Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԾԳ.
Յաղագս ազգային խռովութեանց, եւ պատրիարքութեան Ստեփանոսի եւ Աստուածատրոյ, եւ նահատակութեան Յովակիմայ:

(1840) Տեսեալ զայս ամենայն Յակովբոս պատրիարք, եւ լուեալ հանապազօր զհակառակամարտ ընթացս ամիրայից, խորհեցաւ զառաջինն քաղցրութեամբ եւ սիրով շահել զսիրտ նոցին. եւ երիցս հրաւիրանաց նամակս գրեաց առ նոսա գալ ժողովիլ ՚ի պատրիարքարանն, եւ կարգադրել զգործս ազգային, բայց ոչ ընկալան զհրաւէրն, եւ ոչ ոք գնաց առ նա, միայն Աշնանեան Պօղոս երթեւեկէր ՚ի պատրիարքարանն:

Անճարացեալ  պատրիարքին,  եւ  խռովեալ  ՚ի  յոգի  իւր  ասէ զայրացմամբ”Անտէրունչ անօգնականաց վայելէ հիւանդանոցն, զի՞ կայ իմ եւ զարտաքինսն խորհելոյ” եւ փակեալ ըզ դուռն սենեկին յորում նստէրն, էջ եւ նստաւ յերիւար իւր, եւ գնաց ուղղակի ՚ի հիւանդանոց սուրբ Փրկչին, եւ առանձնացաւ անդ:

Իմացեալ զայս ժողովուրդք ՚ի վաճառանոցսն սկսան իջանել ՚ի պատրիարքարանն, եւ հարցուփորձ առնել ՚ի սպասաւորացն եւ ՚ի քահանայից. եւ բազում զրոյցք լինէին ՚ի սրճանոցս եւ ՚ի տունս՝ ոմն այսպէս եւ ոմն այնպէս, եւ օր քան զօր շշուկ եւ աղմուկ ժողովրդեանն սաստկացաւ, մինչեւ եհաս ՚ի լսելիս նախարարաց    տէրութեանն:

Յետ չորից աւուրց կոչեաց եպարգոսն զերեւելիս ՚ի սեղանաւորաց՝ զՃանիկ Փափազեան, զՅարութիւն Երկանեան, եւ զՄագսուտ Սարիմեան ՚ի Բ. Դուռն. եհարց ցնոսա եւ ասէ. ստո՞յգ է զոր լսեմքս, թէ պատրիարք ձեր կամովին հրաժարեալ ՚ի պաշտօնէ իւրմէ առանց հրամանի տէրութեանն, գնացեալ նստի ՚ի Հիւանդանոցն  ձեր:

Ասեն եւ նոքա, թէ յայսոսիկ աւուրս  խելագարութեան ախտիւ ըմբռնեալ ոչ գիտէ, զոր առնէ: Եւ ասէ եպարգոսն, չգտանիցի՞ ոք յազգի ձերում այր խոհական եւ շահեցող, որ տեղակալեսցէ զաթոռ նորա: Պատասխանեն եւ նոքա,  ՚ի պատրաստի է նախորդ պատրիարքն մեր այր գովելի ըստ ամենայն մասին, զորոյ եւ զփորձն իսկ առեալ է տէրութիւն ձեր, եւ խնդրեմք զնոյն շնորհել մեզ ՚ի բարիոք կարգադրութիւն ազգիս եւ ՚ի փառս տէրութեանդ:

Յայնժամ արձակեալ զնոսա եպարգոսն յառաջոյ իւրմէ խօսի ընդ աւագանւոյն, եւ խորհրդով նոցին գրէ՞ առ արքայ եւ խնդրէ հրաման փոխել զպատրիարքն Հայոց. եւ հրամանաւ արքայի ընկեցեալ զՅակովբոս ՚ի պատրիարքութենէն, դարձուցանեն վերստին 1840 զՍտեփանոս ՚ի Նիկոմիդիայ, որում եւ խորհրդակից կարգեցաւ  Պօղոս  եպիսկոպոս  առաջնորդութեան  Մարզուան  եւ Ամասիա քաղաքաց ՚ի սեպտեմբերի 15, 1840:

Զայս տեսեալ հոգաբարձուաց ճեմարանին, հրաւիրեցին զբազմութիւն ժողովդեան Հայոց ՚ի ճեմարանն յաւուր Նոր կիւրակէի, եւ ՚ի ժողովի անդ արար ատենաբանութիւն տնօրէն ճեմարանին Յակոբիկ Մանուէլեան փեսայ ճարտարապետին Յովհաննու, յայտ արարեալ զողորմելի վիճակ ճեմարանին, եւ յորդորեալ զունկնդիրսն ՚ի պաշտպանութիւն նորին, որք միահամուռ ստորագրութեամբ ուխտեցին յառաջացուցանել  զճեմարանն  անկախ ՚ի կարգադրութենէ ամիրայից:

(1841) Ուստի եւ յառաջիկայ ուրբաթու ՚ի 13 ապրիլի թօհաֆճի Եղիազար անուն ոմն առեալ ընդ իւր զվեշտասան տղայս ճեմարանին՝ մատոյց առ արքայ զգիր աղերսանաց, խնդրելով, զի Բ. Դուռն  վաւերացուսցէ  զպաշտօն  քսան  եւ  չորս  հոգաբարձուաց արուեստաւորաց՝ հոգ տանել ծախուց ճեմարանին, եւ լինել տեսուչ ազգային եկամտից եւ ծախուցն: Հրամայեաց արքայ ՚ի Բ. Դուռն տեսանել զդատ սոցին, եւ գնաց Յովհաննէս եպիսկոպոս փոխանորդն սուրբ Երուսաղէմի ՚ի կողմանէ պատրիարքին ՚ի Բ. Դուռն խօսիլ ընդ գլխաւորաց ժողովրդեանն յատենի Արդարութեան ժողովոյն. եւ Բ. Դուռն խաղաղեցուցանել կամելով զխռովութիւն եւ զերկպառակութիւն ազգիս, շնորհեաց հրամանագիր (պույրուլթու) քսան եւ չորս հոգաբարձուացն լինել տեսուչ ազգային ելումտից եւ արկեղն պատրիարքարանին:

Բայց որովհետեւ արքունի հրովարտակաւ ոչ էին կարգեալք յայս պաշտօն, ոչինչ կարացին առնել, եւ ոչ զօրեցին զդէմ ունել ամիրայից, որք ծիծաղէին հանապազօր ՚ի վերայ սոցա ունելով ինքեանց պաշտպան զԲ. Դուռն եւ զաւագորեարն  արքունի. վասն որոյ եւ ժողովուրդք յուսահատեալք եւ զայրացեալք յոյժ, ետուն դարձեալ զգիր աղերսանաց առ արքայ մեծաւ բազմութեամբ, աղաղակաւ եւ պաղատանօք:

Հրամայեաց արքայ տեսանել զդատ սոցին եւ Բ. Դուռն կոչեաց  զքսան  եւ  չորս  հոգաբարձուսն,  եւ  խնդրեաց  ՚ի  նոցանէ զայնոսիկ, որք համարձակեցան բողոքել առ արքայ աղերսագրով. եւ ՚ի չքմեղս լինել նոցա ասելով, թէ ոչ գիտեմք, էարկ զնոսա ՚ի բանտ:

Կոչեցան ՚ի Դուռն եւ եպիսկոպոսունք եւ ամիրայք, եւ գնացին Աստուածատուր եւ Յովհաննէս եւ Պետրոս եպիսկոպոսունք, ընդ որս եւ ամիրայք, եւ մտին առ վերատեսուչ արտաքին գործոց Րիֆաթ փաշա:

Լուր բանտարգելութեան սոցա հասեալ ՚ի վաճառանոցս քաղաքին, եւ ահա խաժամուժ ամբոխ իբրու երից հազարաց լցան խռնեցան ՚ի սրահ արտաքին գործոց վերատեսչին ունելով յառաջոյ իւրեանց զգինեպան Իսկէնտէր զայրն ճարտարախօս, եւ միաբերան աղաղակէին, թէ ոչ կամիմք զպատրիարք մեր, եւ ոչ ճանաչեմք զսեղանաւորս զայսոսիկ:

Տեսեալ Րիֆաթ փաշայն զայս մեծ ամբոխ, զահի հարաւ, եւ քաղցրութեամբ համոզեալ արձակեաց զժողովն եւ զբանտարկեալ հոգաբարձուսն:

Իսկ  յետ  քսան  աւուրց  կոչեցան  յԱրդարութեան  ատեանն գլխաւորք արհեստաւորաց, եւ հարցան նոցա խնդիրք, թէ ո՞վ ետ ձեզ խրատ, կամ որո՞յ խորհրդով յանդգնեցաք կոխել զԲ. Դուռն երեք հազար սրիկայիւք: Իսկ նոքա այլ ընդ այլոց պատասխանելով ՚ի վերջոյ խոստովանեցան, թէ արդարեւ մեծ յանդգնութիւն էր առնել, զոր արարաք, բայց յանցեաք անգիտութեամբ: Յայնժամ Բ. Դուռն սկսաւ խուզարկել եւ քննել զգլխաւորս նոցին, եւ աքսորեցան Պօղոս եւ Յովհաննէս վարդապետք, Յակոբիկ Մանուէլեան, Ոսկերիչ Անդրէաս, Տիվիթեան Գէորգ, պասմաճի մահտեսի Պետրոս, Յարթաքի Յովհաննէսեան, իսկ գինէպան Իսկէնտէր փախեաւ յՕտէսա, եւ այլ եւս ոմանք ՚ի գլխաւորաց ամբոխին փախուցեալք թագեան յահէ աքսորանացն:

(1841) Եւ ՚ի յաջորդ աւուրն հրամանաւ Բ. Դրան ընկեցաւ Ստեփանոս ՚ի պատրիարքութենէն, եւ գնաց ՚ի նախկին վիճակ իւր ՚ի վանս Արմաշու, եւ նստաւ պատրիարք Աստուածատուր եպիսկոպոս Կոստանդնուպօլսեցի ընտրութեամբ ամիրայից:

Փակեցաւ եւ ճեմարանն իբրեւ պատճառ խռովութեան ազգիս, եւ ցրուեցան տղայք ՚ի տունս իւրեանց, եւ ահա այս էր զոր խնդրէին ամիրայք առնուլ զվրէժ իւրեանց յարքունի ճարտարապետացն:

Բայց  յետ  երկուց  ամսոց  բողոքեցին արհեսաւորք  ՚ի  դուռն արքունի զամիրայից, եթէ մեք չեմք անհնազանդ տէրութեան հրամանաց եւ  կանոնադրութեանց, բայց եւ  ոչ  ըստրուկք եւ  գերիք սեղանաւորաց. եւ մինչ Բ. Դուռն օր ՚ի յօր յերկարաձգեաց զբողոք եւ զխնդիր սոցին ՚ի շնորհս ամիրայից, աղաղակ ժողովրդեան սաստկացաւ, եւ միաբան ընտրեցին մեռանել, քան ծառայել հրամանաց ամիրայից, ընդ որ զահի հարան ամիրայք եւ Աստուածատուր պատրիարք, եւ առաքեցին ՚ի  կողմանէ իւրեանց զՅովհաննէս վառօդապետ Տատեան, եւ զԱրզուման սեղանաւորն Արզումանեան, որք գնացեալ ՚ի Վէզիր խանն, եւ կոչեցեալ անդ զգլխաւորս  արհեստաւորաց,  պէս  պէս  համոզողական  խրատուք եւ աղերսանօք հազիւ հազ կարացին խափանել զչարն եւ ցածուցանել զսրտմտութիւն ամբոխելոցն, խոստացեալ նոցա միաբանութեամբ ազգիս:

ԵՒ ծանուցեալ ՚ի դուռն արքունի զպատճառ աղմկելոյ ժողովրդեանն եւ զպաղատանս նոցին, արքունի հրովարտակաւ ընտրեցան քսան եւ եօթն անձինք յարհեստաւորաց լինել տեսուչ եւ հոգաբարձու ազգային ելումտից եւ արկեղն պատրիարքարանին եւ ծախուց նոցին. եւ առին ստորագրութիւն ՚ի պատրիարքէն եւ յամիրայից չխառնիլ ընդ կարգադրութիւնս նոցին որով եւ իցէ եղանակաւ, եւ այս եղեւ ՚ի 12 դեկտեմբերի 1841 ամին:

Բայց որովհետեւ բազում ծախուց պէտս ունէին ազգային հաստատութիւնք,   այսինքն   պատրիարքարանն,   վարժարանք,   եւ դպրոցք, եւ առաւելապէս հիւանդանոցն, տնանկք, որբ աղջկունք, եւ պատահական ծախք, եւ արհեստաւորքն  չէին  բաւական հայթհայթել զպէտս զայսոսիկ, զօր ամենայն բողոք եւ տրտունջ ձանձրացուցանէր զլսելիս նոցին յասնելն, եթէ չէիք կարող բառնալ զծանրութիւն ազգիս, ընդէ՞ր առիք յամիրայից, որք դիւրաւ զծանրութիւն ազգիս, ընդէ՞ր առիք յամիրայից, որք դիւրաւ կատարէին զամենայն, գոլով յաջողակք յամենայնի բանիւք եւ արդեամբք:

Վասն որոյ ձանձրացեալ եւ նոցա յոյժ յայսպիսի տրտնջանաց, եւ ոչ գտանելով զայլ ինչ հնար ՚ի դարման աղէտիս, միաբան խորհրդովք գնացեալք առ Ճանիկ ամիրայ գլխաւորն սեղանաւորաց, ետուն զմուրհակ ստորագրութեանն՝ զոր առեալ էին յամիրայից, եւ խնդրեցին, զի ինքեանք դարձեալ ՚ի ձեռս առնուցուն զղէկ կառավարութեան ազգիս, եւ հայթհայթեսցեն զամենայն, որպէս առնէին յառաջն, եւ ինքեանք հրաժարեսցին յայս ծանր պաշտօնէն, զոր ոչ կարէին տանել:

Իսկ Ճանիկ ամիրայ ոչ ընկալաւ զխնդիր նոցին, եւ ետ պատասխանի,  թէ  դուք  աղերսանօք  եւ  պաղատանօք թախանձեցիք զԲ. Դուռն, եւ մեք հրամանաւ Բ. Դրան թողաք ձեզ զայս պաշտօն. ուստի պարտ է ձեզ յայտ առնել զխնդիր ձեր ՚ի Բ. Դուռն, եւ նա որպէս գիտէ եւ կամի, տնօրինեսցէ զարժանն:

Ելեալք ապա հոգաբարձուաց՝ գնացին ՚ի Բ. Դուռն, եւ մտեալք յատեանն արդարութեան խոստովան եղեն զանբաւականութիւն իւրեանց, եւ թողեալք զհրովարտակն, խնդրեցին հրաժարիլ ՚ի պաշտամանէն. եւ հրամանաւ Բ. Դրան եղեւ ժողով ՚ի պատրիարքարանին ամիրայից եւ գլխաւոր արուեստաւորաց, եւ պատառեցաւ առաջին կնքեալ թուղթն, յորում էր ստորագրութիւն պատրիարքին եւ ամիրայից. եւ վերատեսչութիւն ազգային հոգաբարձութեան եւ կառավարութեան աւանդեցաւ դարձեալ ՚ի ձեռս ամիրայից:

Յաւուրս յայսոսիկ այրեցաւ պատրիարքարան սրբոյն Գէորգայ եկեղեցւոյն Սամաթիոյ: Ցաւալի եղեւ յոյժ եւ հրդեհն Զմիւռնոյ, որ այրեաց գրեթէ զերրորդ մասն քաղաքին, այրեցան  եւ թաղք Հայոց, եւ սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին, եւ վարժարանն, եւ վնաս հրդեհին հաշուեցին 250 հազար քսակք արծաթոյ:

(1842) Ի սմին ամի եւ երկուս սենեակս ընկերութեան հաստատեաց տէրութիւնն ՚ի գլխաւորս սեղանաւորաց, մին՝ յանուն Ասիական ընկերութեան, եւ միւսն Եւրոպական:

Ասիակողմանն կարգեցան անդամք Յարութիւն Երկանեան, Քիւրքճի խանցի Պետրոս, Միսաք, Ճէզայիրցի Մկրտիչ. Պաղտասար Չարազեան, եւ Պօղոս Աշնանեան:

Իսկ Եւրոպակողմանն Ճանիկ, Մագսուտ, մահտեսի Յարութիւն Կէլկէլեան, Աբրահամ Ալլահվէրտեան, Յովհաննէս Թընկըրեան,  եւ  Յովսեփ  Տավուտեան:

Եւ սոցա պաշտօն յանձնեցաւ զպայմանեալ հարկս եւ զտուրս յամենայն գաւառաց տէրութեան վերածել ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ աւանդել արքունի գանձուն ըստ ժամանակին, եւ ամենեցուն սոցա գլուխ կարգեցաւ Յարութիւն Երկանեան, որում եւ նշան ականակապ շնորհեաց արքայ:

(1843) Ընդ այս ժամանակ Սամաթիացի երիտասարդ ոմն հայազգի Յովակիմ անուն՝ որ չորս ամօք յառաջ ընկալեալ էր զՄահմէտական օրէնս, եւ ապա զղջացեալ եւ կերպարանափոխ եղեալ ըստ տարազու Եւրոպացւոց, եւ գաղտնի խոսովանեալ քահանայի իւրում շրջէր յանծանօթս, մատնութեամբ ոմանց կալանաւորեալ մատնեցաւ ՚ի տանջանս: Պատրիարքն եւ ամիրայք չհամարձակեցան աղաչաւոր լինել առ Բ. Դուռն, զի անարգութիւն էր Մահմէտական դենին, եւ խրատ տային ողորմելի ծնողաց բանտարգելոյն երթալ աղաչել զդեսպանն Ռուսիոյ:

Եւ նոցա գնացեալ ետուն աղերսագիր դեսպանին, որոյ ընթերցեալ զթուղթն՝ իսկ եւ իսկ հրամայեաց երթալ առ Լօրտ Քանինկ դեսպանն Անգլիոյ, եւ մատուցանել նմա զայն թուղթ:

Ընթերցեալ  դեսպանին  Անգլիոյ  զաղերսագիրն,  եւ  տեսեալ զարտասուաթոր աղաչանս նոցին, առաքեաց զԲիզանի զառաջին թարգման իւր ՚ի Բ. Դուռն առ վէզիրըն մեծ Րէուֆ փաշա եւ առ վերատեսուչն արտաքին գործոց, զի ՚ի շնորհս երեսաց իւրոց ազատութիւն տացի բանտարգեալ երիտասարդին այնմիկ: Գնացեալ թարգմանն խօսեցաւ առ վէզիրն զխնդիր դեսպանին, եւ ընկալաւ պատասխանի, թէ յետ երկուց աւուրց ժողով ունի լինել նախարարաց եւ օրէնսգիտաց, եւ ՚ի ժողովին յայնմիկ յայտ առնեմ զխնդիր դեսպանի ձերում, եւ հանեալ ՚ի բանտէ զկալանաւորն առաքեմ առ նա: Եկեալ թարգմանն պատմեաց դեսպանին որպէս լուաւն, եւ դեսպանն մխիթարեաց զողորմելի ծնողս բանտարգելոյն համբերել աւուրս երկուս, եւ տեսանել զորդի իւրեանց առ ինքեանս:

Եղեւ ժողովն ՚ի Բ. Դրան, եւ պատմեաց վէզիրն զբարեխօսութիւն  դեսպանին  վասն  ուրացեալ  կալանաւորին.  բայց  դենպետն եւ Րիզա Ալի փաշա եւ այլ եւս երկուք ՚ի մոլեռանդ նախարարաց՝ արհամարհեալք զխնդիր նորա՝ վճռեցին գլխատել զնա ըստ օրինացն Մահմէտի. եւ գլխատեցաւ ողորմելի երիտասարդն ՚ի Պալըգ բազար դուռն Կոստանդնուպօլսի յետ բազում յորդորանաց եւ խոստմանց մեծամեծ պարգեւաց, զի  դարձեալ յանձն  առցէ ըն-

դունիլ զմահմէտականութիւն. բայց նա ուրախութեամբ եւ փառաւորելով զՅիսուս Քրիստոս խոնարհեցոյց զգլուխն առաջի դահճին, որ ձգեաց եւ ընկէց զգլուխն միով հարմամբ, որոյ եւ ես եղէ իսկ ականատես, եւ եդաւ բեղոյրն (շափզա) ընդ երաստանաւ գլխատելոյն ՚ի նախատինս քրիստոնէութեան:

Ընդ այս զայրացեալ դեսպանն Անգլիացւոց՝ ընդ որում եւ դեսպանք այլոց տէրութեանց՝ բողոք կալան զայսմ բարբարոսական գործոյ Բ. Դրան, եւ գրեցին առ կառավարութիւնս իւրեանց, եւ թագաւորք Եւրոպացւոց համաձայնութեամբ եւ խորհրդով միմեանց յետ հնգից ամսոց գրեցին առ Օսմանեան կառավարութիւնն խստիւ պահանջելով զազատութիւն եւ զհամարձակութիւն կրօնի ամենայն ազգաց. այնպէս զի թէ ուրացեալ ոք վերստին ստրջացեալ դարձցի յառաջին կրօնս իւր, մի լիցի նմա բռնութիւն. եւ եթէ ոք կրօնափոխ լինել կամիցի, զոր օրինակ Քրիստոնեայն կամիցի լինել Մահմէտական, եւ կամ Մահմէտականն՝ Քրիստոնեայ, մի արգելցի բնաւ, այլ թոյլ տացի ամենայն ումեք պաշտել զոր կրօն եւ ինքն կամիցի:

Առաջարկեցին դեսպանք զայս պահանջումն կառավարութեանց իւրեանց Բ. Դրան, եւ հրամանաւ արքայի եղեւ ժողով մեծ ՚ի պալատին, ուր կոչեցաւ եւ դենպետն, եւ յետ բազում բանախօսութեանց եւ խորհրդածութեանց զայս պատասխանի որոշեցին տալ Եւրոպացւոց. թէ կառավարութիւնս յօժարութեամբ սրտի ընկալաւ զայդ առաջարկութիւն, բայց լուր կրօնամոլ ժողովրդեան մերոյ, այլ խնդրեմք եօթնամեայ ժամանակ ՚ի հրահանգել եւ ՚ի համոզել զբիրտ հասարակութիւն մեր առ սակաւ սակաւ. ապա թէ ոչ՝ աղմուկ մեծ ծագի աղէտալի ՚ի վնաս Քրիստոնեայ ազգաց:

Այս մահ եւ նահատակութիւն Յովակիմայ եղեւ սկզբնապատճառ ազատութեան կրօնի. զի որք յառաջն բռնութեամբ ուրացուցանէին եւ յեղաշրջէին զբազումս ՚ի Մահմէտական կրօնս, զոմանս յորդորանօք եւ խոստմամբ պարգեւաց, եւ զոմանս ահիւ եւ սպառնալեօք, տանջանօք եւ մահացուցմամբ, այս ամենայն բարձաւ ՚ի միջոյ եւ խափանցեաւ, եւ համարձակ թոյլատուութիւն եղեւ կրօնի ամենայն ազգաց պաշտել զկրօնս իւրեանց, շինել եւ նորոգել զեկեղեցիս առաւել վայելուչ եւ պայծառ քան զառաջինն. եդաւ զանգակատուն յեկեղեցիս Հայոց եւ Յունաց փոխանակ անախորժ ձայնից ժամակոչաց. եւ ազատութիւն տուաւ կրօնափոխութեեան ամենայն ազգաց եւս եւ Մահմէտականաց առանց անարգելոյ եւ հայհոյելոյ զկրօնս եւ զհաւատս այլոց, որպէս տեսանեմք այժմ: