Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԾԴ.
Յաղագս կաթողիկոսութեան Ներսիսի հինգերորդի, եւ պատրիարքութեան Մատթէոսի:

  (1842) Ի սմին ամի վախճանեցաւ Կարբեցի Յօհաննէս կաթողիկոս սուրբ Էջմիածնի, եւ ընտրութեան միջոյ տուաւ ամ մի, լինել ժողով ազգյին երեսփոխանաց յամենայն կողմանց՝ յաթոռն սուրբ, եւ բացարձակ առաւելութեամբ քուէից  ընտրել  կաթողիկոս. եւ առաքեցան ազդարար նամակք յամենայն կողմանս առաքել զերեսփոխանս իւրեանց յաթոռն սուրբ:

Ընտրեցաւ Պետրոս վարդապետ Կեսարացի առաջնորդն Նիկոպօլսոյ՝ երեսփոխան Կոստանդնուպօլսոյ բաժնին ընդ իւրեւ հաշուեալ զամենայն հայաբնակ գաւառս Օսմանեան տէրութեան, ՚ի յաջորդ ամին երթալ գտանիլ յաթոռն սուրբ, եւ տալ զքուէն ՚ի ժողովի անդ:

(1843) Եւ եղեւ ՚ի մայիսի 18, 1843 ժողով ՚ի սուրբ Էջմիածին քառասուն  անձանց  հոգեւորականաց  եւ  աշխարհականաց  երեսփոխանաց վասն ընտրութեան կաթողիկոսի. եւ յետ աղօթից եւ պաշտամանց եղեւ քուէարկութիւն ՚ի տաճարի անդ, եւ զկնի բացաւ քուէհամարն, եւ բացարձակ առաւելութեամբ քսան եւ եօթն ձայնից ընտրեցաւ Տէր Ներսես հինգերորդ Աշտարակեցի առաջնորդն Պէսարապիոյ, Ղրիմու, եւ նոր Նախջուանու՝ այր մեծահամբաւ եւ խորախորհուրդ, ուսումնասէր եւ ազգասէր, եւ յաջողակ յամենայնի գրով եւ արդեամբք:

Զայս ընտրութիւն ժողովոյն ընկալեալ փոխարքայն Վրաստանու, ծանոյց ՚ի Պետերբուրգ առ վեհափառ Կայսրն Ռուսաց Նիկողայոս հաստատել եւ վաւերացուցանել ըստ բարեհաճութեան կամաց իւրոց:

Եւ նորա հաստատեալ բարձրագոյն հրովարտակաւ զնտրութիւն ժողովոյն, հրաւիրեաց զՆերսէս կաթողիկոս ՚ի Պետրբուրգ տալով յարքունուստ զամենայն ծախս ճանապարհին: Բայց Ներսէս կաթողիկոս յապաղեաց զերթալ իւր վասն ձմերան սաստկութեանն պատճառելով զծերութիւն իւր, եւ գրեաց առ Կայսրնշնորհակալութիւն  վասն հրաւիրանացն,  յորում  խոստանայր  ՚ի յունիսի յաջորդ ամին ելանել ՚ի ճանապարհ եւ գնալ ՚ի Պետերբուրգ, իսկ զձմեռն զայն անցուցանել ՚ի Քիշնեւ:

Յաւուրս յայսոսիկ եղեւ ժողով ամիրայից ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի պատրիարքարանին նախագահութեամբ Երկանեան Յարութիւն ամիրայի, որ զամենայն անկարգութիւնս ազգային գործոց թէ ըստ հոգեւորին եւ թէ ըստ մարմնաւորին շարակարգեալ եւ պատմել, եցոյց ամենեցուն բարոյական պատճառ զԱստուածատուր պատրիարք, եւ զանխոհեմութիւն նորա եւ զզայրացկոտ բնաւորութիւն նորա եւ զանվայել խօսս ՚ի քարոզի եւ ՚ի խօսակցութեան:

Եւ նոքա համոզեալք ՚ի շնորհս երեսաց նորին, երկուք ՚ի նոցանէ մտին ՚ի սենեակ պատրիարքին. եւ յետ քանի մի քաղաքավարական բանից խնդրեցին ՚ի դիմաց ժողովոյն զհրաժարական նորին ՚ի պատրիարքութենէն. եւ նա յառաջնմէ իսկ գիտակ գոլով խորհրդոց նոցա. եւ զզուեալ ՚ի ցաւալի երկպառակութենէ ազ-

գիս, ետ կոչել իսկ եւ իսկ զգրագիրն. եւ տուեալ նմա գրել զհրաժարական իւր պատճառելով զանձինն տկարութիւն եւ զորդին անհամբերութիւն, ստորագրեաց եւ կնքեաց: Որոց առեալք զհրաժարականն, տարան առ ժողովն, եւ նոքա առաքեցին ՚ի Բ. Դուռն ՚ի   ձեռն  գործակատարի  պատրիարքին.  եւ  ինքեանք  գնացեալք առ արտաքին գործոց նախարարն խնդրեցին զգործադրութիւն հրաժարականին:

Յետ երից աւուրց եկն հրաման ՚ի Բ. Դրանէն. յարում գրեալն էր հրաժարել պատրիարքին յաղագս անբաւական լինելոյ իւրոյ այնմ պաշտաման. եւ հրամայէր ընտրութեամբ վեցեակ ժողովոյ Հայոց (ալթը ճէմաաթ ինթիխապի իլէ) որոշել զոմն յեպիսկոպոսաց արջանաւոր պատրիարքական պաշտման,  եւ ՚ի նմին աւուր ժողով  արարեալ  ամիրայից  ՚ի   պատրիարքարանն,  ընտրեցին զՄատթէոս    եպիսկոպոս    Կոստանդնուպօլսեցի    առաջնորդն Զմիւռնոյ՝  այր  ազգասէր  եւ  ուսումնասէր,  բայց  միանգամայն փառասէր եւ նախանձոտ ընդ փառս այլոց, եւ հաստատ յառաջադրութիւն մտաց իւրոց, զոր ոչ կամէր փոխել, թէեւ լինէր ինքեան այն վնաս մեծ:

(1844) Զայս ընտրութիւն ծանուցեալ ՚ի Բ. Դուռն, առաքեցին եւ ածին ՚ի Զմիւռնոյ զՄատթէոս եպիսկոպոս ՚ի պատրիարքարանն, որ գնացեալ ՚ի Բ. Դուռն ընկերակցութեամբ վեց վարդապետաց եւ  վեց  պատուաւոր  անձանց,  յառաջոյ  նորա  քսան  քահանայք, եւ յետուստ նորա բազմութիւն ժողովրդեան, ներկայացաւ  արտաքին  գործոց  նախարարին,  արդարութեան  Բ.  ատենին, եւ մեծի եպարգոսին. եւ ընկալեալ զնշան պատրիարքական իշխանութեան, դարձ արար մեծահանդէս շքով ՚ի Մայր եկեղեցին, ուր համառօտ եւ գեղեցիկ ատենաբանութեամբ արար բարեմաղթութիւնս արքայի, եւ աղօթս վասն միաբանութեան ազգիս, եւ օրհնեալ զժողովուրդն գնաց ՚ի պատրիարքարանն:

Յետ աւուրց ինչ Տէր Եղիա կաթողիկոսն Ասորւոց՝ որ յաղագս կարեւոր գործոց ազգին իւրոյ դեգերէր յայնժամ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եկն յայցելութիւն եւ ՚ի շնորհաւորութիւն առ Մատթէոս պատրիարք, որ յետ կարեւոր բանախօսութեանց եւ հարցաքննութեանց հրամայեաց նմա Մատթէոս պատրիարք մատուցանել պատարագ ՚ի սուրբ Երրորդութեան եկեղեցւոջն Հայոց որ ՚ի Բերա, ըստ արարողութեան ՀԱյաստանեայց եկեղեցւոյ, յոյր վասն յատկացոյց նմա անդ եւ մատուռ մի վասն պատարագելոյ երբ եւ կամեսցի, եւ նորա մեծաւ շնորհակալութեամբ  ընկալեալ զքրիստոնավայել եղբայրսիրութիւն նորա եւ զարտօնութիւն, զի չէր յայնժամ եկեղեցի Ասորւոց ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ ՚ի Բերա:

Յառաջիկայ կիւրակէին մատոյց անդ պատարագ եւ յիշատակեաց զՏէր Ներսէս ընդհանրական կաթողիկոսն ամենայն Հայոց եւ զծայրագոյն պատրիարքն Արարատեան Մայր Աթոռոյն, որոյ յիշատակութիւնն չէր տակաւին սկսեալ յեկեղեցիս Հայոց. զի յաւուրց անտի պատերազմաց՝ որ եղեն ՚ի 1828 ամին ընդդէմ Ռուսաց, բարձեալ էր յիշատակութիւն կաթողիկոսին Էջմիածնի յեկեղեցեաց Հայոց հրամանաւ Բ. Դրան, եւ երթեւեկութիւն նուիրակաց   դադարեալ:

Հասեալ այս ամենայն յականջս սրբազան կաթողիկոսին Ներսիսի, գովեաց յոյժ  զխոհականութիւն  Մատթէոս  պատրիարքին, եւ առաքեաց կոնդակ օրհնութեան ՚ի Քիշնովայ, որ ընթերցաւ ՚ի Մայր   եկեղեցւոջ   պատրիարքարանին   փառաւոր   հանդիսիւ:

Գրեալ էր ՚ի կոնդակին, եթէ հանդերձեալ է ելանել ՚ի Պեսարապիոյ ՚ի յունիսի 9, եւ երթալ ՚ի Պետրբուրգ ըստ հրաւիրելոյ կայսերն Ռուսաց, եւ անտի երթալ յԷջմիածին, եւ օծանիլ անդ կաթողիկոս:

(1844) Զայս կոնդակ օրհնութեան առիթ կալեալ ՚ի ձեռին Մատթէոս պատրիարք, արար ժողով մեծ ՚ի Մայր եկեղեցւոջն հոգեւորականաց եւ աշխարհականաց, եւ ստորագրութեամբ ամենեցուն եւ բարեհաճութեամբ սկսաւ դարձեալ յեկեղեցիս Հայոց յՕսմանեան  տէրութեան.  բայց  երթեւեկութիւն  նուիրակաց  վճռեցաւ դադարիլ բոլորովին. այնպէս զի՝ պատրիարքն Կոստանդնուպօլսի լինիցի փոխանորդ կաթողիկոսին, զեկամուտս սրբոյ աթոռոյն նա հաւաքեսցէ, եւ հասուսցէ. միւռոնն սուրբ առ նա առաքեսցի, եւ նա բաշխեցէ իւրաքանչիւր վիճակի ըստ պիտոյից ժամանակին:

Զայս ամենայն գրեաց Մատթէոս պատրիարք առ Ներսէս կաթողիկոս, որ ոչ սակաւ ցաւեցաւ վասն նուիրակութեանն դադարման. բայց գիտելով զատելութիւնն Օսմանեանց՝ զոր ունին բնաւորաբար ընդդէմ Ռուսաց, իրաւունս ետ ժողովոյն կարգադրութեանն:

Իսկ ինքն կաթողիկոսն յուղի անկաւ ՚ի Քիշնովայ, եւ գնաց ՚ի Պետերբուրգ, ուր մեծահանդէս շքով ընկալաւ զնա կայսրն, եւ հանգոյց ՚ի ճանապարհի նեղութեանցն ՚ի պալատան միում, զոր պատրաստեալ էր  նմա  յառաջագոյն:

Յայսմ միջոցի դէպ եղեւ երբեմն Նիկողայոս կայսեր երթալ յայցելութիւն սրբազան կաթողիկոսին Ներսիսի, եւ ՚ի լինել անդ բանախօսութեանց եւ յիշատակութեանց անցելոց իրաց, յառաջ բերեալ Ներսէս զգովելի եւ զհաւատարիմ ծառայութիւնս ազգիս Հայոց, ասէ, ո՞չ արդեօք այս Ներսէսն էր, որ ՚ի խնդրոյ եւ յաղաչանաց Բասքեւիչ զօրապետիդ յորդորեալ եւ համոզեալ, եւ ընկալեալ ՚ի նմանէ զյետկար դաշնադրութեանն, յորում եւ ձերդ ստորագրութիւն ցոլանայ ՚ի նմին վասն ազատութեան ազգի եւ հայրենեաց մերոց, իբրեւ մասնաւոր իմն դքսութիւն ընդ հովանաւորութեամբ եւ  պաշտպանութեամբ  Աստուածազօր  կայսերութեանդ, լինել ձեզ միշտ աջակից եւ օգնական յամենայն մրցմունս պատերազմաց, այս Ներսէս՝ այո այս Ներսէս էր՝ որ յարոյց ընդ իւրեւ զամենայն քաջս Հայոց ՚ի Հայաստան աշխարհէ եւ ՚ի Կովկասեան գաւառաց Վրաստանու եւ Իմէրէթի, եւ առաջնորդութեամբ իւրով իբրեւ քաջ զօրապետ ոչ խնայեաց անձին, եւ կորստեամբ քսան եւ հնգից հազարաց ՚ի գլուխ տարեալ զյաղթութիւնն,   զերծոյց   ՚ի   հպատակութենէն  Պարսից  զԵրեւան, զՆախջուան, եւ զայլսն ամենայն մինչեւ ցԱտրպատական, որոց այժմ տէր էք դուք եւ հրամայող:

Այս յետկար եւ ստորագրութիւն ձեր պահեալ կայ առ իս, ով վեհափառ տէր, իբրեւ մասն սրբազան, եւ ոչ գիտեմ, թէ ե՞րբ լինելոց է:

Պատասխանէ կայսրն, ես հաստատ եմ ՚ի խոստմանս, եւ յուսամ կատարել, զոր ստորագրեցի յանուն Աստուծոյ, եւ չմնալ պարտական ազգի ձերում, եւ այնչափ անպարտ արեանցն հեզման, որք հեղան ՚ի փառս կայսրութեանս: Բայց այժմեան քաղաքականութիւնն Եւրոպացւոց ընդդէմ ելանէ այսմ  կարգադրութեանս, եւ ոչ յաջողի բնաւ, եւ ազդ ձեր տեսանէ վնաս յամենայն կողմանս, ուր եւ ցրուեալքն իսկ են: Եթէ ողորմութեամբն Աստուծոյ ՚ի գլուխ տարայց զԱրեւելեան խնդիրն յազատութիւն Քրիստոնէից, յայնժամ դիւրաւ յաջողի եւ այդ խնդիր ձեր. ուստի պարտ է ձեզ համբերել, մինչեւ Աստուած ինքն իսկ տնօրինեսցէ, եւ ժամանակն յաջողեսցէ:

Եւ ՚ի յաջորդ աւուրն երթայ կաթողիկոսն ՚ի փոխադարձ այցելութիւն առ կայսրն Նիկողայոս, որ ընդ առաջ ելանէ նմա բացաւ գլխով եւ ըդունի յառանձին սենեկի իւրում մեծարանօք եւ պատուով: Եւ ՚ի լինել սիրալիր խօսակցութեանց՝ յագւոց հանէ կայսրն հառաչելով, ասէ, ով հայր սրբազան, ցաւ մեծ ունիմ ՚ի սրտիս ՚ի վաղ ժամանակաց հետէ անտի, որում ոչ ոք կարէ դարման տանել եւ հնարս հայթհայթել, բայց միայն դու՝ հայր սրբազան, դու եթէ կամիցիս, կարես լինել ինձ դեղ բժշկութեան փարատիչ ցաւոց անձին իմոյ:

Ասէ կաթողիկոսն, զի՞նչ է ցաւդ ով վեհափառ Տէր, պատմեա ինձ, եւ եթէ կարեմ լինել նմա դարման, ոչ զլանամ: Ասէ կայսրն, մի է Տէր մեր, մի հաւատ, մի մկրտութիւն, եւ մի եկեղեցի, եւ զի՞նչ իցէ այս բաժանումն ՚ի մէջ երկուց եկեղեցեաց ուղղափառացս լինել միութիւն, որպէս հաւատովք, նոյնպէս եւ ամենայն կրօնական պաշտամամբք եւ ծիսիւք եւ արարողութեամբք: Պատասխանի տայ կաթողիկոսն եւ ասէ, կամիք դուք զերկու եկեղեցիս ձուլել ՚ի մի զանգուած, բայց ո՞րով եղանակաւ, հինն նորո՞յն պարտ իցէ ծառայել, եթէ նորն հնոյն. ո՞րն է իրաւացին եւ Աստուածահաճոյն:  Լռեաց  կայսրն  եւ  ինչ  ոչ  խօսեցաւ:

Եւ յայլում նուագի ՚ի լինել բանախօսութեանց կայսերն ընդ կաթողիկոսին, ասէ կայսրն. խնդրեմ ՚ի քէն սրբազան հայր, զի փոխեսցես զձեւ վեղարիդ, եւ արասցես, որպիսի է վեղար հոգեւոր Մինիսթրին մերոյ: Ասէ ցնա կաթողիկոսն. յաւուր յորում եդի զվեղարս զայս ՚ի գլուխ իմ ՚ի ձեռնադրութեան իմում քահանայ յեկեղեցւոջ սրբոյն Ստեփանոսի ՚ի Զմիւռնիա քաղաքի, ուխտեցի յայն օր երկնաւոր Քահանայապետին Յիսուսի Քրիստոսի այսու վեղարով իջանել ՚ի գերեզման, արդ զայս ուխտ իմ զոր ուխտեցի

Աստուծոյ, ոչ կարեմ փոխել ՚ի շնորհս մարդկան: Յայնժամ հիացեալ կայսրն ընդ  խորագիտութիւն եւ  ընդ բազմահանճար խոհականութիւն կաթողիկոսին, ասէ ցմերձակայս իւր, առաւել յոյժ տեսի քան զոր լուեալս էի վասն առնս մեծի. եւ հրամայեաց խաչադամանդեայ դնել ՚ի վերայ վեղարին յորոշումն յայլոց արք եպիսկոպոսաց:

Այս ամենայն բանախօսութիւնք նշանակեալք են յուսումնասէր եւ շնորհափայլ Թադէոս վարդապետի յօրագրութիւնսն, որ էր ձեռնասուն եւ հաւատարիմ աշակերտ սրբազան կաթողիկոսին, եւ ընդ նմա եկաց զամս բազումս ՚ի Քիշնով, ՚ի Պէտրբուրգ, եւ ՚ի Տփխիս, մինչեւ գնաց ընդ նմա ՚ի սուրբ Էջմիածին, ուր եւ ձեռնադրեցաւ արքեպիսկոպոս մեծի վիճակին Ջուղայու եւ Հնդկաստանու:

Իսկ Ներսէս կաթողիկոս յետ աւուրց ինչ հիւանդացեալ անդ ՚ի Պետրբուրգ, եւ ախտ ցաւոցն օր քան զօր զայրացեալ եւ սաստկացեալ, յուսահատ արար զամենեսին ընդ առողջութիւն նորա, բայց հրաշիւք Ամենակալին եւ բազմաջան վաստակօք կայսեր՝ մինչ ՚ի ձեռն ճարտար բժշկաց ՚ի լաւ անդր փոխեալ օր ըստ օրէ սկսաւ ստանալ զառողջութիւն մարմնոյ, հրաման արար կայսրն մնալ անդ զձմեռն զայն ՚ի Պետերբուրգ, եւ յառաջակայ ամին ՚ի մայիսի ելանել ՚ի ճանապարհ, եւ գնալ յԷջմիածին: