. եւ առաքեաց զթարգման իւր առ Քանինկ ազդ առնել նմա, եւ խնդրել հրաման զկարեւոր գործոյ ինչ:

Ընկալաւ դեսպանն զխնդիրն, եւ ժամադիր եղեւ յերկոտասաներորդ ժամու գնալ առ ինքն. եւ գնացին պատրիարքն եւ եպիսկոպոսն (ընդ որս եւ ես պատմիչս) ՚ի պալատ դեսպանին, որ մեծաւ մարդասիրութեամբ ընկալաւ եւ պատուեաց յոյժ, եւ սկսան բանախօսիլ, եւ Մատթէոս պատրիարք պատմեաց նմա զամենայն որպէս պատմեալն էր Րէշիտ փաշային. եւ զհայհոյութիւնս երիցուն զկուսութենէ Տիրամօրն ՚ի պատրիարքարանի, եւ զուրացութիւն  երկուց սուրբ  խորհրդոցն  մկրտութեան եւ  պատարագի, զորս ընդունին Անգլիացիք, եւ մերժեն Ամերիկացիք, եւ եպիսկոպոսն Անգլիացւոց հաստատեաց զամենայն զբանս պատրիարքին, որպէս թէ խորհրդով իւրով արաբեալ իցէ պատրիարքն՝ զոր ինչ արարեալն  է:

Ընդ որ հաճեալ դեսպանին եւ համոզեալ, հրամայեաց թէյ եւ պաքսիմատ եւ քէյք շաքարեղէն ածել ՚ի մեծարանս պատրիարքին, եւ կոչեալ զԲիզանի զաւագ թարգման իւր առ ինքն, հրամայեաց նմա երթալ ՚ի վաղիւն առ Րէշիտ փաշա, եւ հասկացուցանել նմա, թէ անմեղ է պատրիարքն Հայոց զգործոց իւրոց՝ զորս արարեալ է. ուստի եթէ չարախօսք նորին եկեալ առ ինքն ամբաստանեսցեն  զնմանէ,  մի  հաւատասցէ  նոցա,  այլ  վանեսցէ զնոսա անարգանօք եւ յանդիմանութեամբ:

Գնացեալ Բիզանի ՚ի վաղիւն առ Րէշիտ փաշա, պատմեաց նմա զամենայն. եւ Րէշիտ փաշա գովեաց զխոհականութիւն պատրիարքին Հայոց եւ զքաղաքավարութիւն նորա, եւ նորաղանդք զամօթի հարեալք խայտառակեցան անարգանօք, եւ բազումք ՚ի նոցանէ զղջացան եւ դարձան յեկեղեցի իւրեանց եւ ապաշխարեցին, եւ օր քան զօր պակասեցաւ թիւ նոցա, եւ հաշուեցաւ ընդ ամենայն ինն հարիւր երկոտասան ոգիւք:

Եւ յետ ամաց ինչ յաւուրս Յակոբայ պատրիարքին դեսպանք Ամերիկոյ եւ Բրուսիոյ հաճեցուցեալ զՔանինկ ընդ իւրեանս, խնդրեցին ՚ի Բ. Դրանէն շնորհել բողոքական Հայոց զանկախութիւն զպատրիարքէն Հայոց. եւ Բ. Դուռն ՚ի շնորհս նոցա անջատեաց զնոսա իբրեւ որոշ ժողովուրդ, տալով նոցա արքունի հրովարտակաւ  զանկախութիւն   զպատրիարքէն   Հայոց,   եւ   եղեւ գլուխ նոցա Քէրէստէճեան Ստեփան եղբայր Յակոբայ պատրիարքին Հայոց՝ մին ՚ի բանադրելոց անտի, զորմէ գրեցաք ՚ի վեր անդր. եւ եդաւ պատուանուն սոցա Էֆէնտի կամ Բրօդեսդան Էֆէնտիսի:

Յաւուրս յայսոսիկ նզովեաց եւ Գերմանոս պատրիարք Կոստանդնուպօլսոյ զաղանդն Լուտերի յատուկ կոնդակաւ յամենայն եկեղեցիս Յունաց եւս եւ ՚ի հեռաւոր քաղաքս յԱնատօլու եւ ՚ի Րումէլի. բայց դատախազ եկաց դեսպանն Անգլիացւոց Քանինկ՝ գնացեալ անձամբ առ արքայ եւ բողոք բարձեալ. եւ հրամանաւ արքայի ընկեցաւ Գերմանոս ՚ի պատրիարքութենէն. եւ յաջորդեաց  նմա  Մելիտոս  մետրապօլիտն  Նիկիոյ,  որ  նորոգեաց զնոյն նզովսն յաւուր մեծի Պենտեկոստէին ՚ի պատարագելն յեկեղեցւոջ պատրիարքարանին: