Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԺԶ.
Յաղագս գործոց Աբրահամ պատրիարքի եւ աքսորանաց նորին, եւ յաջորդելոյ Պօղոսի եպիսկոպոսի Անդրիանուպօլսեցւոց:

(1813) ՀԱՄԲԱՒ պատրիարքութեանն Աբրահամու՝ գրեալ եւ ազդ արարեալ ՚ի սուրբ Էջմիածին, առաքեաց Եփրեմ կաթողիկոս զՅովհաննէս արհի եպիսկոպոսն Կարբեցի առնուլ յԱբրահամ պատրիարքէ զհաշիւ նուիրակութեանն, եւ դառնալ յԷջմիածին. եւ մինչդեռ լուաւ Աբրահամ պատրիարք զգալուստ նորին, աճապարեաց  եւ  վաղվաղակի  սուրհանդակս  առաքեաց  առ նա,  եւ գրեաց. զի դարձցի յԷջմիածին, եւ մի եկեսցէ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ ինքն խոստանայր ՚ի թղթին զգումարեալ ինչս եւ զհաշիւ նուիրակութեան իւրոյ՝ ամբողջ հասուցանել յաթոռն սուրբ:

Այլ նորա արհամարհեալ զգիր եւ զխոստումն նորա, եւ յուսացեալ ՚ի բազուկ զօրութեան ամենայաղթ կայսերութեանն Ռուսաց, ընդ որոյ պաշտպանութեամբ էր նա ինքն Յովհաննէս եպիսկոպոս, եկն ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ անցեալ ընդ Բերա՝ այն է Պէյօղլու, գնաց ՚ի տուն մեծի թարգմանի դեսպանին Ռուսաց՝ որ կոչիւր միւսիւ Բիզանի, առ որ ունէր եւ զգիր յանձնարարութեան ՚ի մեծ է կուսակալէն Վրաստանու, եւ անդ նստաւ, եւ ՚ի ձեռն նորին ազդ արար Աբրահամ պատրիարքի՝ զի զհաշիւ նուիրակութեանն ամբողջ հասուսցէ ՚ի ձեռս իւր, ապա թէ ոչ՝ ՚ի ձեռն դեսպանին ազդ առնեմք ՚ի դուռն արքունի, եւ արքունի հրամանաւ պահանջեմք եւ առնումք՝ որչափ եւ կամիմք:

Լուեալ զայս Աբրահամ պատրիարք՝ արար ժողով իշխանաց, եւ ՚ի նմին ժողովի յայտ արար, որոց ինչ տուեալ էր ՚ի գանձուց նուիրակութեան իւրոյ, եւ խորհուրդ խորհեալ, զի վնաս մեծ երեւէր ինքեանց, եթէ դեսպանն  ազդ արասցէ  ՚ի դուռն արքունի, վասն որոյ ակամայ կամօք հատուցին զամենայն՝ զոր ինչ առեալ էին յԱբրահամ պատրիարքէ, եւ ժողովեալ զգանձսն եւ զհաշիւ նուիրակութեանն, տարան երեք ոմանք յիշխանաց առ նա ինքն Յովհաննէս եպիսկոպոս ՚ի տուն թարգմանին, եւ յորդորեալ զնա աղաչանօք եւ ընծայիւք, եւ հաճեցուցեալ զմիտս նորին առաքեցին ՚ի սուրբ Էջմիածին:

(1814) Իսկ Աբրահամ պատրիարք յետ միոյ ամի պատրիարքութեան իւրոյ՝ փոխեաց զբնութիւն իւր, եւ որ յառաջն ձեւանայր  այր  բարեկեցիկ  եւ  հեզահոգի  եւ  առատաձեռն, յետոյ  եղեւ այր ժլատ եւ ագահ եւ բարկացող, եւ սկսաւ հակառակութիւն եւ երկպառակութիւն սերմանել ՚ի մէջ ազգին, կեղեքել զժողովուրդսն, եւ յանիրաւի յափշտակել եւ պահանջել ՚ի նոցանէ զոսկի եւ զարծաթ: Եւ որովհետեւ գտեալ էր եւ ինքն ՚ի ժամանակս Յովհաննու պատրիարքի ՚ի ժողովի միաբանութեանն Հայոց ընդ Հռովմէական Հայոց, եւ տեղեակ էր ամենայն անցից եւ վիճաբանութեանց եղելոց ընդ նոսա, այժմ կամեցեալ երեւեցուցանել զինքն հաճոյ յաչս նոցա՝ յուսալով առնուլ ՚ի նոցանէ զինչս բազումս, եւ կեղծապատիր հնարիւք հրաւիրէր զմեծամեծ իշխանս նոցին ՚ի պատրիարքարանն, եւ խօսակցեալ ընդ նոսին քաղցրութեամբ եւ սիրով՝ պատիւ եւ ընդունելութիւն ցուցանէր նոցին առաւել քան զարժանն: Եւ սմին իրի կոչեալ առ ինքն զՓէշտիմալճեան Գրիգոր գիտնական վարժապետն Օրթագիւղի՝ խօսեցաւ ընդ նմա գաղտնի, եւ հրամայեաց, զի գտցէ զհին ձեռագիր Շարական մի, եւ բաղդատեսցէ զնա ընդ տպագրելոյն, եւ բարձցէ ՚ի նմանէ զերիս յետամուտ տունս ՈՎ ՀՐԱՇԱԼԻ շարականին, եւ տացէ տպագրիչ Արապեան Պօղոսին՝ տպել զՇարականն ըստ այնմ օրինակի:

Յանձն առեալ վարժապետին զայս տարժանելի գործ աշխատութեան՝ հրամանաւ նորին եւ ՚ի սէր ազգին, որոնեաց աստ եւ անդ եւ եգիտ զընտիր ձեռագիր Շարական մի՝ գրեալ ՚ի վերայ մագաղաթի”Ի թուին Հայոց ՉԾԱ: Ի թագաւորութեան Հայոց Հեթմոյ արքայի, ՚ի Խորէվն կոչեցեալ անապատին, ՚ի ձեռն Թովմայի Սեւակրի”. եւ զայս Շարական եգիտ առ արքունի վառօդապետ մահտեսի Տատ Առաքել գրասէր իշխանին, եւ առեալ ՚ի նմանէ աշխատ եղեւ զամիսս վեց զտիւ եւ զգիշեր՝ (ընդ որում եւ ես ոչ սակաւ վաստակեցայ ՚ի բաղդատութիւն ընթերցուածոյն եւ գրութեան նորին, որ յայնմ ժամանակի պարապէի յուսման առ ոտս նորին):

Եւ աւարտեալ զսրբագրութիւն նորին՝ ետ Արապեան Պօղոսի ծերունւոյն տպագրել զնա հրամանաւ պատրիարքին:

Եւ նորա գնացեալ առ Աբրահամ պատրիարք, եւ ստուգեալ ՚ի նմանէ զհաճութիւն եւ զտուչութիւն հրամանի նորին, եւ ձեռն ՚ի գորրծ արկեալ յանկ եհան եւ կատարեաց զտպագրութիւն նորին, եւ սկսաւ վաճառել եւ տարածել զնորոգ տպեալսն:

Այլ իբրեւ տարածեցաւ այս աստ եւ անդ, ոմանք ՚ի տգէտ քահանայից եւ յիշխանաց սկսան շփոթութիւնս արկանել ՚ի լսելիս ռամիկ ժողովրդեան, որպէս թէ բանք շնորհալւոյն բարձեալ իցեն ՚ի Շարակնոցէն, եւ եկեալ առ Աբրահամ պատրիարք, հարցանէին զնա եւ ցաւէին, թէ ընդէ՞ր փոփոխութիւնս եւ պակասութիւնս եմոյծ ՚ի բանս Շարակնոցին:

Եւ որուհետեւ երեւելի էր յայն աւուրսն Ազնաւուրեան Կարապետ գլխաւորն հատավաճառաց, եւ նա էր մին ՚ի դատախազիցն այսր իրի, որք եկեալ էին առ Աբրահամ պատրիարք, ՚ի լսելն զայս Աբրահամու՝ որպէս թէ ամենեւին չիցէ լուեալ զայս սրբագրութիւն Շարականին, ասէ ցնոսա. զինչ ասէք ո՞վ յարգի իշխանք, իմ չէ լուեալ զայդ երբէք, եւ ոչ գիտացեալ:

Եւ իսկոյն կոչեալ զվէքիլ իւր առաջի նոցա, սպառնացաւ նմա, զի փութանակի կոչեսցէ զտպագրիչն, եւ հարցցէ եւ տեղեկասցի ՚ի նմանէ թէ ո՞վ ետ նմա առնել զայս, եւ նորա կոչեալ զնա ՚ի պատրիարքարանն, ասէ ցնա, դու որո՞յ հրամանաւ փոփոխեցեր եւ բարձեր ՚ի Շարակնոցէն զայն երիս տունսն:

Եւ նա ասէ ցնա, հրաման պատրիարքին եւ սրբագրութեամբ Գրիգորի վարժապետին:

Ընդ այս պատասխանի նորուն զայրացեալ վէքիլ վարդապետին, հրամայեաց, զի մի ումեք վաճառեսցէ ՚ի պատրիարքարանն, եդ ՚ի դիպահոջ, զի առաքեսցէ զնա յաքսորա:

Այլ նա փութանակի գրեալ զգիր աղերսանաց առ Տիւզեան Գրիգոր չէլէպի, ազդ արար նմա զանմեղութիւն իւր եւ զանիրաւ բանտարգելութիւն:

Եւ  նորա  կոչեալ  առ ինքն  զԱզնաւուրեան  Կարապետ եւ զմահտեսի Յովհաննէս Երկանեան զիշխանսն Հայոց, խօսեցաւ ընդ նոսա, զի ազատեսցեն զԳրիգոր վարժապետ յարգելանաց բանտին, ապա թէ ոչ՝  ինքն  կարէ ազատել ՚ի  ձեռն  մեծամեծացն արքայի:

Եւ նոցա լուեալ զայս, եւ գիտելով՝ զի կարող է առնել, զոր կամի նա, իջին ՚ի պատրիարքարանն, եւ խօսեցեալք ընդ  Աբրահամ պատրիարքի՝ թոյլ ետուն Գրիգոր վարժապետի գնալ անվնաս ՚ի տեղի իւր:

Եւ յետ ոչ բազում աւուրց տպագրիչ Պօղոս ծերունին սկսաւ վաճառել զՇարականսն զայնոսիկ, որք մինչեւ ցայսօր գտանին աստ եւ անդ, բայց վասն այսր ոչ սկսաւ ատելութիւն եւ խէթ անկաւ ընդ Տիւզեան իշխանացն եւ ընդ Աբրահամ պատրիարք, ուստի եւ գաղտնի խորհրդակցութիւնս արարեալ ընդ ոմանց իշխանաց Հայոց, առաքեցին ՚ի սուրբ Էջմիածին զՊօղոս վարդապետ վէքիլն սրբոյ Երուսաղէմի. զի ընկալեալ զօծումն շնորհի եպիսկոպոսութեան դարձ արասցէ ՚ի  Կոստանդնուպօլիս, խորհուրդ եդեալ ընդ նմա կացուցանել զնա պատրիարք Հայոց:

(1814) Ել Պօղոս վարդապետ ՚ի  Կոստանդնուպօլսոյ, եւ հանդերձ վկայական թղթով իշխանաց իւրոց կուսակցաց, յորում էր եւ կնիք Յովհաննու պատրիարքին, որ նստէր յայնժամ ՚ի յԻւսկիւտար, գնաց ՚ի սուրբ Էջմիածին, եւ առեալ զսրբազան կարգ եպիսկոպոսութեանն դարձ արար անդրէն ՚ի Կոստանդնուպօլիս:

Յաւուրս յայսոսիկ Աբրահամ պատրիարք հակառակ երեւեցաւ միաբանից սրբոյ Երուսաղէմի, որք էին ՚ի Կոստանդնուպօլիս, զոմանս աքսորեաց, եւ զոմանս արգել ՚ի քահանայութենէ եւ ՚ի պատարագելոյ, արգել եւ զԳրիգոր վարդապետ զոմն ՚ի քահանայութենէ՝ լոկ աշխարհական կարդացեալ զնա, միջնորդեսցէ վասն իւր առ Աբրահամ պատրիարք, եւ հաճեցուսցէ զնա տալ հրաման ինքեան պատարագելոյ:

Ստուգեալ Յովհաննու պատտրիարքի զանմեղութիւն նորա, կոչեաց առ ինքն զիշխան ոմն Պեզճեան Յարութիւն կոչեցեալ, որ երեւելին էր ՚ի դրան Տիւզեանց եւ գործակալ նոցին. եւ յորդորեաց  զնա  գնալ  անձամբ  անձին  առ Աբրահամ  պատրիարք, եւ առնուլ ՚ի նմանէ զհրաման եւ զթոյլտուութիւն վասն պատարագելոյ Գրիգորի վարդապետին:

Եւ նորա գնացեալ աղաչեաց եւ բազմօք թախանձեաց զԱբրահամ պատրիարք, զի ներեսցէ յանցանաց Գրիգորի վարդապետին. իսկ Աբրահամ պատրիարք յետ քանիցս անգամ ասելոյ, թէ անկարելի է այդմ աղաչանաչ լինել ընդունելի, ասաց ՚ի վերջոյ եւ զայս, թէ ո՞ իցես դու, որ այդպիսի վստահութեամբ յանդգնեցար յայդ աղաչանս, ՚ի բաց գնա յինէն դեսպան հերձուածողաց:

Զայս լուեալ Յարութիւն Պէզճեան, եւ խոժոռ իմն հայեցիւք պատասխանի տուեալ նմա, ասէ. դու զդեսպանութիւն իմ աստ ՚ի Կոստանդնուպօլիս ծանեար եւ պատմեցեր, եւ ես յարեւելս զքոյդ  ինքնակալ թագաւուրութիւն քարոզեցից. եւ զայս ասացեալ ել արտաքս:

Եւ գնացեալ առ Գրիգոր Չէլէպի Տիւզեան, պատմեաց նմա զամենայն,  զոր  ինչ  լուաւն  յԱբրահամ  պատրիարքէ.  եւ  նա գաղտնի խորհրդակցութեամբ ընդ ոմանց իշխանաց Հայոց բան եդեալ, հաստատեցին իջուցանել զԱբրահամ յաթոռոյ, եւ նստուցանել պատրիարք զՊօղոս եպիսկոպոս փոխանորդն սրբոյ Երուսաղէմի, որպէս եւ յառաջ քան զամ մի զնոյն խորհուրդ խորհեալ էին:

(1814) Յայսմ միջոցի շինեցաւ նորոգ եւ սուրբ եկեղեցին Քաղկեդոնի սուրբ Թագաւոր կոչեցեալ, եւ առաջարկայ գտան յօծման նորա Յովհաննէս  նախկին պատրիարք, բրահամ պատրիարք, Կարապետ եպիսկոպոս ծերունի, Աստուածատուր եպիսկոպոս, Պօղոս եպիսկոպոս՝ փոխանորդն սրբոյ Երուսաղէմի, Յակոբոս եւ Մատթէոս վարդապետք՝ աշակերտք Յովհաննու պատրիարքի, Յովակիմ վարդապետ՝ աշակերտ Աբրահամ պատրիարքի, Պօղոս վարդապետ Մշեցի, Գրիգոր վարդապետ Նարեկայ, եւ բազմութիւնք քահանայից, եւ դպրաց, եւ մեծաւ հանդիսիւ օծին զսուրբ եկեղեցին յամսեանն յուլիսի 4, յամի տեառն 1814:

Այս հանդիսաւոր օծումն եկեղեցւոյն Քաղկեդոնի՝ գրգռեաց զսիրտս ժողովրդոցն Բերայի (այն է Պէյօղլու) նորոգել եւ զեկեղեցին իւրեանց, որ ՚ի բազում ամաց հետէ հրակէզ լեալ, աւեր եւ անշէն մնացեալ էր:

Եւ ժողով արարեալ նոցին, բազմութեամբ եկին առ Աբրահամ պատրիարք, եւ աղաչեցին զնա, զի հրաման առցէ յարքունուստ նորոգել զեկեղեցի իւրեանց:

Եւ նա փոխանակ քաղցրութեամբ համոզելոյ եւ ամոքելոյ զսիրտս նոցա, խրոխտ սպառնալեօք վանեաց զնոսա յառաջոյ իւրմէ, ասելով, բերէք այսր առ իս զհազար քսակ ոսկւոյ, զի հրաման առից նորոգել զեկեղեցի ձեր:

Ընդ որ ցասուցեալ ժողովրդոցն անհնարին տրտմտութեամբ, բողոք բարձին ՚ի դրունս մեծամեծացն Հայոց, զի գթասցին յինքեանս եւ յեկեղեցի իւրեանց, եւ գտցեն զճանապարհ նորոգութեան եկեղեցւոյն:

Այս աղմուկ եւ խռովութիւն ժողովրդոցն Բերայի՝ եղեւ կողմնակի իմն պատճառ աքսորանաց Աբրահամ պատրիարքին, զի իբրեւ լուան զայս Գրիգոր Չէլէպի Տիւզեան եւ խորհրդակիցք իւր, ՚ի ձեռն ոմանց խորագէտ եւ խորհրդապահ ծանօթից, զի միաբան ժողովեսցին յաւուր ուրբաթու տալ առ արքայ զգիր աղերսանաց վասն հրամանառութեան եւ նորոգութեան եկեղեցւոյն իւրեանց:

Եւ ինքեանք ետուն գրել զգիր ՚ի դիմաց համօրէն լրութեան ազգիս, թէ պատրիարք մեր չունի զխոհականութիւն եւ զբարիոք կառավարութիւն շահելոյ զազգն, եւ թէ յանիրաւի բռնանայ եւ կեղեքէ զժողովուրդն յափշտակութեամբ ընչից եւ զրկողութեամբ իրաւանց, ուստի խնդրեմք ՚ի մեծազօր տէրութենէ ձերմէ, զի բարձցես ՚ի միջոյ մերմէ զայրս զայս անիրաւ եւ յափշտակող, եւ դիցես մեզ պատրիարք զայլ ոք իրաւասէր, խոհական, եւ  շահեցող:

Զայս գիր միայն ինքեանք գիտէին, որք ետունն գրել, իսկ հաւաքեալ ժողովուրդն այնպէս գիտէին, որպէս թէ վասն նորոգութան եկեղեցւոյն Բերայի տան առ արքայ զգիր աղերսանաց: Եւ այսպէս միահամուռ բազմութեամբ քահանայից եւ ժողովրդոց ետուն առ արքայ զգիրն լալագին պաղատանօք ՚ի մզկիթն Թօփհանէի, եւ ինքն Գրիգոր Չէլէպի Տիւզեան ՚ի ձեռն մեծագին  ընծայից  յանկոյց  զսիրտս  պալատականացն արքայի գթալ յազգն եւ ՚ի ժողովուրդն, եւ զերծուցանել զնոսա յանիրաւ բռնութենէ Աբրահամ պատրիարքի:

Ընթերցեալ արքայի զգիրն, եւ լուեալ ՚ի պալատականաց իւրոց զկեղծեալ բողոք եւ զպաղատանս ժողովրդոցն, հրամայեաց փոխանորդի իւրում մեծի եպարգոսին, իջուցանել զԱբրահամ պատրիարք յաթոռոյն, եւ դնել զայլ ոք ըստ ընտրութեան ազգին Հայոց:

Իմացեալ զայս իշխանաց Հայոց, յորոց բազումք էին ՚ի կողմն Աբրահամ պատրիարքի, ժողովեցան ՚ի պատրիարքարանն, եւ համահաճութեամբ ժողովոյ իւրեանց գնացին ՚ի դուռն եպարգոսին, եւ աղաչեցին ՚ի  դիմաց  լրութեան ազգիս,  խնդրելով  հաստատել զնոյն ինքն զԱբրահամ ՚ի պատրիարքութիւն ինքեանց. բայց ոչ լուաւ նոցա եպարգոսն, մի՝ զի հրաման արքայի այնպէս էր հրամայեալ՝ եւ դժուարին երեւէր յետս կոչել զհրամանն, եւ երկրորդ՝ զի ՚ի ձեռն կաշառաց եւ ինքն եպարգոսն էր ցասուցեալ առ Աբրահամ պատրիարք:

Վասն որոյ եւ յաւուր երեքշաբթի ՚ի նոյեմբեր 29 առաքեաց եպարգոսն  զհրամանագիր  արքայի  ՚ի  պատրիարքարանն, եւ  ընկեցեալ զԱբրահամ յաթոռոյն, առաքեաց զնա ՚ի Ղատիգիւղ, յորմէ  ապա գնաց յառաջնորդութիւն  Մարզուան  քաղաքին:

Եւ յետ երկուց աւուրց ժողով մեծ եղեւ ՚ի պատրիարքարանն, յորում գտան Գրիգոր եւ Սարգիս չէլէպիք Տիւզեան, եւ հարցուփորձ արարեալ ընդ միմեանս՝ ընտրեցին զՊօղոս եպիսկոպոս փոխանորդն  Սրբոյ  Երուսաղէմի,  եւ  ծանուցեալ  վասն  նորին  ՚ի դուռն արքունի, յաւուր հիգշաբաթի ՚ի դեկտեմբեր երեք 1815 կոչեաց եպարգոսն առաջի իւր զՊօղոս եպիսկոպոս, եւ խօսեցեալ ընդ նմա, հրամանաւ արքայի զգեցոյց նմա զվերարկու պատրիարքական պատուոյ, եւ մեծաւ հանդիսիւ յղեաց զնա ՚ի պատրիարքարանն:

Որոյ եկեալ պատրիարքական պատուովն, կանգնեցաւ ՚ի բեմի Մայր եկեղեցւոյն սուրբ Աստուածածնի, եւ արար գեղեցիկ ատենաբանութիւն իմն, անարժան համարելով զընտրութիւն անձին իւրոյ, եւ ապաստան լինելով ՚ի կոչումն Աստուծոյ, եւ ՚ի վերջոյ յարեալ զմաղթանս եւ զօրհնութիւն իւր առ Աստուած, կնքեաց զճառ իւր գոհաբանական նուագօք:

(1817) Յետ երկուց ամաց երջանիկ վախճան ընկալաւ Յովհաննէս պատրիարքն Կոստանդնուպօլսոյ, եւ թաղեցաւ ՚ի գերեզմանատանն  Իւսկիւտարու:

(1818) Վախճանեցաւ եւ յետ ամսոց ինչ եւ Թէոդորոս պատրիարքն Երուսաղէմի՝ կացեալ ՚ի պատրիարքութեան զամս 25, եւ եդաւ յաթոռ նորին  Գաբրիէլ  եպիսկոպոս  ՚ի  միաբանութեանն սրբոյ Երուսաղէմի: