Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ Ե.
Յաղագս խռովութեան եւ երկպառակութեան ազգիս ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ պատրիարքութեան  Յովհաննու:

  (1800) Լուեալ զայսոսիկ Յովհաննէս եպիսկոպոս ՚ի Պալատու, խռովեցաւ յանձն իւր, զի երկպառակութիւնն, որոյ ինքն եղեւ բարոյական պատճառ, ոչ ինքեան եղեւ օգուտ, այլ Դաւթի:

Ուստի կոչեալ կրկին անգամ զԳալուստ նուիրակ առ ինքն, յորդորեաց զնա եւ ասէ. «Ո՞չ տեսանես մարդ որք առնեն ժողով, եւ ըստ հաճոյից իւրեանց կացուցանեն կաթողիկոս եւ պատրիարք, եւ զքեզ ոչինչ համարին, եւ ոչ ճանաչեն ոչ որպէս զնուիրակ Էջմիածնի, գէթ եւ ոչ իբրեւ զաբեղայ մի, ահա յերեկեան աւուր ժողով արարեալ բազմութեամբ, զմի ոք կացուցին կաթողիկոս եւ զայլ ոք պատրիարք, եւ ընդէ՞ր զքեզ ոչ կոչեցին, եւ ոչ հարցին ինչ, եթէ արժանաւո՞ր իցեն, եւ եթէ ոչ:

«Ընդէ՞ր լռեալ կաս մարդ, խօսեաց եւ մի երկնչիր, զի ես ընդ քեզ եմ ՚ի փրկել զքեզ յամենայն վտանեէ, եւ ոչ ոք կարէ խորհել զքէն չար ինչ:

«Մանաւանդ զի եւ բազումք յիշխանաց Հայոց եկեալ առիս հարցին ինձ, եթէ ընդէ՞ր եւ Գալուստ նուիրակ ոչ հրաւիրեցաւ ՚ի կոչունս ժողովոյն, զոր մեք համարիմք այր սուրբ եւ մաքուր, եւ խոհական, եւ արժանաւոր կաթողիկոսութեան, որոց ես զոչինչ կարացի   տալ   պատասխանի:

«Արդ զգոյշ լերով մարդ, եւ երկիր յԱստուծոյ. զի ժամ է քեզ խօսելոյ, մի լռեր, զի լռութիւն այսպիսեաց պատիժ բերէ առ յԱստուծոյ»:

Զայսոսիկ  լուեալ  Գալուստ,  այլագունեցան  դէմք  նորա,  եւ փոխեցաւ հոգի նորա ՚ի դառնութիւն, եւ ելեալ անտի յաւուր շաբաթու եկն ՚ի Խումղափու:

Եւ յաւուր կիւրակէի ընդ առաւօտն գնացեալ յեկեղեցի, կանգնեցաւ ՚ի տեղի իւր, սկսաւ զժամերգութիւնն, օրհնեալ տէր մեր, եւ տէր զի բազում, եւ այլն:

Եւ մինչդեռ երգէին՝ առաւօտ լուսոյ, եկն Դաւիթ պատրիարքական շքով յեկեղեցին, եւ որովհետեւ անդ էր տակաւին Դանիէլ, եւ կանգնեալ էր յաթոռ իւր. եւ նոյն ժամայն սպասաւորք Դաւթին բուռն հարին զհանդերձից Գալուստ նուիրակին, եւ հանեալ զապտակ ընդ ծնօտ նորա, իջուցին զնա յաթոռոյ իւրմէ, եւ զԴաւիթ բազմեցուցին յաթոռ նորա, եւ Գալուստ գնացեալ կանգնեցաւ ՚ի մէջ ժողովրդեան ՚ի ներքոյ ամպիոնին, եւ երկու վարդապետք իւր ընդ նմա:

Բայց այս ոչ եղեւ բարւոք, զի ժողովուրդն՝ որ հետզհետէ գային յեկեղեցին, ՚ի տեսանելն այսպէս զԳալուստ նուիրակ ՚ի մէջ ժողովրդեան, մորմոքէին ՚ի վերայ նորա. եւ եղեւ շշնչիւն մեծ ՚ի ժողովրդեան, բայց Գալուստ մեկնեալ անտի գնաց ՚ի տուն Էջմիածնի:

Իսկ  ժողովուրդն,  որ  ոչ  կարացին  տանել  այսմ,  ամբոխ  մեծ գումարեալ գնացին ՚ի տուն Էջմիածնին, եւ բարձեալ անտի զԳալուստ մեծաւ փառօք, ածին յեկեղեցին, եւ խուռն ընթացեալ ՚ի ներքս, վանեցին անտի զԴաւիթ՝ ասելով. «Եթէ դու՝ որ պատրիարք եղեր, գնա ՚ի ներքս յեկեղեցին, եւ կաց ՚ի տեղի քո, զի այս տեղի նուիրակի է, եւ ոչ պատրիարքի. եւ Դանիէլ որ եղեւ կաթողիկոս, զի՞ դեգերի ընդունայն ՚ի քաղաքիս, գնասցէ յԷջմիածին»: Եւ զայս ասացեալ նստուցին զԳալուստ յաթոռ իւրում, եւ զԴաւիթ յաթոռ պատրիարքութեան, եւ Դանիէլ խոյս ետ ՚ի պատրիարքարանն:

Եւ  իբրեւ  ժամ  եղեւ  քարոզի,  ընթացեալ  դարձեալ  ժողովրդեանն՝ ստիպեցին զԳալուստ, զի  արասցէ  ատենաբանութիւն.

Եւ նա առեալ զգաւազան ՚ի ձեռին իւր, եւ կանգնեալ ՚ի միջի դրանն, արար ատենաբանութիւն, եւ սկսաւ գանգատիլ զԴաւթէ, «Եթէ հարին զիս սպասաւորք նորա, գանեցին եւ վանեցին ՚ի տեղւոջէ իմմէ, զի՞նչ չար գործեցի ես նոցա, զի զայսպիսիս հատուցին ինձ, ո՞չ ապաքէն եւ ես մի եմ ՚ի միաբանութենէ Էջմիածնի, այր անցեալ զաւուրբք, եւ կրեալ յոյժ զնեղութիւն վասն սուրբ ուխտին. միթէ զհերետիկո՞ս դատապարտեն», եւ այլն:

Եւ այսպիսեօք առաւել եւս խռովեաց զժողովուրդն այնչափ՝ մինչ զի յաւարտիլ քարոզին՝ բուռն հարին ժողովուրդք զնմանէ, եւ տարեալ եդին յաթոռ պատրիարքին, եւ զԴաւիթ փախուցին ՚ի պատրիարքարանն, եւ այս էր ՚ի ժամ պատարագին:

Իսկ իբրեւ եհաս պատարագիչն յայն տեղին, ուր ասէ, «Եւս առաւել զեպիսկոպոսապետն մեր». գոչեցին ժողովուրդք, եթէ յիշեա զԳալուստ պատրիարք մեզ, եւ ետուն նմա յիշել:

Եւ ընդ աւարտիլ եկեղեցւոյն, ժողովուրդք բազմուք՝ ընդ որս էին եւ բազմութիւնք Կեսարացի արուեստաւորաց, առեալ զԳալուստ մեծաւ շքով տարան ՚ի տուն Էջմիածնի, եւ կամէին զի տարեալ ՚ի դուռն արքունի ըստ կամաց իւրեանց կացուցեն զԳալուստ պատրիարք Կոստանդնուպօլսոյ:

Իսկ մեծամեծք Հայոց իբրեւ տեսին, զի ոչ մեկնին յեկեղեցւոյն, այլ հետզհետէ ոմանք բրովք եւ ոմանք կացնովք ժողովին յեկեղեցւոջն, ծանուցին ՚ի դուռն արքունի, եւ զօրապետն մեծ Եէնիչէրի աղասին եկեալ բազմութեամբ զօրաց, եմուտ յեկեղեցին, եւ զորս միանգամ գտին անդ, հարին չարաչար, եւ գանեցին, եւ զգլխաւորս նոցա ձերբակալեալ տարան ՚ի բանտ, եւ մնացեալք խոյս ետուն ամենեքին հարուածեալք յոյժ:

Եկին յայնժամ իշխանք եւ վարդապետք յեկեղեցին, եւ ծանուցեալ Եէնիչէրի աղասիին զապստամբութիւն հասարակութեան Հայոց ընդդէմ պատրիարքին՝ ցուցին գլխաւոր պատճառ այսմ խռովութեան զԳալուստ նուիրակ, եւ հրամանաւ նորուն հանեալ ՚ի տանէն զԳալուստ, յանձնեցին զօրաց տանել ՚ի դուռն արքունի:

Անդ էր եւ վարդապետ ոմն Աստուածատուր անուն, սա գանեալ զԳալուստ նուիրակ, եհար զգլուխ նորա բռամբ յոյժ, եւ հանեալ զվեղարսն ՚ի գլխոյ նորա, մատոյց ՚ի ձեռս զօրաց յասելն, եթէ առէք զգլուխ եւ զպատճառ ապստամբութեանս, եւ սոնպէս չարաչար հարուածովք տարեալ ՚ի դուռն Եպարգոսին հարին զոտս նորա ՚ի կոճեղս եւ եդին ՚ի բանտի, եւ զգլխաւոր անձինս ըմբռնեալ՝ տարան եւ զնոսա ՚ի բանտ, եւ արկին ՚ի կոճեղս:

Առեալ զլուր այսոցիկ Յովհաննէս եպիսկոպոս ՚ի Պալատու, ուրախացաւ յանձն իւր, եւ որովհետեւ որսացեալ ունէր զբազումս ՚ի մեծամեծաց Հայոց ՚ի կողմն իւր, ՚ի ձեռն նոցին ծանուցեալ արքունի դրան, յետ չորից աւուրց կոչեալ զՅովհաննէս եպիսկոպոս ՚ի դուռն Եպարգոսին, եւ տուեալ նմա զիշխանութիւն պատրիարքութեան, առաքեցին մեծաւ շքով  ՚ի  պատրիարքարանն, յամի տեառն 1800 մայիս 19: