Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ Ը.
Յաղագս գրութեան Եփրեմայ արհի եպիսկոպոսի առաջնորդի Ռուսաստանու, եւ  աքսորանացն  Յովհաննու  պատրիարքի,  եւ  պատրիարքութեան  Գրիգորի,  եւ վախճանի Թորոսի կաթողիկոսին Սսոյ, եւ յաջորդելոյ Կիրակոս եպիսկոպոսին:

  (1802) Այս օրինակ գրութիւնք բողոքանաց՝ գրեալք առ ամենայն կողմանս ՚ի կարեկցութիւն եւ յողբ շարժեցին զլսողս զամենեսին, բայց առաւել զժողովուրդս Ռուսաստանու. որոց էր յայնժամ առաջնորդ եւ վերատեսուչ՝ Եփրեմ արհի եպիսկոպոս՝ յաջորդն Յովսեփայ:

Սա գոլով առաւել պաշտպան եւ ջատագով Դանիէլի, եւ լուեալ զբռնութիւն Դաւթի եւ զայս ամենայն արարս նորին՝ եւ զխղճութիւն միաբանիցն, յարեաւ ՚ի վրէժխնդրութիւն նորին: Եւ թէպէտ  ՚ի  ձեռն  տէրութեան  Ռուսաց  կամեցաւ  վճարել՝  զոր  եդեալն էր ՚ի մտի իւրում, բայց խոհեմութեամբ ձեռն ՚ի գործ արկեալ լաւ համարեցաւ յառաջագոյն զդիտաւորութիւն եւ զմիտս Կոստանդնուպօլսեցւոց գիտել եւ փորձել, եւ ապա ՚ի պայքար մտանել ընդ Դաւթի, ուստի եւ գրեաց զգիր իմն ՚ի Կոստանդնուպօլիս՝ խնդրելով զպատասխանի նորուն ՚ի Յովհաննէս պատրիարքէ՝ զայս օրինակ:

«Վեհապատիւ յարգելի եղբօրդ իմոյ, տեառնդ Յովհաննէս սրբազան պատրիարքի մեծիդ Պօլսոյ, շքեղաշուք եւ մեծահաւատ բարեմիտ իշխանաց, ամիրայից, արդարավաստակ էսնաֆից, եւ արիաջան արհեստաւորաց, եւ առ հասարակ օրհնեալ ժողովրդականաց մեծին Պօլսոյ, այս ինչ յԱստուածակոյս կողմանէ յայտարարութիւն:

«Սոսկալի է ինձ ձայն Փրկչին՝ որ ասէ. վա՜յ այնմիկ, որ ասիցէ զլոյսն խաւար, եւ զխաւարն լոյս, զդառն քաղցր, եւ զքաղցր դառն:

«Զիա՞րդ ուրեմն ամենաբուն բարին զլոյս բանականութեան տնօրինեաց ՚ի մարդն, որ ոչ զգայ զբարին, եւ ոչ խորշի ՚ի չարէն: “Զի  անբանք միմիայն  երեւակայութեամբ զգալով ընդ որս ունին ընթանալ, ոչ թիւրեն զճանապարհ իւրեանց, քանզի ՚ի մթնաշորթ գիշերի եւս ճանաչեն զելս շաւղաց իւրեանց, ՚ի յօտարէ եւ յանծանօթէ խորշին, եւ զայնս՝ որոց գիտեն գոլ բարիս թողլով զբնականն իւրեանց զդժնէութիւն, ընդ ոտիւք նոցին թաւալին,  որպէս  առ այս  գանգատէ տէր,  ըստ Եսայեայ,  թէ   ծանեաւ եզն զստացիչ իւր, եւ էշ զմսուր տեառն իւրոյ, եւ Իսրայէլ զիս ոչ ծանեաւ, եւ ժողովուրդն իմ զիս ՚ի միտ ոչ էառ:

«Զարթիր Պօլիսդ, եւ տես, թէ զիա՞րդ ՚ի թուլութենէ եւ ՚ի զանցառութենէ ազգին մերոյ քակտեցան հիմունք հաւատոց մերոց, դարձան օրէնք եւ կրօնք մեր ՚ի տեսարանս թէատրօնից, եւ ճշմարտութեանն ճրագ լուսաւորչադաւան կրօնից մերոց՝ ՚ի ներքոյգրուանի  թագուցաւ,  եւ  բանականութիւն  մարդկայինս  սեռի աղաւաղեալ  ոչ  զգայ  բնաւ  զցաւ:  Արդեօք  ցի՞նչ  է  պատճառն այսց ամենից խանգարմանց, եթէ ոչ՛ բարձումն սիրոյ եւ համաձայնութեան:

«Զրկեցաք ՚ի թագաւորութենէ ո՜վ տառապեալ մերազնեայք, եւ մխիթարութիւն մեզ է հոգեւորապէս, եթէ ունիմք բարձրագահ աթոռ ՚ի Քրիստոսէ հիմնեցեալ, աթոռ սուրբ Լուսաւորչին՝ որով պարծիմք ՚ի մէջ ամենայն ազգաց, այժմ նոյն պարծանքն մեր եղեւ մեզ նախատինք ՚ի մէջ ամենայն աշխարհին, միթէ՝ նոյն բռնութեանցն զօրութիւնք բարձա՞ն, քաւ լիցի, այլ մեք մեզէն արարաք զլուսատու տունն այն՝ տուն աւազակաց:

«Աւաղ կարդամ ՚ի  վերայ  անձինս  ո՜վ  Պօլիսդ  լռեալ,  զի  որ երբեմն զճշմարտութենէն բուռն հարեալ, ՚ի մի շունչ եւ ՚ի մի հոգի գտեալ՝ զդաշինս կռէիր, գահակալ սուրբ Լուսաւորչին՝ ընտրութեամբ բոլոր ազգին լինել. այժմ օտարածնին հնազանդի, որ պատառեաց զքօղ  հարսինն  անարատի:

«Ո՞ւր է տառապեալն Դանիէլ, ո՞չ ապաքէն ՚ի Պօլիսդ էր, որ կալեալ զնա բարձրացոյց յաստիճան պատրիարքութեան, ո՞չ ապաքէն ընտրութիւն ընդհանուր ազգին էր, եւ խորհուրդ սիւնհոդոսին արքեպիսկոպոսաց, եւ բոլոր միաբանիցն՝ ՚ի պատրիարքութենէ հանել զնա, եւ հրաւիրել ՚ի ծայրագոյն պատրիարքութիւն ամենայն Հայոց՝ յետ վախճան լուսահոգի հայրապետին Ղուկասու:

«Դիցուք թէ յայնժամ Յովսէփ արքեպիսկոպոսն յառաջանալով, իբրու օրինաւոր առաջադրութիւնս առնէր, թէ ես եմ հնագոյն արքեպիսկոպոս, եւ մանաւանդ հաճոյ գտեալ յաչս բարեյիշատակ կայսերն Պօղոսի, որ կատարէր զաղերս նորա լինիլ հայրապետ Հայոց. եւ ողորմելին Դանիէլ ՚ի յաքսորս մատնեցաւ ՚ի գուբն առիւծուց:

«Բայց տեսէք զխոհականութիւն Յովսեփայն:

«Որ ոչ յառաջ մատեաւ՝ ըստ որում գիտէր վաղ ուրեմն զճշմարտական համաձայնութիւն ձեր, սպասէր ձերդ շնորհաւորութեան, զորս ստացեալ աստ ՚ի Մոսկօվ՝ ապա դիմեաց ՚ի սուրբ Աթոռն:

«Տեսէք այժմ, որ աբեղայ մի՝ վատնելով զկայս հանգուցեալ Յովսեփին իբրու ընդհանրական գլուխ, իւրովի յառաջացոյց. միթէ  առաջին  վէրք  եւ  տարապարտուց  խայտառակութիւնք  ողբալի Դանիէլին չէ՞ր նմա բաւական, որ կրկին հրաւիրանօք բոլոր եպիսկոպոսաց եւ միաբանից՝ եւ ընտրութեան ընդհանուր ազգին, ետուք շարժիլ ՚ի յԵւդոկիոյ, հասուցանել մինչ ցՊայազիտ, եւ անդէն նոր ՚ի նորոյ զվէրս ՚ի վերայ դնելով՝ ետուք խայտառակել ՚ի մէջ աշխարհի:

«Պահեալ կան առ իս ո՞վ Պօլսեցիք զանազան աղաղակք եւ բողոքք առ հասարակ արքեպիսկոպոսաց, որք միաձայն եւ միահոգի զգանգատանս գրէին ՚ի չար աբեղայէն, թէ զհաւատս մեր ընդ ոտիւք էարկ, եւ կամի զԴաւիթն յառաջացուցանել, զի ինքն լիցի եպիսկոպոս, եւ զամենայն կայս սրբոյ աթոռոյն վատնէ հազարաւորաւ,  եւ  զմեզ  եւս  բռնութեամբ  կալանաւորեալ,  ոչ  թողու ելանել ՚ի Թիֆլիզէ. բայց մեք երդուեալ եմք ՚ի վերայ սրբոյ գեղարդեանն՝ եւ մասանց սրբոց՝ բաց ՚ի Դանիելէ զոչ ոք ճանաչել, որպէս եւ չորք անձինք՝ երկու եպիսկոպոսք եւ երկու վարդապետք առաքեալ եմք հրաւիրակք նմա, զի եկեսցէ:

«Բայց  զարդիս  լսեմք,  որք  դուք  եւս  ՚ի  նախնական  բարի դաշնաւորութենէ շեղեալք, հաւանութիւն մատուցանէք ապօրինաւորին այնմիկ՝ ֆէրման տալով նմա:

«Լուարուք,  լուարուք,  նա՞  իցէ  փոխանորդն  Քրիստոսի,  որ զկնիքն իւր երեւելի եդեալ ՚ի վերայ մահսարի ընդ այլ երեւելի արքեպիսկոպոսաց, հրաւիրեաց զԴանիէլն, եւ ապա ՚ի ներքուստ ՚ի  չարամոլ  փառացն  դրդեալ,  ՚ի  ձեռն  անպատմելի  կաշառուց գանիւ եւ սաստիւ ահացուցանելով զեպիսկոպոսունս, զօծումն ընկալաւ զինուորօք:

«Բռնութեամբ բռնակալաց՝ ոչ թէ հոգի շնորհաց, այլ թէ հոգի դիւական հանգեաւ ՚ի վերայ նորա, որ յայնմ օրէ մինչեւ ցարդ ՚ի դրամն ապաւինեալ՝ զարծաթեայ եւ զոսկեայ զյիշատակսն սրբոյ աթոռոյն հալէ՝ եւ անխնաբար վատնէ աստ եւ անդ վասն միոյ անուան կորստականի, եւ գանիւ ահացուցանէ զամենայն որպէս բարբարոս:

«Զբնիկ Պօլսեցի կենդանի նահատակ Յովհաննէս արքեպիսկոպոսն՝ որ գրեթէ ՚ի վերայ գեղարդեանն Քրիստոսի զկեանս իւր դնէր, եւ յայնմ միջոցի զնորին կառավարութեամբն մնայր անվրդով յաթոռն սուրբ, զայնպիսի հարազատ որդին տայ ՚ի կապանս, արկանէ ՚ի բանտ, եւ հարկանէ զգլուխն: Լուսատուն հոգւոց մերոց՝ Գրիգոր զպակասութիւն չարչարանաց Տեառն ՚ի մարմնի իւրում կրէր, եւ սա զպակասութիւն չարչարանաց նորին՝ իբրեւ անողորմ բարբարոս այլոց տայ վճարել:

«Բացէք զՆերսէս Շնորհալւոյ Ընդհանրական գիրքն ՚ի չորս գլուխ, եւ ԽԴ. համարն, թէ զի՞նչ գրէ վասն այսպիսեաց ապօրինաւորաց յառաջ մատչելոց ՚ի մաքուր աթոռն հայրապետութեան, որ եթէ զնա՝ եւ թէ զընդունօղս նորին ընդ նզովիւք սրբոց հայրապետացն    արկանէ:

«Ո՜հ, ո՜հ անզգայնութեան մերոյ, զի ՚ի միոյ քահանայի նզովից երկնչիմք, եւ փութամք ՚ի կապանաց արձակումն խնդրել:

«Իսկ յայնքանեաց սրբազանից արքեպիսկոպոսաց՝ որք  հոգւով սրբով խօսէին՝ ոչ զգամք բնաւ:

«Տեսէք  ով  Պօլսեցիք,  որ  ՚ի  սոյն  վիճակիս  եղեալ  հայկազունքն  գիտելով  զձերդ  երկիցս  ընտրութիւնն,  եւ  մանաւանդ զճշմարտասէր համաձայնութիւն ձեր, որ ոչ ընդունիք զայնպիսի օտարածինն, այլ ՚ի վերայ ճշմարտութեան զմահ յանձն առնուք, վասնորոյ պատիւ եւ յարգանս տալով ձեզ՝ գրեցին վասն աթոռոյ միաբանիցն բազմակնիք մահսար՝  առ ամենողորմ  կայսրն,  թէ  նա չէ  ընտրութեամբ  ազգին  յառաջացեալ,  այլ  այսպիսի  չարահնար աբեղայի արարմամբ:

«Ընդ որս եհաս ՚ի Պայաղիտէ աղերս ՚ի Դանիելէն առ ականջս ամենողորմ մեծի կայսերն մերոյ, զոր լուեալ սգաց մեծաւ ցաւակցաբար, եւ իսկոյն  գրեաց Թամարով դեսպանին յեղաշրջել զֆերման Դաւթին, եւ վասն Դանիելին հաստատել, եւ բարձրագոյն հրաման եւս առ Երեւանու խանն թէ զինչ փոյթ է քեզ ընդ հոգեւորական գործս խառնիլ, եւ ընդ օրինաւոր հայրապետութիւն Դանիէլին ներհակիլ, որ ազգն զնա կամի:

«Ահա զայս համբաւն գրեալ էր աղա Յովհաննէսն առ եղբարսն իւր, առ աղա Մինասն եւ առ աղա Յովակիմն, զորոյ օրինակն ընդ գրոյս մատուցի:

«Ամենողորմ կայսրն եւս մեծաշուք հանդիսիւ եմուտ ՚ի քաղաքս, եւ ՚ի ԺԵ. աւուր սոյն ամսոյ՝ օծաւ աշխարհախումբ հանդիսիւ, որ ՚ի ժամ օծմանն մեք եւս անդ ներկայացեալ էաք ՚ի Սօբոռն, որ է հռչակաւոր վանք, եւ կացեալ էաք ՚ի չարս արքեպիսկոպոսացն Ռուսաց, որ բնաւ յոչինչ ժամանակս յազգէ մերմէ արքեպիսկոպոս չէր պատահեալ այսպիսւոյ բարեբաղդութեան:

Թէպէտ անկարելի էր եւ իմս պատահելն անդ՝ ՚ի մէջ Սօբօռին, բայց տէր օրհնեսցէ զծնունդս նորին գերազանցութեան՝ աղա Յովհաննէսին, եւ եղբարց իւր վեհազնեայ աղա Մինասին, եւ աղա Յովակիմին որ գոլով վառեալ ՚ի սէր մեր եւ բոլոր ազգիս՝ այնքան հետեւողութիւնս արարին, զի առ հասարակ մեծամեծացն  Ռուսաց  թէ  հոգեւորականաց  եւ  թէ   մարմնաւորականաց նախ ծանօթս արարին զմէնջ, եւ ապա ՚ի Սօբօռն մուծին:

«Յիրաւի յիրաւի՝ ՚ի կողմանէ ազգին այնքան ջատագով են, որ թողեալ զսեպհական անձանցն զհոգս, տքնին վասն պայծառութեան ազգին:

«Եւ իմս այս հետեւողութիւն՝ ոչ թէ մի միայն վասն անձին իմոյ առնեմ, այլ կամիմ մինչ ցսպառիլ շնչոյս՝ բոլոր ազգին զօգուտն խորհիլ, եւ կարեկից գտանել: Եւ յետ քանի աւուրցս՝ ունի կայսրն հրովարտակս հանել, որ ազգին հաւանեալն Դանիէլն է, եւ նա պարտի լինել կաթողիկոս, եւ այժմ այս կողմանցս վիճակք մինչ լսեն զհնազանդութիւնս ձեր ապօրինաւորին այնմիկ, հիանան  եւ  զարմանան:

«Բայց գիտեմ ես, զի դուք պատճառս առ բերէք, թէ որպէ՞ս յայնժամ ՚ի ժամանակս Յովսեփայն՝ յահէ դեսպանին արարիք, նոյնպէս եւ այժմ երկիւղ նորին եդ ձեզ առնել զայս:

«Բարւոք ասէք, բայց այժմ ըստ փիլիսոփայից՝ ՚ի բառնալ պատճառին, բարձցի եւ պատճառելին. տամ ահա  բարձումն պատճառի ձերոյ, որ ամենողորմած կայսրն ըստ ըղձի ազգին արար՝ զայս խնամ եւ զողորմութիւն իւր, հաստատելով զհայրապետութիւն Դանիէլին:

«Եւ ՚ի ձէնջ այժմ սպասեմ մահսարական գրութեան՝ զճշմարիտ դիտաւորութիւն ձեր ծանուցանելով ինձ օր մի յառաջ, որ այսուհետեւ ՚ի կամս ազգին յառաջասցի տէրութիւն հայրապետութեանն: Գիտեմ հաւաստեաւ, զի ՚ի բարի խորհրդոց չունիք շեղիլ, մի արասցէ տէր. եթէ դուք եւս խորհրդոց չունիք շեղիլ, մի արասցէ տէր. եթէ դուք եւս ցանկայք ընդ ոտս միոյ աբեղայի թաւալիլ, յայնժամ ես անպարտ եւ ազատ գտանելով հանդերձ սոյն վիճակաւս իմով, ոչ զաթոռն իմ ճանաչելոց եւ ոչ զչօծեալն այն, եւ ոչ ընդ այսքանեաց սրբազան ժողովոցն նզովից ներքոյ մնալ:

«Թէպէտ ժամանակ ՚ի ժամանակ բազում անկարգութիւնք եղեալ են, բայց ոչ այսպիսի, որ ՚ի ժամ չօծման Մահմետական զինուորք եւ բռնաւորք ՚ի վերայ եպիսկոպոսաց կանգեալ հանդէպ սրբոյ տաճարին, սրովք՝ մրճօք՝ եւ այլ ահացուցչական գործեօք սաստ տալով՝ այնպէս տան օծանել:

«Իմ սիրելիք, եթէ դուք ՚ի վերայ երկիցս հաւանեալ ընտրութեանն ձերոյ հաստատուն կայք, նախ ինձ ծանուցէք զդիտաւորութիւնն ձեր, թէ մեք ակամայ բռնադատեալ հաճեցաք:

«Իսկ որովհետեւ ամենողորմ կայսրն բարեհաճեալ է թողուլ ՚ի կամս ազգիս, ըստ նախնական ծիսի մեր եւ օրինի ընտրել զօրինաւոր  հայրապետ, ահա մեր  երկիցս  ընտրեալն  Դանիէլն  է, արդ եւ թէ ձեօք եւ թէ Պարսից բռնակալութեամբ զապօրինաւորդ այդ արտաքսեցէք, եւ զԴանիէլն մուծէք ՚ի ներքս: Իսկ եթէ երկիւղ իցէ ՚ի կողմանէ Պարսից, գրեցէք Դանիէլին գնալ յԻւչ քիլիսա, եւ անդ օծանիլ: Գիտէ Աստուած, որ ես հանդերձ վիճակաւս իմով՝ ոչ թէ ՚ի յօգուտ եւ ՚ի նպաստ Դանիէլին առնեմ զայս, այլ թէ վասն հաստատութեան նախնական բարի  ծիսի եւ կրօնի մերում, զի մի իսպառ ոտնհար լիցի. իմ պարտաւորութիւնս այսչափ, եւ ձերդ բարեաց նախանձախնդիր լինելն դուք գիտէք:

«Եւ սակս երկու պատճառի ասեմ Դանիէլին ՚ի յԻւչ քիլիսա օծանիլ, նախ՝ որ նա ինքն չօծեալն միայն մնասցէ, եւ հետեւեալքն իւր չկարասցեն մտանել ՚ի Տէրութիւնս Օսմանցւոց, եւ կամայ ակամայ ճարակտուր լեալ հերքեսցեն զնա անտի: Եւ երկրորդ,  զի  յայսպիսի  չարաշուք  ժամանակի  ոչ  բարւոք  վարկանիմ Դանիէլին ՚ի սուրբ աթոռն լինիլ, եւ անդ մնալ, որովհետեւ յերկիւղէ Պարսից վնաս մեծամեծ հարկապահանջութեանց յառաջանալոց է, որոյ աղագաւ ես վաղուրեմն ունիմ գրեալ նախանկատ դիտմամբ թէ ՚ի սուրբ Աթոռն, եւ թէ առ Դանիէլ արքեպիսկոպոսն, մինչ յայդր ՚ի պատրիարքութեան էր, զոր դուք եւս ընթերցեալ էք զայն գիր, եւ ընդ այն հաւանութիւն տուեալ:

«Չկաթողիկոսն այն՝ զդիւաբնակ Գրիգորն չեպիսկոպոս արարեալ՝ առաքեալ էր ՚ի կողմանս յայս ընդդէմ կամաց ժողովրդոյն Ռուսաստանու,  որք  քանիցս  մահսարական  գրութեամբ  գրեալ էին մի առաքել, բայց նա յանդ գնեալ առաքեալ էր բնաւ ոչինչ անսալով կամաց հասարակութեանս, որոյ ՚ի մտանելն ՚ի Մօզտօք, թէ զո՞րպիսի անարգանս եւ անվատութիւնս կրեալ է ՚ի ժողովրդոց, ընդ գրչաւ եզրափակել ոչ լինի, եւ կամ թէ զի՞նչ ինչ հատուցումն եւս կրելոց է այսուհետեւ:

«Եւ կողմանցս ազգ Հայկազունեաց զչարահնարութիւն նորին հատուցանելով յունկն ամենողորմ կայսերն, հրաման գրեաց արգիլեալ մնալ ՚ի սահմանի Ռուսաց, մինչեւ ըստ արժանւոյն իւր զվրէժս ընկալցի:

«Որ ահա զժողովրդոց մահսարական օրինակն, եւ ՚ի Թիֆլիզու չորս եպիսկոպոսաց առ իս գրեցեալն, եւ առ կուսակալ Կառլ Ֆէտրիչ տնօրինողն, զնոցուն օրինակն եւ զայլոցն եւս՝ ահա ընդ գրոյս առաքեցի, զորս ունիք տեսանել, թէ զի՞նչ ինչ անցք անցեալ են:

«Տէր օրհնեսցէ զկայսերութիւն նորին, ամենայն ինչ ՚ի կամս ազգին եթող եւ թողլոց է այսուհետեւ, մեծ շնորհ եւս վերաբերէ ՚ի վերայ նուաստիս, զորմէ յինէն պատմելն է անվայել:

«Եթէ զայս առաջարկէք, թէ ժամանակ ՚ի ժամանակ այսպիսի գործառնութիւնք   են   եղեալ,   որպէս   Եղիազար   Անթափեցւոյն, Փութառին եւ այլոցն, միթէ եւ յայնժամ բարւո՞ք են արարեալ, զորս խայտառակէ Միքայէլ Չամչեանն:

«Ո՞չ ապաքէն ազգին թոյլտուութեամբն եւ ընդ նզովիւք նոյն սրբազան ժողովիցն մնալով՝ ոչ երբէք բանամք զաչս ՚ի յանյաջողութենէ:

«Եթէ հաստատութեան սրբոյ աթոռոյն ցանկայք, չունիք այլ եւս  արգելման  առիթս,  հետեւեցէք  ճշմարտութեան,  որ  յապագայն  ազատ մնասցուք  յայսպիսի  յանկարգութեանց,  եւ  իսպառ ՚ի մէջ այլազգեաց մի լիցուք առակ նշաւակի:

«Ես հաստատուն գիտեմ, եւ տեղւոյս ժողովրդոցն եւս պատասխանեալ եմ,  թէ  նոցա  կամօք  չէ,  այլ  յերկիւղէ  դեսպանին առնեն:

«Ահա ապահովութիւն սրտի ձեր՝ որ ամենագթած  կայսրն ըստ ըղձի եւ փափագանաց ձերոց պարգեւեաց, որ եւ ցանկալով բարերջանկութեան սրբազան պատրիարք յարգելի եղբօրդ իմոյ, եւ վասն օրհնեալ իշխան ամիրայից եւ ժողովրդոց՝ մնամ ջեմեռանդ աղօթարար, եւ մինչեւ ցսպառիլ չնչոյս ՚ի վերայ ճշմարտութեան հաստատուն մնացող, ամենախոնարհ Եփրեմ արքեպիսկոպոս բոլոր Հայոց Ռուսաստանու»:

Յամի տեառն 1801 եւ ՚ի սեպտեմբեր 19.

Ի  յարքայանիստ  քաղաքս  Մոսկով:

(1801) Այս թուղթ Եփրեմայ արհի եպիսկոպոսի տարածեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս էարկ շշնչիւն ՚ի լսելիս ժողովրդեան, յեղաշրջեաց զմիտս բազմաց, եւ վառեաց զնոսա ՚ի նախանձ պաշտպանութեան սրբոյ աթոռոյն Էջմիածնի, մինչեւ եւ կողմնակալքն Դանիէլի քաջալերութիւն եւ վստահութիւն քաղեալ ՚ի նոցանէ, յարեան յոտս ոգւով չափ ջանալ եւ գուն  գործել  նուաճեցուցանել զկողմն Դաւթի, եւ ՚ի ձեռն բազում եւ մեծամեծ ընծայից եւ կաշառուց աղերս աղաչանաց մատուցեալ առ մեծամեծս տէրութեանն, յանկարծ իջուցին զՅովհաննէս պատրիարք յաթոռոյ իւրմէ, եւ յաքսորս վտարեցին զնա ՚ի քաղաքն Եւդոկիա, յամսեանն հոկտեմբեր 29, եւ սկսան ՚ի խորհուրդ մտանել վասն ընտրութեան պատրիարքի եւ խնդրել զայնպիսի պատրիարք, զի զկողմն զԴանիէլի զօրացուսցէ, եւ զհակառակորդս նորին զամենայն ընդ ոտիւք իւրովք նուաճեսցէ:

Եւ յետ բազմաց ժողովոց գումարեցան վերջապէս եւ ՚ի միում աւուր ՚ի  Պապալը կոչեցեալ  փռան հացագործի ՚ի  շուկայն,  եւ անդ առաջարկեալ զքանի ինչ եպիսկոպոսունս, յետ բազում հարցաքննութեանց ջատագովութեամբ եղբօր որդի տէր Պօղոս քահանայի՝ ստորագրեցին եւ կնքեցին կացուցանել պատրիարք, զի զկողմն Դանիէլի զօրացուսցէ, եւ զհակառակորդս նորին զամենայն  ընդ  ոտիւք  իւրովք  նուաճեսցէ: Եւ յետ բազմաց ժողովոց գումարեցան վերջապէս եւ ՚ի միում աւուր ՚ի  Պապալը կոչեցեալ  փռան հացագործի ՚ի  շուկայն,  եւ անդ առաջարկեալ զքանի ինչ եպիսկոպոսունս, յետ բազում հարցաքննութեանց ջատագովութեամբ եղբօր որդի տէր Պօղոս քահանայի՝   ստորագրեցին   եւ   կնքեցին   կացուցանել  պատրիարք զԳրիգոր եպիսկոպոս Խամսեցին զնուիրակն սրբոյ Էջմիածնի, որ դեգերէր ՚ի կողմանս Եւդոկիոյ:

Եւ ծանուցեալ վասն նորին ՚ի դուռն արքունի՝ հանին հրաման ածել զնա այսր, եւ հրաւիրակս առաքեալ առ նա զԱստուածատուր վարդապետ զոմն, ածին զնա ՚ի  Կոստանդնուպօլիս, եւ տարեալ ՚ի դուռն արքունի, զգեցոյց նմա եպարգոսն զկապայն պատրիարքական իշխանութեան,  եւ  մեծաւ  հանդիսիւ  դարձոյց զնա ՚ի պատրիարքարանն յամի տեառն 1801 ՚ի դեկտեմբերի 19:

Եւ յետ աւուրց ինչ զաշակերտն Մինասայ զԳէորգ եպիսկոպոս՝ որ գնացեալ էր ՚ի նուիրակութիւն ՚ի Րումելի, ետուն բերել ՚ի  Կոստանդնուպօլիս,  եւ  արարին  վէքիլ  Գրիգոր  պատրիարքին:

(1801) Ի սմին ամի Թորոս կաթողիկոս Սսոյ՝ որ օծեալն էր ՚ի Կոստանդնուպօլիս յաւուրս Զաքարիայ պատրիարքի, սպանանի յօշատեալ անդամ անդամ ՚ի Խոզան օղլու կոչեցեալ յայլազգի իշխանէ տեղւոյն արտաքոյ պարսպին Սսոյ ՚ի վերայ կամրջոյ գետոյն, որում յաջորդէ՝ եղբօր որդի նորուն Կիրակոս արքեպիսկոպոս Սսեցի՝ այր առաքինազարդ եւ սրբակրօն՝ երիտասարդ քսան եւ չորս ամեայ՝ փառահեղ դիմօք եւ գեղեցիկ տեսլեամբ, եւ յետ միոյ ամի գնացեալ յԵրուսաղէմ յուխտ եւ յերկրպագութիւն, փառաւորի մեծաւ պատւով, եւ դառնայ յաթոռ իւր: