Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԼԶ.
Յաղագս այրելոյ Եւրոպացւոց զարքունի նաւատորմիղն Օսմանեան Տէրութեան:

(1827) ՑԱՅՍ վայր տեւէր պատերազմն Տաճկաց ՚ի վերայ Հելլենացւոց յեօթն ամաց հետէ, յօրէ անտի ապստամբելոյ նոցա ՚ի Մոլտավիա, ՚ի կղզիս Միջերկրական ծովուն, եւ առաւել եւս ՚ի Պեղոպոնիդա:

Արդ ՚ի սմին ամի երեք թագաւորութիւնք, այսինքն Ռուսաց, Գաղղիացւոց եւ Անգլիացւոց, առաջարկեցին եւ պահանջեցին յՕսմանեան տէրութենէ՝ ազատութիւն շնորհել Յունաց Պեղոպոնիդացւոց, եւ առնել զՊեղոպոնիդա մասնաւոր դքսութիւն իմն անկախ եւ ազատ, միայն ամ ըստ ամէ տացեն Յոյնք զտարեկան տուրս  ինչ  Օսմանեան  տէրութեան:

Ոչ հաճեցեալ ընդ այս արքայի՝ առաւել եւս թափեաց ըզցասումն եւ զզօրութիւն իւր ՚ի վերայ Պեղոպոնիդացւոց, ՚ի ցամաքէ երկոտասն փաշայս հանելով հարիւր երեսուն հազար զօրօք, եւ ՚ի ծովէ վաթսուն եւ հինգ պատերազմական նաւս մեծամեծս ամենայն պատրաստութեամբ, որոց ամենեցուն կարգեցաւ սպարապետ՝ Իպրահիմ փաշա որդի Մէհմէտ Ալի փաշային Եգիպտոսի:

Հանին  եւ  Եւրոպացի  տէրութիւնք   զնաւատորմիզս   իւրեանց ՚ի ծովն Մօրայի, զի մի թոյլ տացեն երկուց կողմանց այսինքն Տաճկաց  եւ  Յունաց  պատերազմիլ  ընդ  իրեարս:

Որոց եկեալ բացէ ՚ի բաց ծանուցին Իպրահիմ փաշայի՝ զի մի իշխեսցէ պատերազմիլ ընդ Յոնս, ապա թէ ոչ՝ եւ իքեանք ձեռնտու եւ զօրավիգ լինելով Յունաց՝ թափեն զամենայն ցասումն եւ զոյժ իւրեանց ՚ի վերայ Օսմանեան տէրութեան:

Իսկ Իպրահիմ փաշա պատասխանի ետ, թէ գրեմ առ արքայ եւ առ հայր իմ յԵգիպտոս, եւ սպասեմ հրամանաց նոցա:

Որոց  հաւատացեալ՝  մտին  ՚ի  նաւահանգիստն,  վեց  նաւք Գաղղիացւոց եւ վեց նաւք Անգլիացւոց, եւ ինն նաւք Ռուսաց, եւ կացին հանդէպ Նաւարին բերդին Մօրայի:

Յետ չորից աւուրց մտանելոյ նոցա ՚ի նաւահանգիստն ՚ի հինգերորդում աւուր հրաիւրեաց Թահիր փաշա զծովակալս Եւրոպացւոց՝ գալ առ ինքն եւ խօսել զբան հաշտութեան:

Մտանեն ՚ի մակոյկս երկուս՝ ծովակալն Գաղղիացւոց եւ քարտուղար նորա՝  եւ  երկու խորհրդակիցք ընդ  նմա, սոյնպէս եւ Գոտրինկթօն ծովակալն Անգլիացւոց եւ քարտուղար նորա, ընդ ամենայն վեց երեւելի անձինք բաց ՚ի նաւավարաց երկուց մակուկաց:

Եւ իբրեւ գան մակոյկք դէպ ՚ի կղզին, որ է ՚ի մէջ նաւահանգստին, ասեն թէ յանկարծակի արձակեալ իցեն ՚ի նաւուց Տաճկաց երկուս թնդանօթս ռմբաձիգս առ ՚ի ընկղմել զմակոյկսն, բայց զգացեալ նոցին ՚ի նշանաց պատրաստութեանցն, դարձ առնեն անվնաս ՚ի նաւս իւրեանց. եւ ապա սկսեալ են թնդանօթք ձգիլ յամենայն նաւուց Տաճկաց՝ եւ ՚ի պատնշաց կղզւոյն ՚ի նաւս Գաղղիացւոց  եւ  Անգլիացւոց:

Որոց  ոչ  գիտելով  յառաջնմէ  զայս  խարդախութիւն  Թահիր փաշային, սկսանին եւ ինքեանք  արձակել  ռումբս  եւ  թնդանօթս ՚ի վերայ նոցա, եւ զի մերձ էին Գաղղիացւոց նաւք հրայրեաց նաւուց տաճկաց, հրդեհեն զնոսա իսկոյն:

Որոց վառեալ իսկ եւ իսկ  անկանին ՚ի  վերայ պատերազմական նաւուց տաճկաց օգնութեամբ հողմոյն՝ որ վարէր զնոսա դէպ յայն կողմն, եւ զնոսա եւս հրդեհեն եւ բոցն տարածեալ շուրջանակի, մինն զմիւսն վառէ. եւ այնպէս ՚ի միջոցի երկուց ժամուց վաթսուն եւ հինգ պատերազմական նաւք արքային ՚ի հուր վառեցան հանդերձ ամենայն պատրաստութեամբ կահուց եւ կարասեաց եւ գանձուց իւրեանց:

Եւ զօրքն որք ՚ի նաւսն էին, եւ նաւավարք եւ պաշտօնեայք նոցին, ծովակուր  եղեն, սակաւք միայն ապրեցան, որ լողալով ելին ՚ի ցամաք:

Յայնմ մեծի տագնապին եւ հնգետասան նաւք Ռուսաց՝ որք էին  ՚ի  բերան նաւահանգստին, սկսան մարտնչիչ եւ  հարկանել զբերդսն յերկուց կողմանց նաւահանգստին, եւ զինն ժամ անդադար թնդանօթս արձակելով կործանեցին եւ հիմնայատակ արարին զբերդսն Նաւարին եւ Մութուն. եւ այնպէս դադարեցուցին զմարտ պատարազմին:

Յայսմ ահագին պատերազմի՝ երկու նաւք Գաղղիացւոց, եւ նաւ մի Անգլիացւոց վնասեցան չարաչար. բայց զերծեալ  արտաքս ՚ի  նաւահանգստէն, եւ եկեալ ՚ի  Սիրա՝ նորոգեցան դարձեալ:

Այս  դառն աղէտ եւ  բօթալից  լուր  հրդեհակէզ  կորստեան այնչափ անհամար գանձուց տէրութեանն հասեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի լսելիս արքայի. վառեցաւ, բորբոքեցաւ ՚ի սրտմտութիւն  բարկութեան.  եւ  զդեսպանս  Ռուսաց  եւ  Գաղղիացւոց  եւ Անգլիացւոց վանեաց ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ. ընդ որս գնացին եւ վաճառականք եւ երեւելի անձինք եւրոպացւոց՝ ահաբեկեալք ՚ի ցասմանէ   արքայի: