Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԾԶ.
Յաղագս գժտութեան ՚ի մէջ կաթողիկոսին, եւ Լազարեան Խաչիկ աղայի:

  (1846) Մինչ բարեկարգեաց զդպրոց իւր Ներսէս կաթողիկոս, եւ օր քան զօր յայց ելեալ նմին տեսանէր զբարեկարգութիւն նորա եւ զուարճանայր յանձն իւր, հիմնադրեաց եւ զվանս մի կումանաց անդ ՚ի Տփխիս, հասոյթս եւ եկամուտս պատրաստեալ նմա, եւ եդ ՚ի նմա վարժուհիս եւ մայրապետս եւ քահանայս դասատուս բարեկիրթս եւ մաքրակրօնս, եւ կանոնօք ամրափակեաց զնա չմտանել անդ այր մարդ, եւ եթէ հիւր ինչ օտարական եկեալ՝ յայց ելանել կամիցի, գնասցէ նախ յառաջնորդարանն, եւ ծանուսցէ զինքն, եւ ընկալեալ ՚ի նմանէ զբարեհաճութիւն եւ զհրամանագիր տոմսակ առ մայրապետն գրեալ, գնասցէ անդ, եւ զայցելութիւնն կատարեալ դարձցի վերստին:

Այս վանք կուսանաց օր քան զօր վայելչացեալ համբաւ մեծ ստացաւ յայնոսիկ կողմանս:

Երեւելի էր ՚ի սմին ժամանակի աղա Խաչիկ Լազարեան՝ այր ազնուական ՚ի տոհմէ Եղիազարեանց՝ ասպետ զանազան նշանաց՝ սենեկապետ եւ խորհրդական կայսերն Ռուսաց՝ հիմնադիր եւ տէր ճեմարանին Լազարեանց՝ որ ՚ի Մոսկուայ: Սա կամեցաւ զդուստր իւր հարսնացուցանել ընդ որդւոյ Մուրատ պէյի Մանուկ պէյեան, որ էր որդի աներորդւոյն իւրոյ եւ մերձաւոր ազգական. եւ վասն այսր խնդրեաց հրաման պսակի ՚ի սրբազան Կաթողիկոսէն, մինչ էր յայնժամ ՚ի Պետրբուրգ: Բայց սրբազանն յիշեցուցանելով նմա զմերձաւոր ազգականութիւնն՝ որ ՚ի մէջ երկուց ազնիւ գերդաստանացն, եւ  զկանոնս  սուրբ  եկեղեցւոյ,  որ  չտայ  թոյլ այսչափ մերձաւոր ազգականութեանց լծակցիլ ընդ միմեանս ամուսնութեամբ, խրատեաց զնա եւ յորդորեաց բազմօք  չապստամբիլ ընդդէմ եկեղեցւոյ, եւ ժառանգել զօրհնութիւնս Աստուծոյ եւ սրբոց հարց, որք կանոնօք ամրափակեալ են զսրբազան խորհուրդսն, եւ ոչ թոյլ տան խառնագնաց վարուք լծակցիլ զօրէն Հրէից եւ Մահմէտականաց:

Տեսեալ Խաչիկ Լազարեան, թէ չէ հնար ամոքել զսրբազան Ներսէս վասն հրամանին, ոչ խոստմամբ պարգեւաց, ոչ աղաչանօք, եւ ոչ ակնածութեամբ երեւելի միջնորդաց, ակամայ լռեաց, թողեալ այլում ժամանակի զոր փափաքէրն առնել:

Եւ  մինչ  մեկնեցաւ  սրբազան  կաթողիկոսն  ՚ի  Պետրբուրգայ, եւ եկն ՚ի Տփխիս, առաքեաց առաջնորդ Պեսարապիոյ Մատթէոս արքեպիսկոպոս, որ գնացեալ ՚ի վիճակ իւր կոնդակաւ կաթողիկոսին, սկսաւ հովուել եւ բարեկարգել զմերազնեայ բնակիչս Ղրիմու նորոյն Նախջուանայ, եւ Պեսարապիոյ, գնաց հովուական պաշտօնիւ եւ ՚ի Պետրբուրգ, զի եւ նա ՚ի վիճակի իւրում էր, եւ մնաց անդ ՚ի ձմերան ժամանակի:

Յայսմ միջոցի Խաչիկ Լազարեան պատրաստեալ յաւուր միում խնճոյս մի մեծ ՚ի տան իւրում, եւ հրաւիրեալ անդ զմերձաւոր ազգականս իւր, եւ զերեւելի պաշտօնակալս կայսրութեանն, եւ զժէնէրալս, եւ զՄատթէոս արքեպիսկոպոսն. եւ յետ նուագարանաց եւ պարուց յերեկոյեան պահու բազմին ՚ի ճաշ, եւ հանեալ զգինի Կախէթու հին եւ պատուական արբենան առաւել քան զչափն:

Զկնի ճաշուն Խաչիկ Լազարեան զՄատթէոս արքեպիսկոպոս, եւ տարեալ յառանձին սենեակ ինչ, յոգւոց հանէ առաջի նորա եւ ասէ, Հայր սրբազան, վէրք մի ունիմ ՚ի սրտիս, եւ ոչ ոք կարէ բշկել, բայց միայն սրբազանութիւն ձեր: Ասէ եպիսկոպոսն, Պայծառափայլ տէր, երդնում յԱստուած, զի եթէ կարողս եմ, ոչ անխայեցից ՚ի քէն եւ զկեանս իմ անգամ:

Ասէ Խաչիկ, սրբազան հայր, դու գիտես, զի միակ դուստր մի ունիմ, եւ չունիմ այլ, եւ նա է յոյս եւ ակնկալութիւն իմ, զի ժառանգեսցէ զանուն հայրենեաց մերոց, եւ անուն ազգատոհմի միոյ  մի  կորիցէ  իսպառ: Արդ լուայ  ՚ի  հաւատարիմ բարեկամաց, զի վեհափառ կայսրն պատրաստեալ է զերիտասարդ մի ՚ի գերդաստանէ իւրմէ, եւ կամի հարսնացուցանել ինքեան զդուստրն իմ, յայնժամ ազդ Եղիազարեան տոհմին իսպառ ունի շիջանիլ եւ կորնչիլ, ընդ նմին եւ պարծանք ազգիս. եւ Ռուսք փոխանակեսցեն զտեղի հարց մերոց:

Վասն որոյ խնդրեմ եւ աղաչեմ, զի ՚ի գիշերիս յայսմիկ դիցես պսակ օրիորդիս իմում ընդ որդւոյ Մուրատ պէյի, որ է յազգականութենէ իմմէ, եւ է աստ:

Ասէ եպիսկոպոսն. բարի է զոր ասէքդ. բայց վասն մերձաւոր ազգականութեան նորին՝ չգիտեմ, թէ զի՞նչ արարից: Ասէ ցնա Խաչիկ,  սրբազան  հայր,  միթէ  Աստուածադիր  եւ  աւետարանակա՞ն իցեն օրէնքս այս խնամութեան. եւ ո՞չ ապաքէն նահապետք սուրբք աստուածային կարգադրութեամբ առին իւրեան կանայս ՚ի մերձաւոր ազգականաց իւրեանց, զի մի այլակրօն ոք մտցէ յազգ իւրեանց եւ խանգարեսցէ զանուն նահապետութեանն. ահա նոյն բան է եւ այժմ յայսմիկ: Իսկ եթէ մարդկային իցեն օրէնքս այս, ապաքէն օրէնք ՚ի ձեռս առաջնորդաց են, որք կարեն փոփոխել եւ տնօրինել ըստ ժամանակին, եւ ՚ի պահանջել հարկին՝ բոլորովին եւս հերքել, զի հարկն զօրէնս լուծանէ:

Ի բանից աստի խրախուսեալ եւ յորդորեալ եպիսկոպոսին, ել յոտս, եւ ասէ, առաքեա արս յեկեղեցին, եւ բերցեն քահանայք առիս զԽաչ զՄաշտոց եւ զգեստս եպիսկոպոսութեան իմոյ: Յայնժամ առաքեաց Խաչիկ արս յեկեղեցին, եւ բերին զամենայն զոր ասաց եպիսկոպոսն, եւ զգեստաւորեալ արքեպիսկոպոսն՝ ել ՚ի սրահն մեծ զարդարեալ ամենայն հանդերձանօք, եւ վառէին հազար կանդեղք. եւ ածեալ զհարսն եւ զփեսայն յատենի բազմութեանն, պսակեաց եպիսկոպոսն ՚ի հանդիսին յայնմիկ, եւ եղեւ ուրախութիւն մեծ զաւուրս երիս:

Այս լուր հարսանեաց այն ինչ եհաս յականջս սրբազան հայրապետին Ներսիսի, եւ քաջ տեղեկացեալ, թէ Մատթէոս եպիսկոպոսն արարեալ է զայն պսակ, յանհնարին բարկութիւն շարժեալ հանէ սուրհանդակս, եւ գրէ կոնդակ առ Մատթէոս եպիսկոպոս, զի փութանակի եւ անյապաղ գայցէ առ ինքն:

Ընթերցեալ եպիսկոպոսին զկոնդակն եւ ՚ի վերայ հասեալ՝ թէ կաթողիկոսն ունի դատապարտեալ զինքն եւ չարաչար պատուհասել վասն ապօրինաւոր պսակի  զոր արարն, գնայ առ Խաչիկ Լազարեան, եւ ցուցանել նմա զկոնդակն, աղաչէ զնա եւ թախանձէ ազատել զինքն ՚ի ձեռաց կաթողիկոսին: Եւ նա քաջալերէ զնա չերկնչիլ բնաւ երբէք, եւ մնալ անդ ՚ի Պետրբուրգ ընդ պաշտպանութեամբ իւրով, եւ ասէ, ցորչափ կենդանի եմ ես, ոչ կարէ կաթողիկոսն հանել զքեզ ՚ի պաշտպանութենէ իմմէ:

Բայց այսու ամենայնիւ գրեաց Մատթէոս եպիսկոպոս գիր աղերսանաց առ կաթողիկոսն Ներսէս մեծաւ պաղատանօք, յորում երկարօէն պատմէ զբանս Խաչկայ Լազարեան առ ինքն, եւ թէ ինքն խոհեմութեամբ գործ գործել կամեցեալ, զերկուց չարեաց փոքրագոյնն ընտրեալ է ՚ի պսակելն. զի արդարեւ անցանելն զօրինօքն եկեղեցւոյ՝ չար է ասէ. բայց եւ հարսնացուցանելն կայսեր զօրիորդն Հայ ընդ Ռուսս՝ է չարագոյն եւս. զի նովաւ բնաջինջ ունի լինել անուն եւ հայրենիք պայծառափայլ ազգատոհմին Եղիազարեանց յազգէ Հայոց, վասն որոյ համարձակեցաւ ասէ ընտրել զփոքրագոյնն երկուց չարեաց:

Բայց ոչ համոզեցաւ Ներսէս կաթողիկոս ՚ի բանիցս յայսոցիկ, այլ դարձեալ գրեաց առ նա գալ առ ինքն. յաւել եւ զգրել առ կայսրն, զի զՄատթէոս եպիսկոպոս ՚ի ձեռս զօրականաց տուեալ առաքեսցէ առ ինքն. այլ ոչ լուաւ նմա կայսրն ՚ի շնորհս Լազարեանց, եւ գրեաց պատասխանի, թէ Մատթէոս եպիսկոպոս անկեալ կայ ՚ի մահճիս կաթուածով ախտիւ. եթէ առողջասցի, յայնժամ եկեսցէ. եւ այսպէս մնաց Մատթէոս եպիսկոպոս ՚ի Պետրբուրգ մինչեւ ցմահ հայրապետին Ներսիսի, եւ վախճանիլ նորա՝ եղեւ առաջնորդ Աժտէրխանու կայսերական հրովարտակաւ:

Այս գժտութիւն եւ փոխադարձ սրտնեղութիւն ՚ի մէջ սրբազան կաթողիկոսին Ներսիսի եւ Խաչիկ աղայի Լազարեանց տեւեաց զամս բազումս, եւ սա եղեւ պատճառ զի յետ տասն ամաց մինչ մեռաւ կայսրն Նիկողայոս, եւ յաջորդեաց զաթոռ նորա Աղէքսանդր Բ. որդի նորա, եւ հանդերձեալ էր օծանիլ կայսր ամենայն Ռուսաց, հրաւիրեցան յամենայն կողմանց տէրութեան նորա ըստ նախնի կայսերական օրինաց ամենայն աստիճանաւորք, որք պարտ էին ներկայ գտանիլ ՚ի հանդիսի օծման նորա, եկն հրաւէր եւ առ Ներսէս կաթողիկոս, բայց այսու օրինակաւ, զի վասն ծերութեանն մի աշխատ լիցի ճանապարհորդել ՚ի Պետրբուրգ, զի մի հիւանդութիւն ինչ առաքեսցէ զոմն յարքեպիսկոպոսաց օծանել զկայսրն. եւ կայսրն ընկալցի զեպիսկոպոսն զայն՝ իբրեւ զնոյն ինքն զկաթողիկոսն Հայոց:

Ընթերցեալ զայս թուղթ Ներսէս կաթողիկոս, ծանեաւ իսկ եւ իսկ, զի Խաչիկ Լազարեան ձեռնարկեաց զայս հնար, քաղաքավարութեամբ արգելուլ զնա յերթալոյ յօծումն կայսեր. եւ յանգէտս  եղեալ  խորամանկ  հնարիցն՝  առաքեաց  իւր  փոխանորդ զհաւատարիմ   իւր   զՍարգիս   արքեպիսկոպոս   Հասանջալալեան զայրն խորախորհուրդ, տուեալ նմա զշնորհաձիր կոնդակ օրհնութեան եւ բարեմաղթութեան վասն Աստուածընտիր կայսերն եւ ամենայն տան նորա. եւ նորա գնացեալ եւ տուեալ զկոնդակն, պատուեցաւ ըստ իւրում բարուցն, եւ ընկալաւ զնշան ասպետութեան սրբոյն Աննայի, եւ յետ կատարելոյ զօծումն կայսերն՝ վերադարձաւ պատուով առ կաթողիկոսն հանդերձ ընծայաբեր թղթով շնորհակալութեան եւ առաջին կարգի զանազան նշանաց:

(Զայս պատմութիւն ինքն իսկ Մատթէոս եպիսկոպոս պատմեաց մեզ ՚ի սուրբ Էջմիածին յաւուրս Մատթէոսի կաթողիկոսի, որում ընդ առաջ եկն, մինչ գայրն ՚իի Կոստանդնուպօլսոյ, եւ հանդիպեցաւ մեզ մերձ ՚ի ծովն Գեղամայ, եւ եկն ընդ  մեզ  ՚ի սուրբ Էջմիածին, եւ գտաւ ներկայ ՚ի ժամ օծման նորա ՚ի փառաւոր հանդիսին):

Ի սմին ամի սաստիկ եւ անտանելի ցուրտ եղեւ յԵրեւան եւ ՚ի սուրբ Էջմիածին, բայց ոչ այնչափ նեղեցան միաբանք սուրբ Էջմիածնի, զի սրբազան հայրապետն  իւրով  բնածին  նախատեսութեամբ հոգացեալ էր ՚ի ժամանակին զամենայն կարեւոր պիտոյս միաբանութեանն: