Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԾԹ.
Յաղագս աղետալի դիպուածոց ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ յարտաքին գաւառս, եւ բողոքելոյ Հայոց ընդդէմ Յունաց վասն դրան վանից սուրբ Ծննդեան փրչին ՚ի Բէթլէհէմ, եւ հաստատութեան Հոգեւոր եւ Քաղաքական ժողովոց պատրիարքարանին Հայոց:

 

(1845) Ի սմին ամի պատահեցաւ հրդեհ սոսկալի ՚ի Զմիւռնիա, յորում այրեցան 3500 տունք յորոց ութ հարիւր եօթանասունքն էին Հայոց. այրեցան եւ պանդոկք, բաղանիք, մզկիթք, եւ մառանք, եւ կահք կարասիք միանգամայն, վնասն հասարակօրէն հաշուեալ, հրատարակեցաւ յօրագիրս երկիւր միլիոն դահեկան Օսմանեան. այրեցաւ եւ սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին Հայոց հանդերձ ամենայն  անգիւտ զարդուքն  եւ  զգեստուք ոսկեղէնք  եւ արծաթեղէնք, եւ եկամուտք իւր՝ որք ամի ամի բերէին հարիւր հազար դահեկանս, տպարանն սուրբ Մեսրովպեան վարժարանին, եւ տպագրատունն Արշալոյս Արարատեան օրագրին ամենայն գործեօք եւ գրովք իւրովք, եւ Սարգիսեան դպրոցն  օրիորդաց. քսան ժամ տեւեաց հրդեհն, եւ ՚ի մոխիր դարձոյց զամենայն:

Այսմ աղետալի դիպուածոյս շնորհեցաւ ողորմութիւն յարքայէ 500 քսակ ոսկւոյ, ՚ի մօրէ արքային 100, ՚ի թագուհեաց 200, եւ ՚ի նախարարաց 500. ընդ ամենայն 1300  քսակ, բաշխել  աղքատաց Հայոց, Յունաց, Հրէից, եւ Տաճկաց:

Լուեալ զայս սրբազան կաթողիկոսին Ներսիսի՝ առաքեաց հազար բօլիմբէռեալ ոսկի վասն նորոգութեան եկեղեցւոյն, եւ երեսուն ոսկի Սիւնեաց ընկերութեանն, որ էրն ՚ի Զմիւռնիա:

Յայսոսիկ աւուրս պատահեցաւ նոյն օրինակ հրդեհ մեծ եւ ՚ի Սամաթիա թաղն Կոստանդնուպօլսի. յորում այրեցան չորս հարիւր տունք Հայոց, 150 տունք Յունաց, եւ 160 խանութք. խղճալիք Հայոց զետեղեցան ՚ի հիւանդանոցն ՚ի ներկայութեան իւրոյ ետ առ օրին ՚ի քսակէ իւրմէ 25 հազար դահեկան ՚ի պէտս հարկաւորութեան հրկիզեալ գերդաստանացն: Օգնեցին բազմօք եւ վառօդապետք երկոքին բարեյիշատակք Յովհաննէս եւ Պօղոս կերակրովք՝ զգեստուք՝ եւ արծաթով:

Յետ երկուց ամսոց լսելի եղեւ հրդեհն Տփխիսու, եւ վնաս նորա եօթն միլիոն դահեկան:

Ի Ֆիլիպէ այրեցան 600 խանութք, եւ 140 մեծամեծ տունք. եւ վնաս նորա 10 միլիոն դահեկան:

Ի Զմիւռնիա դարձեալ բաց ՚ի վերոյգրելոյն: Ի Պէրգամոն այրեցան վաճառանոցք ամենայն, եւ վնաս վեց միլիոն դահեկան: ՅԱնդրիանուպօլիս կրկին անգամ այրեցան 600 տունք, 1150 խանութք,  տասն վարժարանք, վեց  սինակոկայք,  երկու  մզկիթք  եւ երկու պանդոկք, եւ վնասն քառասուն միլիոն դահեկան: Ի Թեսաղոնիկէ այրեցան 2000 տունք եւ կրպանք: Ի Չանագ գալէ այրեցան վաճառանոցք ամենայն եւ տունք: Թող զայլ հրդեհսն ՚ի Բերա երիցս, յԻւսկիւտար երկիցս, յՕրթագիւղ կրկին անգամ, յԵէնիգիւղ եւ ՚ի Գանտիլի, որք բաղդատութեամբ ընդ վերոյգրելոց մանր հաշուին:

Յետ միոյ ամի եղեւ եւ երկրաշարժ ՚ի կղզին Միտիլլի, որ կործանեաց բազում տունս եւ զեկեղեցիս. եւ ՚ի Զմիւռնիա կործանեցան բազում  պատդոկք, եւ  ընդ  փլատակօքն մեռան  հնգետասան անձինք:

Յայսոսիկ աւուրս աւարտեցաւ շինութիւն երկաթի գործարանին ՚ի Զէթին պուրնու մերձ յԱյի Ստէֆանայ, ուր ձուլեցաւ քսան եւ վեց կանգուն լայնութեամբ միակամար երկաթի կամուրջ իմն վասն կցելոյ զՉրաղանի պալատ արքային ընդ մեծ պարտիզին, եւ ՚ի տես այսր գնաց արքայ ընդ երեւելի նախարարաց, եւ հաճեցեալ յոյժ, շնորհեաց վերատեսչաց նոցին վառօդապետացն Յովհաննու եւ Պօղոսի, եւ ճարտարապետին Կարապետի, եւ որդւոց նոցին զմեծագին ադամանդեայ տուփս: Բայց յետ միոյ ամի լապտերավառ աշտարակ նորին՝ որ էր շինեալ ՚ի բարձրութիւն 120 կանգնոյ, յանկարծ կործանեցաւ. եւ ՚ի ներքոյ փլատակին մեռան հարիւր տասն գործաւորք, յորոց եօթանասունքն Հայք էին, եւ վասն սոցին գրեաց Մատթէոս պատրիարք ՚ի Բ. Դուռն զողորմելի խղճութիւն ընտանեաց սոցին, եւ հրամայեցաւ տալ յարքունուստ ամսական ըստ նոցին արժանաւորութեանց:

(1846) Ի սկզբին գարնան այսր ամի կամեցաւ արքայ յայց ելանել  բերդաքաղաքացն ՚ի  գետեզերս Դանուբայ. եւ  ամսեանն ապրիլի եմուտ ՚ի նաւ եռայարկ, ընդ որում երթային եւ երեք շոգենաւք. եւ չեւ էր ճանապարհ արարեալ մղոնս յիսուն եւ հինգ, պատահեալ մրրիկ մեծ ՚ի Հիւսիսային հողմոյ, դարձաւ ընդ կրունկն ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի պալատ իւր: ՅԵտ հնգից աւուրց ել ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ ցամաքային ճանապարհաւ երթալ յայնոսիկ կողմանս, եւ յայն օր եւս լինելով օդն մառախլապատ եւ անձրեւային, զտեղի կալաւ զաւուրս չորս ՚ի գիւղն Այի Ստէֆանայ ՚ի տան վառօդապետ Պօղոսի Տատեան, որ պաշտեաց զնա մեծավայելուչ յարգանօք, եւ ետ բերել ՚ի դպրոցէն Գումգափուի զքսան տղայս գեղեցկաձայնս տեղեակս երաժշտական երգոց, եւ նուագեցին առաջի արքայի: Ընդ որս հաճեցաւ յոյժ արքայ, եւ ետ պարգեւս իւրաքանչիւրոցն երկերիւր դահեկան, եւ դասատուի նոցին Արիստակեաց Յովհաննէսեան հինգ հարիւր դահեկան:

Յետ չորից աւուրց ելեալ անտի գնաց յԱնդրիանուպօլիս, եւ զգեցոյց առաջնորդին Հայոց Սարգսի արքեպիսկոպոսի զվերարկու պատուոյ, եւ ետ նմա նշան ադամանդեայ. եւ ագաւ աւուրս երկուս ՚ի տան Յովհաննու Պարտիզպանեան, եւ ետ նմա եւս նշան ականակուռ եւ եղբարց եւ քեռարց նորա. եբարձ ՚ի քաղաքէն զցամաքային մաքսն, եւ այլ եւս բարիս բազումս ցուցեալ բնակչաց քաղաքին, ել եւ շրջեցաւ ՚ի Ռուսճուք, ՚ի Շումնի, ՚ի Սիլիստրէ, ՚ի Թըրնօվայ, ՚ի Նիկէբօլի, եւ ՚ի Վիտին. եւ յայս ամենայն տեղիս նուէրս եւ նշանս բաշխեաց:

Բդեշխին Մոլտաւիոյ ետ զպատկեր իւր գոհարազարդ. իսկ բդեշխին Վալաքիոյ՝ որք ընդ առաջ եկեալք էին, ետ զմեծագին սուր ոսկի եւ ականազարդ, եւ ատենակալ պաշտօնատեարց նոցա մէն մի տուփ ոսկի:

Տըկրաֆ պաշտօնատէրն Ռուսաց՝ որ եկեալն էր ՚ի դիմաց կայսեր յողջոյն գալստեան նորա, ընկալաւ նշան ասպետութեան (միւշիր փայէսի), եւ Տէսքօֆին հիւպատոսին Ռուսաց՝ ադամանդեայ տուփ մեծագին: Իսկ Տըհէս պաշտօնատէրն Աւստրիոյ՝ ընկալաւ նշան խորհրդականութեան (միւսթէշար): Եւ այսպէս բազում բարիս ցուցեալ ամենեցուն, եւ իջեալ ՚ի Վարնա, եմուտ ՚ի շոգենաւ իւր, եւ դարձաւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի պալատ իւր:

Եղեւ հանդէս լուսավառութեան զերիս գիշերս յուրախութիւն ամենեցուն,  եւ  երեսուն  մանկունք  ճեմարանին  իւսքիւտարու  նոր երգս յօրինեալ ՚ի վերադարձ արքայի, եւ մտեալ ՚ի նաւ եկին առաջի պալատի արքային, եւ երգելով համեղ եւ քաղցր եղանակաւ հաճեցուցին զարքայ եւ զմայր նորա, որ ետ նոցա զերիս հազար դահեկանս ՚ի պարգեւ, եւ հրամայեաց այնպէս երգելով  երթալ ՚ի տեղիս իւրեանց:

Մեծ էր նեղութիւն ուխտաւորաց Հայոց՝ որք երթայինն յԵրուսաղէմ, գնալ յուխտ ՚ի վանս սուրբ Ծննդեան փրկչին՝ որ ՚ի Բէթլէհէմ. վասն զի Յոյնք զդուռն վանիցն միշտ փակ ունէին, եւ դռնապան մի Յոյն սպասէր ՚ի ներքս դրանն բանալ՝ որոց բաշխենն զդուռն: Զարմանք են, զի եթէ Հայ ոմն գնացեալ հարկանէր զդուռն, խլանային լսելիք պահապանին, եւ ոչ լսէր զբաղխիւն դրանն. եւ  խեղճ  Հայն  սպասէր անդ, գոչէր եւ  աղաղակէր առ պահապանն, Կոստանդին, Կոստանդին, բաց զդուռն. եւ Կոստանդին ոչ լսէ. եւ այնպէս Հայն՝ եթէ տիւ է, արեւակէզ սպասէ անդ. եւ եթէ գիշեր է, անձրեւաթաց եւ պաղ առեալ ողջունէ անշուշտ զտենդն: Իսկ եթէ Յոյն ոմն գնացեալ հարկանիցէ զդուռն, լսէ իսկոյն խուլն եւ բանայ: Եւ զայս գանգատ եւ տրտունջ բազմիցս արարեալ էին Հայք առ Յոյնս. բայց նոքա պէս պէս սնոտի պատճառանօք ներումն  խնդրեալ են ասելով, թէ պահապանն ոչ գտեալ է անդ ՚ի պահուն, կամ թէ ՚ի քուն եղեալ է եւ չէ լուեալ, եւայլն:

Բողոք կալաւ վասն այսր Կիրակոս պատրիարքն Երուսաղէմի առ Մատթէոս պատրիարք, եւ նա առեալ ընդ իւր զԳէորգ վարդապետ փոխանորդն սուրբ Երուսաղէմի, եւ զերկոսին ամիրայս զՃանիկ եւ զՄիսաք, գնացին ՚ի Ֆէնէր ՚ի ծովեզերեայ յարկ Ստեֆանաքի պէյին, յորում էր եւ պատրիարքն Յունաց ընդ երկուց եպիսկոպոսաց եւ Լէօֆէթ պէյն. եւ յետ բազում բանախօսութեանց որոշեցին եւ խոստացան Յոյնք առնել զմի ՚ի չորիցս յայսցանէ.  Ա. Զուրիշ  բանալի  մի  տալ Հայոց:  Բ. Զայլազգի դռնապան կացուցանել: Գ. Բաց մնալ այնմ դրան զտիւ եւ զգիշեր: Եւ Դ. կից այնմ դրան բանալ եւ զդուռն մի վասն Հայոց:

Բայց եւ ոչ զմի ՚ի խոստմանցս յայսցանէ կատարեցին. եւ այնպէս  գործն  մնաց  անարդիւն  մինչեւ  ցպատերազմն  Ռուսաց   ընդդէմ   Օսմանեան   տէրութեան,   զորոյ   զկնի   համարձակութեամբ դաշնադիր տէրութեան եղեւ կարգադրութիւն բաց մնալոյ դրանն զտիւ եւ զգիշեր դռնապանս կացուցեալ ՚ի նմին:

Լուեալ զայս Ներսէս կաթողիկոս, առաքեաց զկոնդակ օրհնութեան ՚ի Կոստանդնուպօլիս, որ ընթերցաւ ՚ի Մայր եկեղեցւոջն Խումխափուի, յորոց վերայ արար Մատթէոս պատրիարք սքանչելի ատենաբանութիւն իմն՝ գնելով բնաբան ճառին, «Օրհնութիւն հարց՝ պսակ որդւոց»:

Ի սմին ամի արար Մատթէոս պատրիարք հիմնարկութիւն եկեղեցւոյ ՚ի յԵէնիգափաու, ուր ոչ գոյր յառաջ եկեղեցի. եւ աւարտեալ զշինութիւն նորա էօծ փառաւոր հանդիսիւ ՚ի յունիսի 18 յանուն առաջին լուսաւորչաց մերոց Թադէոսի եւ Բարթողիմէոսի սրբազան առաքելոց: Յետ երից ամսոց էօծ եւ զեկեղեցին ՚ի Գանտիլլի յանուն երկոտասան Առաքելոց: Էօծ եւ զեկեղեցին Գարակէօմրիւկի յանուն սրբոյն Յովհաննու Ոսկեբերան հայրապետին:

Հաստատեաց եւ օրագիր ազգային ՚ի  յայտարարութիւն ազգային գործոց եւ եղելութեանց վաւերացելոց ՚ի պատրիարքարանէ, որ յառաջն կոչեցաւ Հայաստան, եւ այժմ կոչի Մասիս:

Տեսին ամիրայք, զի պատրիարքն ինքնին առնու եւ տայ, եւ ինչ ոչ հարցանէ ցնոսա եւ ոչ խորհրդած է, այլ ինքնին միայն կարգադրէ զամենայն, դժուարացան յոյժ եւ զղջացան, զի զսա պատրիարք ընտրեցին: Ձեռս արկին ՚ի  փոփոխել զառաջնորդս, այլ ընդդէմ եկաց նոցա պատրիարքն, եւ յատենի բացարձակ խօսեցաւ, թէ աշխարհականք ոչ կարեն խառնիլ ՚ի հոգեւոր գործառնութիւնս, զհոգեւորսն հոգալ, քննել, կարգադրել, պատժել, եւ պսակել՝ մեզ է տուեալ եւ ոչ ձեզ. զառաջնորդսն մեք կարեմք ընտրել ըստ խնդրոյ եւ համահաճութեան քաղաքացեացն, որք յականէ յանուանէ խնդրեն զայս ոք կամ զայն ոք, եւ մեք հայեցեալ ՚ի խնդիրս եւ ՚ի համակամութիւն նոցա եւ յարժանաւորութիւն ընտրեցելոցն ՚ի նոցանէ՝ տնօրինեմք զարժանն ըստ կանոնի եկեղեցւոյ: Բայց եթէ քաղաքական ինչ վէճ եւ խնդիր պատահիցի, կամ տէրութեան հրաման, կամ ազգային կալուածոց յափշտակութիւն, կամ տնանկաց եւ հիւանդանոցաց եւ դպրոցաց այցելութիւն, յայնժամ ժողովեմ զձեզ առ իս, յայտ առնեմ զեղելութիւնն, եւ խորհրդակից լինիմ ձեզ րերբէք:

Զայս լուեալ ՚ի պատրիարքէն խոժոռեցան ամենեքին, եւ ՚ի վերին երեսս առանց ցուցանելոյ զտհաճութիւն ինչ մեկնեցան եւ գնացին. եւ խորհուրդ արարեալ ընդ միմեանս, կամեցան արքունի հրովարտակաւ իշխանակից լինել պատրիարքին, այնպէս զի պատրիարքն ինքնին միայնակ չգործեսցէ ինչ առանց ծանուցանելոյ ինքեանց, այլ ժողով իւրեանց որոշեսցէ եւ վճռեսցէ:

Ուստի ձեռն ՚ի գործ արկեալ եւ գօտի ընդ մէջ ածեալ՝ ՚ի ձեռն ազգասէր  անձինն  Յակոբայ  Կրճիկեանց  որսացին  զմեծ  եպարգոսն Րէշիտ փաշա, եւ ՚ի ձեռն նորա ծանուցեալ արքայի, եկն հրաման ՚ի Բ. Դուռն. եւ կոչեցան Մատթէոս պատրիարք եւ ամիրայք ՚ի ծովեզերեայ յարկ արտաքին գործոց նախարարին ՚ի յԷմիրկիւն, եւ ընթերցաւ անդ հրովարտակն արքայի, յորում հրամայէ հաստատիլ երկուց ժողովոց ՚ի պատրիարքարանի, մին՝ վասն հոգեւորական գործոց, եւ միւսն՝ վասն քաղաքականաց:

(1847) Եւ Մատթէոս պատրիարք արար ժողով մեծ ՚ի Մայր եկեղեցին, եւ հրաւիրեաց անդ զեկեղեցականս՝ եւ զամիրայս՝ եւ զգլխաւոր անձինս արհեստաւորաց. եւ ընըերցեալ զհրովարտակն արքայի՝ յանձնեաց ժողովոյն որոշել եւ ընտրել զանդամս ժողովոցն. եւ որոշեցան համահաճութեամբ ամենեցուն չորեքտասան անդամք

Հոգեւոր ժողովոյն այսոքիկ.

1.  Յովհաննէս  եպիսկոպոս  քարոզիչ  Օրթագիւղի,  որ  եղեւ պատրիարք  Երուսաղէմի:

2. Գէորգ վարդապետ փոխանորդ Երուսաղէմի:

3. Յովհաննէս վարդապետ քարոզիչ Խասգիւղի:

4. Յովհաննէս վարդապետ քարոզիչ Գուզկունճուղի:

5. Գրիգորիս վարդապետ քարոզիչ Պալատու:

6. Տէր Գալուստ աւագ քահանայ Օրթագիւղի:

7. Տէր Գէորգ աւագ քահանայ Խասգիւղի:

8. Տէր Յովհաննէս աւագ քահանայ Ս. Խաչ եկեղեցւոյն Իւսքիւտարու:

9. Տէր Պաղտասար աւագ քահանայ Ս. Կարապետ եկեղեցւոյն Իւսքիւտարու:

10. Տէր Զաքարիա աւագ քահանայ Պերայի:

11. Տէր Գրիգոր աւագ քահանայ Պէշիկթաշու:

12. Տէր Յարութիւն աւագ քահանայ Ղալաթիոյ:

13. Տէր Գրիգոր աւագ քահանայ Սամաթիոյ:

14. Տէր Պաղտասար աւագ քահանայ Պալատու:

 

Իսկ Քաղաքական ժողովոյն ընտրեցան քսան անդամք այսոքիկ.

1. Յովհաննէս Տատեան վառօդապետ:

2. Պօղոս Տատեան վառօդապետ:

3. Կարապետ Պալեան ճարտարապետ:

4. Յովհաննէս Պալեան ճարտարապետ:

5. Միքայէլ Փիշմիշեան սեղանաւոր:

6. Մագսուտ Սարիմեան սեղանաւոր:

7. Գէորգ Երամեան սեղանաւոր:

8. Մկրտիչ Ճէզայիրլեան սեղանաւոր:

9. Միսաք Միսաքեան սեղանաւոր:

10. Յովհաննէս Եղիա Չէլէպեան հացագործ:

11. Յովհաննէս Չօպանեան ոսկերիչ:

12. Յովհաննէս Սուրենեան ժամագործ:

13. Թովմաճան Մարտիրոսեան վաճառական:

14. Աստուածատուր Սարաֆեան չուխաճի:

15.  Քերովբէ  Պաշպազիրկեանեան  խազազ:

16. Սարգիս Գըլըճճի պաշի:

17. Գրիգոր Թիւյսիւզեան պէզազ:

18. Կարապետ Տէր Գրիգորեան թիւլպէնտճի:

19. Սահակ Քիւչիկ Յակոբեան քէրէստէճի:

20. Յակոբ Կրճիկեան ատենադպիր ժողովոյն Լէօֆէին կոչմամբ:

Երկուց ժողովոյս այսոցիկ նախագահ՝ նոյն ինքն պատրիարքն հրամանաւ արքայի որոշեալ եւ ՚ի հրովարտակին վաւերացեալ:

Յետ որոշման եւ ընտրութեան ժողովականացն՝ արար Մատթէոս պատրիարք ատենաբանութիւն իմն, յորում յորդորեաց զժողովեալսն ամենայն ՚ի սէր եւ ՚ի միաբանութիւն անկեղծ եւ հաստատուն, եւ ՚ի խնամարկութիւն հիւանդանոցին, տնանկաց, եւ մանաւանդ դպրոցաց, եւ համահաճութեամբ ժողովոյն որոշեցաւ Քաղաքական ժողովոյն լինել յամենայն երեքշաբթի աւուր ՚ի պատրիարքարանին՝ հոգալ  զազգային  գործոց,  եւ  տնօրինել զպատշաճեալսն: Իսկ վասն Հոգեւոր ժողուոյն որոշեցաւ ՚ի հինգշաբթի օր լինել ՚ի պատրիարքարանն, եւ խորհիլ զեկեղեցական դիպուածոց յարտաքին գաւառաց գրեցելոց ՚ի պատրիարքարանն, զփոփոխութենէ  առաջնորդաց եւ  զդատից  նոցին,  զհարստահարութենէ փաշայից, եւ զանիրաւ պահանջմանց այլոց ազգաց, եւ զվերաբերեալսն առ Քաղաքական ժողովն յայտ առնել նմին ստորագրութեամբ   պատրիարքին:

Եւ այսպէս տնօրինեալ զամենայն, գրեցան անուանք երկաքանչիւր ժողովականացն, եւ առաքեցաւ ՚ի Բ. Դուռն հաստատեալ զնոսա արքունի հրովարտակաւ, եդեալ պայման ժողովականացն, յերկու տարին միանգամ լինել փոփոխութիւն ժողովական անդամոյն, եւ զայլս յարժանաւորաց ընտրել փոխանակ նոցին եւ հաստատել արքունի հրովարտակաւ. եւ այսպէս կարգադրեալ զամենայն, արարին սկզբանաւորութիւն ժողովելոյ ՚ի 20 մայիսի 1847: