Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԽԷ.
Յաղագս պատերազմի արքային ընդ Մէհմէտ Ալի փաշային Եգիպտոսի, եւ գալոյ Ռուսաց ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի պաշտպանութիւն արքայի:

  (1833) Իսկ Իպրահիմ փաշա յետ առնլոյ զԱսկազոն, գնաց ՚ի Յոպպէ եւ էառ զԵրուսաղէմ, եւ հնազանդեցուցեալ ընդ իւրով իշխանութեամբ զԲրուտոն եւ զՄարօնիս, որք կոչին Տիւրզիք, եւ զՍրաբացիս այնր կողման, եկն եւ էառ զԱսուր եւ զՍուր, եւ զՏրապօլիս, եւ զԴամասկոս:

Յայնժամ խռովեցաւ արքայ, եւ խորհուրդ խորհեալ ընդ մեծի սպարապետին՝ որ էր Խոսրով Մէհմէտ փաշա, եհան բանակ հարիւր յիսուն հազար զօրաց, որոց սպարապետ կարգեաց զՀիւսէին Աղա փաշայն՝ տուեալ նմա զմեծամեծ արտօնութիւնս սպարապետութեան եւ խանութեան, եւ առաքեաց ՚ի վերայ նորա:

Որոյ գնացեալ այսպիսի մեծաւ պատրաստութեամբ եհաս ՚ի Բերիա,  եւ  մինչ  ՚ի  վերայ  հասանել  կամէր  Իպրահիմ  փաշային, երկպառակութիւն անկեալ ՚ի բանակի իւրում, բազումք ՚ի զօրաց եւ ՚ի զօրապետաց խոյս ետուն ՚ի կողմն Իպրահիմ փաշային, եւ քաղաքացիք  սկսան  տրտունջ  առնել  եւ  բողոք  բառնալ  ասելով, զի՞ է, զի աստ եկիք կոխան առնել զմեզ սովոյ՝ եւ ծարաւոյ՝ եւ հրոյ՝ եւ մահու, ոչ կամիմք մեք, զի հըրձիգ եղիցի քաղաքս, եւ աւերեսցի, եւ մեք մատնեսցուք ՚ի բերան սրոյ, եւ աւարի թշնամեաց:

Տեսեալ Հիւսէին փաշա զցրուիլ զօրաց իւրոց եւ զչարակամութիւն քաղաքացեաց, որք դիտէին միաբան եւ անձնատուր լինել Իպրահիմ փաշային, եւ մատնել զքաղաքն ՚ի ձեռս նորա, խռովեցաւ յանձն իւր, եւ քանիցս համոզեաց զզօրսն եւ զհազարապետսն, յորոց եւ զչորեսին գլխատեաց յահաբեկութիւն այլոց, բայց ոչ կարաց առնել ինչ, ուստի ել ՚ի Բերիոյ, եւ դարձաւ յետս, եւ սկն յԱնտիոք, եւ անտի գրեաց զամենայն, որ ինչ եղեւն:

Յետ ելանելոյհիւսէին փաշայի ՚ի Բերիոյ, եկն Իպրահիմ փաշա, եւ էառ զԲերիա առանց կռուոյ ինչ, եւ անտի խաղաց պատերազմաւ ՚ի վերայ Անտիոքայ:

Զոր տեսեալ Հիւսէին փաշա, խոյս ետ յետս, եւ եկն յԻկոնիոն, զորոյ զհետ ընթացեալ եւ Իպրահիմ փաշա, եմուտ յԱնտիոք առանց կռուոյ, եւ նստաւ անդ:

Իմացեալ արքայի զայս ամենայն, ընկէց զՀիւսէի փաշա ՚ի պատուոյ իւրմէ,  եւ կացոյց սպարապետ զվէզիր Րէշիտ Մէհմէտ փաշայն, եւ հարիւր տասն հազար զօրաց բանակ կարգեալ եհան ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ, որոյ գնացեալ այսպիսի ահագին պատրաստութեամբ խաղաց ՚ի վերայ Իպրահիմ փաշային, որ նստէրն մերձ յԻկոնիոն:

Եւ զի աւուրք ձմերան էին, եւ տիղմն ութ մատին բարձրութեամբ ճահիճ գործեալ էր յերեսս երկրին, որ ոչ թոյլ տայր ձիոց եւ երիվարաց յառաջել եւ խաղալ ՚ի մրցմունս պատերազմին, եւ յաւուրն՝ յորում ժամ եդեալ էին պատերազմիլ, յանկարծ մէգ եւ մառախուղ իմն ծածկեաց զօդն հանդերձ խիտ առ խիտ բքովք ձեան, եւ արար զտիւն իբրեւ ըզ գիշեր անտեսանելի. մինչ զի եւ զօրքն  ՚ի  բանակին  ոչ  կարացին  տեսանել  ոչ  զմիմեանս  եւ  ոչ զթշնամիս իւրեանց:

Յայնմ աղէտալի պահու՝ յորում գոռային երկինք ՚ի յահեղ ձայնէ թնդանօթից եւ հուր վառօդոյ փայլատակէր շուրջ զբանակաւն, եհար փողս Իպրահիմ փաշա, ձայն ետ զօրաց իւրոց, եւ սկսան յառաջ խաղալ, եւ սրով եւ հրով կոտորել զբանակն արքայի, եւ փախուցանել, եւ ՚ի գերութիւն վարել զբազմութիւն զօրացն,  ընդ  որս  եւ  նա ինքն  մեծ  սպարապետն Րէշիտ  Մէհմէտ փաշայն ձերբակալալ եղեալ, կացուցաւ առաջի Իպրահիմ փաշային:

Իսկ Իպրահիմ փաշա յետ այսր յաղթութեան՝ եմուտ յԻկոնիոն, եւ անդ կարգադրեալ զզօրս իւր՝ յետ աւուրց ինչ ել անտի, եւ եկն էառ զԱտանա եւ զՍիս եւ զգաւառն Կիլիկիոյ, եւ անտի առաքեալ գունդս գունդս զօրաց ՚ի յԱնատօլու, հնազանդեցոյց ընդ իւրով իշխանութեամբ զԳաղատիա, զՄաղնիսա, զԱյտըն, եւ զորս ՚ի կարգին:

Եւ ինքն եկեալ էառ զԿուտինա (այն է Քէօթահեա), եւ անտի եկն ՚ի Պիլէճիկ:

Իբրեւ մերձեցաւ ՚ի Պրուսա, որ մօտ է ՚ի Կոստանդնուպօլիս, անկաւ շշունչ մեծ ՚ի մէջ Տաճկաց, որպէս թէ՝ Իպրահիմ փաշա ՚ի դատաստան մտանելոց է ընդ արքայի, եւ նորոգելոց է զառաջին կարգն Եէնիշէրիութեան, եւ ինքն լինելոց է փոխարքայ, եւայլն, եւայլն:

Եւ այսպիսի ստապատիր բանից կեղծութեամբ եւ հնարիւք խռովեցաւ քաղաքն, եւ սկսան սրիկայք Տաճկաց  գլուխ  ամբառնալ,  խորհուրդ  չարութեան  խորհել,  հրկիզութիւնս  առնել,  եւ զժամ գալստեան Իպրահիմ փաշային թուել եւ խնդրել, զի յարուցեալք յոտս, տացեն մահ արքայի եւ մեծամեծաց, եւ աւեր քաղաքին  Կոստանդնուպօլսոյ:

Տեսեալ արքայի զայս ամենայն, խռովեցաւ, եւ զահի հարաւ յոյժ, զի ազգ է զօրք իւր՝ զորս խնամէր, դարմանէր, կերակրէր, եւ զգեցուցանէր, էին իւրեան մահախնդիր թշնամիք:

Ուստի ՚ի խոր խոցեցաւ, եւ սկսաւ մտածել յոյժ, եւ գտանել զհնար ապրեցուցանելոյ զանձն եւ զթագաւորութիւն իւր:

Եւ յայսմ միջոցի ոչ ոք յազգէ իւրմէ՝ եթէ ՚ի մեծամեծաց եւ եթէ յընթերցողաց՝ գտաւ նմա մխիթար եւ քաջալերող, միայն Պէզճեան Յարութիւն հաւատարիմն իւր եւ սիրելի՝ տեսեալ զնա ՚ի խորին  մտածութեան,  ասէ  ցնա,  արքայ՝  յաւիտեան  կաց,  գանձ անգին են կեանք քո ՚ի վերայ երկրի, զոր եթէ կամիս, կարող ես ապահովս առնել ՚ի կասկածանացդ՝ զոր խոկաս:

Ասէ ցնա արքայ, զի՞նչ խորհեցար վասն իմ: Պատասխանի ետ Պէզճեան Յարութիւն եւ ասէ ցնա, գրեա առ կայսրն Ռուսաց, որ այժմ դաշնադիր եւ բարեկամ է թագաւորութեան քում, եւ բերցես անտի զօրս Ռուսաց այսր ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ պաշտպանեսցեն զթագաւորութիւնդ եւ զքաղաքս:

Եւ մինչ վերջասցին արհաւիրք պատերազմաց՝ եւ ապստամբութիւնք թշնամեաց, յայնժամ արձակեա զնոսա ՚ի տեղիս իւրեանց:

Համոզեալ արքայի ՚ի բանից աստի՝ կոչեաց իսկ եւ իսկ ըզ Խոսրով Սէհմէտ փաշայն զծերունի խորհրդատուն իւր, եւ պատմեալ նմա զայս ամենայն, հաւանեցաւ եւ նա այսր գիւտի խորհրդածութեան, եւ կոչեալ ՚ի պալատն արքայի զդեսպանն Ռուսաց, խօսեցաւ ընդ նմա արքայ, եւ ետ գրել առ կայսրն զխնդիր իւր, եւ ՚ի ձեռն շոգենաւու եւ սուրհանդակաց՝ հասուցին փութանակի զգիրն ՚ի Բետրբուրգ:

Ընթարցեալ կայսերն զխնդիր Սուլթան Մահմուտ արքայի, եւ ՚ի ձեռն խորհրդականաց իւրոց բարիոք վարկուցեալ պաշտպանել զթագաւորն  Օսմանեան  ՚ի  թշնամեաց  իւրոց,  առաքեաց  զտասն հազար զօրս՝ եւ զտասն եւ ութ պատերազմական նաւս մեծամեծս, կարգեալ նոցա սպարապետ զԺէնէրալ Օրլօֆ այր հզօր եւ բարձրահասակ եւ մեծիմաստ եւ խոհեմ յազգէ Ռուսաց:

Որոց եկեալ հասին ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի յեօթն փետրվարի, որ առաջներորդ օր էր Գուրպան պայրմի Տաճկաց, եւ երեւեցան յանկարծ ՚ի ստորոտս Եուշա լերին ՚ի մէջ նեղուցին բանակս կարգեալ, վրանս կազմեալ, տաղաւարս հազարաւորս յօրինեալ, զոր տեսեալ ամենեցուն՝ որոց միտք ապստամբութեան էին, զարհուրեցան, եւ նոյն ժամայն փոխեցին զլեզու եւ զբանս իւրեանց ՚ի բարեմաղթութիւն արքայի:

Լուաւ եւ Իպրահիմ փաշա, որ նստէրն յայնժամ ՚ի Կուտինա, եթէ Ռուսք եկեալ են ՚ի Կոստանդնուպօլիս, զտեղի էառ անդէն, եւ գրեաց յԵգիպտոս առ հայր իւր Մէհմէտ Ալի:

Եւ նա որսացեալ ՚ի կողմն իւր զԳաղղիացիս եւ զԱնգլիացիս, արար ինքեան պաշտպանս եւ դաշնագիրս:

Եւ նոքա գրեցին առ Սուլթան Մահմուտ, եւ խնդրեցին ՚ի նմանէ առնել զհաշտութիւն. յայնժամ ՚ի մէջ մտին դեսպանք, եւ համոզեցին զմեծամեծս տէրութեանն, եւ զարքայ իսկ այսու պայմանաւ,  զի  Ասկազոն  քաղաք,  եւ  Երուսաղէմ,  եւ  Տրապօլիս,  եւ Դամասկոս, եւ բերիա, եւ որք՝ ՚ի ծովն Պաղեստնու են, Անտիոք, եւ գաւառն Կիլիկիոյ, Սիս եւ Աստանա, լիցին ընդ իշխանութեամբ Մէհմէտ Ալիի եւ զտարեկան եկամուտս սոցա ըստ նախնի հաշուին ամ յամէ վճարեսցէ Մէհմէտ Ալի ՚ի գանձս արքայի:

Ակամայ կամօք յանձն առեալ արքայի զայս պայման, վերջացոյց  զպատերազմն,  եւ  լռեաց,  այլում  ժամանակի  թողեալ զվրէժխնրութիւն այսր ամենայնի, զոր արար նմա Մէհմէտ Ալի: Իսկ արքայ սէր եւ պատիւ ցուցեալ Ռուսաց, հրաիւրեաց բազում անգամ ՚ի պալատ իւր զսպարապետ նոցին եւ զհազապետս եւ զզճօրագլուխս, եւ արար նոցա սեղան:

Եւ ինքն եւս գնաց առ նոսա ՚ի բանակ նոցա բազում անգամ, եւ ետ նոցա առնել հանդէս պատերազմի, եւ ետես ըինուորական կրթութիւնս նոցա, եւ գովեաց զնոսա, եւ ընկալաւ ՚ի նոցանէ խրախութիւնս մեծամեծս:

Եւ ՚ի միում գիշերի՝ որ օր էր ծննդեան կայսէրն Նիկողայոսի, ՚ի պատիւ անուան նորա արարին Ռուսք զհանդէս լուսավառութեան ՚ի Պէօյիւքտէրէ առաջի պալատի դեսպանին Ռուսաց, յորում գտաւ եւ ինքն իսկ արքայ՝ եւ մեծամեծք իւր՝ բազմեալ ՚ի վերին յարկի նորաշէն եւ ոսկեզօծ շոգենաւի իւրում. եւ յառաւօտուն՝ հրաիւրեաց արքայ զնոսա ՚ի ծովեզերեայ յարկ Խոսրով Մէհմէտ փաշայի ՚ի յԷմիրկիւն կոչեցեալ գիւղն, եւ անդ պատրաստեաց նոցա կոչունս բազմախորտիկս եւ համադամս, շնորհեաց սպարապետի նոցա եւ զօրագլխաց զնշան ականակապ եւ մեծագին, եւ ամենայն սոսկական զինուորաց՝ զնշան արծաթի կնքեալ յանուն իւր եւ ՚ի թուղրա. մեծամեծ գոհութիւնս եւ բազում շնորհակալութիւնս տուեալ նոցա, գրեաց եւ զգիր շնորհակալութեան  առկայսրն  Նիկողայոս:

Եւ տուեալ ՚ի ձեռս սպարապետին, արար բարեմաղթութիւնս բազում եւ զվերջին հրաժարական ողջոյնն տուեալ նոցա, ել անտի եւ գնաց ՚ի պալատ իւր:

Եւ նոքա ՚ի նմին աւուր զամենայն կահս եւ զկարակիս բանակին՝ եւ զզօրսն զամենայն՝ զետեղեալ ՚ի պատերազմական նաւս իւրեանց, ՚ի նմին գիշերի յաջողակ հողմով ելեալք ՚ի նեղուցէն՝ գնացին ամենեքին. եւ ընդ առաւօտն ոչ ոք տեսաւ անդր ՚ի տեղի բանակին եւ ոչ մի ինչ, միայն արձան մի մեծ կանգնեալ ՚ի բանակետղ նոցա ՚ի յիշատակ գալստեան նոցա:

Եւ այս միջոց գալոյ Ռուսաց ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ վերադառնալոյ նոցա՝ տեւեաց զամիսս վեց: