Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԾԲ.
Յաղագս շինութեան ճեմարանին Իւսքիւտարու, եւ պատրիարքութեան Յակովբոսի:

  (1838) Երեւելի էին ՚ի սմին ժամանակի արքունի ճարտարապետք Կարապետ ամիրայ Պալեան եւ Յովհաննէս քեռայր նորին, երկոքին եւս ազգասէրք եւ ուսումնասէրք յոյժ, որք ցանկայյին բարեկարգ յառաջադիմութեան եւ զարգացման դպրոցաց յուսմունս կարեւորս եւ պիտանիս եւ ՚ի գիտութիւնս հաւատոյ եւ բարի վարուց: Տեսեալ սոցա, զի չունէր ազգ մեր զգիշերօթիկ դպրոց իմն որպէս ունէին Յոյնք եւ Լատինք, եւ վասն այն յամը ընթանայր ուսումն դպրոցաց, եւ չէր մարթ ՚ի ձեռս բերել զբաղձացեալն յառաջադիմութեան յո եւ իցէ դպրոցի, թէպէտ գանձք բազումք վատնէին յիւրաքանչիւրս ՚ի նոսա եւ առաւելապէս ՚ի Խասգիւղ եւ յՕրթագիւղ:

Ուստի խորհուրդ արարեալ ընդ իշխանաւորաց Հայոց եւ ընդ պատրիարքին, գրեցին եւ հաճեցուցին զԳաբրիէլ պատրիարք սրբոյն Սաղիմայ՝ եւ զՊօղոս սրբազան փոխանորդ նորին, շնորհել ազգին զվանսն Երուսաղէմայ՝ որ էր յԻւսքիւտար, եւ նորոգեալ զնա ՚ի հիմանց՝ կնգնեցին դպրոց մի մեծ եռայարկ եւ բազմասենեակ,  եւ   պատրաստեալ  զամենայն   կարեւոր   հանդերձանս   եւ զպիտոյս խոհանոցին եւ անկողնոցն եւ որ ՚ի սոցուն սակի, ընտրեցին եւ զդասատուս հայկաբանութեան, գաղղիական լեզուի, թուաբանութեան եւ քանակաբանութեան, եւ եդեալ զանուն նորին՝ «Ճեմարան սուրբ Երուսաղիմայ», որոշեցին ՚ի դպրոցաց իւրաքանչիւր  թաղից  զվարժեալսն  ՚ի   նախակրթական  ուսմունս՝ զտղայս ուշիմս եւ մտավարժ յիսնիւ չափ, եւ կարգադրեալ զնոսա զամենեսին յիւրաքանչիւր սենեակս եւ զվերակացուս նոցին եւ զսպասաւորս եւ զպահապանս, եւ զտնօրէն նոցա ամենեցուն, սկիզբն  արարին  դասատուութեան  մանկանց  յիններորդ  աւուր դեկտեմբերի 1838:

Իսկ վասն եկամտից ճեմարանին՝ որ բազում ծախուց պէտս ունէր յիւրաքանչիւր ամսեան, որոշեցին վասն աղքատ մանկանց առնուլ ՚ի տարւոջ հարիւր քսան հազար դահեկան ՚ի սրբոյ աթոռոյն  Երուսաղէմայ,  որ  բարեհաճեցաւ   վճարել.  եւ  ՚ի  փարթամ տղայոց երեք հազար դահեկան առ մէն մի տղայ հանդերձ ամարան եւ ձմերան զգեստուք նոցին: Այս եկամուտ չէր ինչ հաստատուն եւ մշտնջենաւոր, զի ՚ի կամս ապաստանեալ էր տուողին. որ եթէ այսօր կամի, տայ, եւ ՚ի վաղիւն եթէ չկամի, ոչ տայ, եւ յայնժամ եկամուտն պակասէ. վասն որ կեանք ճեմարանին յոյժ կարճ եղեն, որպէս տեսցի ՚ի ստորեւ:

(1839) Զայսու ժամանակաւ նորազանգ քարոզիչք Ամերիկացւոց՝ որք ՚ի վեց ամաց հետէ եկեալ էին ՚ի Կոստանդնուպօլիս քարոզել եւ տարածել զաղանդ իւրեանց՝ պատճառաւ ուսուցանելոյ մանկանց ձրիաբար զլեզուն Անգլիերէն, զաշխարհագրութիւն եւ զթուաբանութիւն, եւ զայլ ուսմունս կարեւորս եւ զպիտանիս, բացին զգիշերօթիկ դպրոցս ՚ի Բերա եւ ՚ի Պէպէք գիւղ, եւ հաւաքեցին ՚ի նոսա աշակերտս բազումս ըստ մեծի մասին ՚ի Հայոց. որոց առ սակաւ սակաւ գաղտնի հնարիւք խորամանկութեան իւրեանց ջամբէին զթոյն մոլար վարդապետութեան կաթիլ առ կաթիլ, ՚ի փոքունց սկսեալ ծիսից պահոց եւ տօնից, հետզտհետէ ձեռնարկէին եւ զմասունս ուղղափառ հաւատոյ ստել եւ տալ յուրացութիւն. յանդգնեցան եւ ՚ի գոյափոխութիւն սուրբ Հաղորդութեանն, ՚ի միշտ կուսութիւն Աստուածամօրն, եւ ՚ի բարեխօսութիւն  սրբոց  ամբարշտել,  ջնջելով  եւ  զպատկերաց  նոցին  եւ զնշխարաց մասանցն յարգութիւն:

Լուեալ զայսոսիկ ճարտարապետքն երկոքին Կարապետ եւ Յովհաննէս, տրտմեցան եւ զայրացան ՚ի սիրտս իւրեանց, եւ որովհետեւ այս պաշտօն հոգեւորականաց միայն էր անկ, եւ ինքեանք աշխարհականք գոլով չէին ձեռնհաս ՚ի խափանումն ամբարշտութեան աղանդոյս, զի մի ճարակ գտցէ ՚ի յազգիս. եւ տեսանելով զթոյլ եւ զանհոգ բնաւորութիւն Ստեփանոսի պատրիարքին, խորհեցան փոխել զնա. եւ ետուն բերել զՅակովբոս արքեպիսկոպոս զառաջնորդն Մարզուանու եւ Ամասիոյ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ առ ժամն կարգեցին զնա խորհրդական պատրիարքին, եւ ետուն ՚ի ձեռս նորա զղէկ ազգային կառավարութեան տնօրինել զամենայն ըստ իւրումն խոհականութեան:

(1839) Եւ նա կամելով ահ արկանել եւ դողացուցանել զամենեսին, զի մի ոք համարձակեսցի ՚ի դպրոցս նորաղանդիցն երթալ եւ յայց ելանել, առանց ինչ քննութեան եւ հարցման աքսորեաց յանիրաւի զԹովմայ վարդապետ ՚ի վանս Արմաշու, եւ զֆիզիգայ Պօղոս եւ զՅովհաննէս վարժապետս ՚ի  Կեսարիա, որք անմեղք էին յայսմ մասին ըստ վկայութեան բազմաց, աքսորեաց եւ զտէր Գէորգ քահանայ Խասգիւղի եւ զտիրացու Յովհաննէս ՚ի Թէքիրտաղ բանսարկութեամբ քսու արանց, եւ յաւել նզովել յատենի եկեղեցւոյ զաղանդն իսկ Լուտէրի: Բայց յետ չորից աւուրց լուաւ յանդիմանութիւն ՚ի Բ. Դրտնէն վասն նզովելոյն զաղանդն Լուտերականաց, զի դատախազ եկաց այսմ դեսպանն Անգլիացւոց Քանինկ, յորոյ ՚ի շնորհս եւ Լիղօրիոս պատրիարք Յունաց՝ որ նզովեալ էր կոնդակաւ իւրով զաղանդն Լուտերականաց, ընկեցաւ ՚ի  պատրիարքութենէն  կայսերական հրամանաւ,  եւ  նստաւ Անթիմոս Մետրապօլիտն Կիզիկոնի:

Բայց  Յակովբոս  եպիսկոպոս  սկսաւ  վատահամբաւել  զՊատրիարքէն, թէ առ պարզմտութեան իւրոյ խաբեալ ՚ի Լուտերականաց ՚ի կողմն նոցա իցէ միտեալ. եւ ՚ի ձեռն արքունի ճարտարապետացն ընկեց զՍտեփանոս ՚ի  պատրիարքութենէն եւ  նստաւ ինքն, իսկ Ստեփանոս գնաց յառաջին վիճակ իւր յԱրմաշու վանս: Հռովմէականք Պաղեստինոյ բռնութեամբ գրաւեալ էին զեկեղեցիս Ասորւոց ՚ի Դամասկոս եւ ՚ի Բերիա, տուեալ կաշառս դատաւորաց եւ քաղաքապետացն, յոյր վասն եւ եպիսկոպոս ոմն Ասորւոց եկն ՚ի  Կոստանդնուպօլիս առ Յակովբոս պատրիարք խնդրել ՚ի նմանէ զպաշտպանութիւն առ ՚ի դատ ելանել ընդ Հռովմէականաց: Եւ Յակովբոս պատրիարք առեալ ընդ իւր զՅովհաննէս եպիսկոպոս վոխանորդն սուրբ Երուսաղէմի եւ զԱնթիմոս պատրիարքն Յունաց, գնաց ՚ի դատ ընդ առաջնորդին Հռովմէական Հայոց առաջի յետ բազում վիճաբանութեան վճռեցաւ  յետս դարձուցանել զեկեղեցիս Ասորւոց առ ինքեանս:  Սահմանեաց  Յակովբոս  պատրիարք եւ  վասն ծախուց  ճեմարանին զհինգ դահեկան տուրս պահանջել ՚ի միոյ միոյ ՚ի ճանապարհորդաց, որք ունին առնուլ զանցագիր.  եւ  գանձարան արկեզ ՚ի պատրիարքարան, հաւաքել անդ զտուրս ՚ի ժողովրդենէն, եւ անտի հոգալ զպէտս հիւանդանոցին, տնանկ աղքատաց եւ դպրատանց, եւ վասն այլ ինչ դիպուածոց, եւ կարգեաց հոգաբարձու արկեղն զքսան եւ չորս անձինս ՚ի գլխաւոր արուեստաւորաց, յորոց եւ երկուքն էին ՚ի սեղանաւորաց:

Փոփոխեաց եւ զառաջնորդսն Մշոյ, Կարնոյ, Սեբաստիոյ, Եւդոկիոյ, Պրուսայու, եւ այլոց վիճակաց առ ՚ի ժողովել զտուրս եւ զընծայս ՚ի նորոգ վիճակաւորացն:

  (1839) Բայց իբրեւ մեռաւ Սուլթան Մահմուտ, եւ յաջորդեաց որդի նորին Սուլթան Մէճիտ ՚ի գահն արքայական եւ բարձաւ բռնութիւն եւ անպարտ մահ եւ աքսոր ըստ նորոգ սահմանադրութեան եւ օրինաց արքային, որ ընթերցաւ յապարանսն ՚ի Կիւլխանէն ՚ի լուր անհամար բազմութեան ամենայն ազգաց, յայնժամ ժամ բարեպատեհ համարեալ ամիրայից առնուլ զվրէժխնդրութիւն իւրեանց, գուն գործեցին ՚ի ձեռս Յովհաննու արքեպիսկոպոսի փոխանորդին սուրբ Երուսաղեմայ՝ յերկարաձգել զհարիւր հազար դահեկան տարեկան տուրս ճեմարանին, հանին եւ զթոշակաւոր տղայս բարեկամաց եւ ծանօթից իւրեանց ՚ի ճեմարանէն, որ չունելով զայլ ինչ եկամուտս, եւ վասն հանապազօրեայ անհրաժեշտ ծախուցն սկսաւ հեծել ընդ պարտեօք, որ օր քան զօր յաւելոյր եւ սպառնայր վախճան տալ կատարածի դպրոցիս: