Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԼԵ.
Յաղագս դարձի յաքսորանաց տանն Տիւզեանց եւ Պատրիարքութեան տեառն Կարապետի, եւ աքսորանաց Թընկըրեան երկուց եղբարց:

  (1823) ԻԲՐԵՒ ողորմութեամբն Աստուծոյ բարձան յաշխարհէ երկոքին որդիքն սատանայի՝ Հալէթ էֆէնտի եւ հատավաճառ նորին Խէսկէլ հրեայն, Պէզճեան Յարութիւն ամիրայ ժամ բաբեպատեհ գտեալ, յանկոյց յինքն զսիրտս մեծամեծաց տէրութեանն ՚ի ձեռն մեծագին ընծայից վասն երից եղբարցն ազնուականաց Տիւզեանց, որք էին Կարապետ եւ Յակոբ եւ Պօղոս չէլէպիք, որք յերից ամաց հետէ մատնեալ էին յաքսորա ՚ի վանս Կեսարիոյ, եւ մատուցեալ զգիր աղերսանաց առ Արքայ, հրաման եղեւ յԱրքայէ, եւ վերադարձան յաքսորանացն ՚ի Կոստանդնուպօլիս յամի Տեառն 1823 յապրիլի 15, ուր նախ զառաջինն մնացին ՚ի տան Յարութիւն ամիրային Պէզճեան ՚ի յԵէնի գաբու, եւ ապա ՚ի վաղնջական տուն հայրենեաց իւրեանց ՚ի Խուրու չէշմէ:

Պօղոս պատրիարք կացեալ զամս ութ ՚ի պատրիարքութեան իւրում, հրաժարեցաւ յաթոռոյն, եւ միաբան հիւինութեամբ իշխանաւորաց ազգին՝ ընտրցին զԿարապետ վարդապետ Կոստանդնուպօլսեցի ՚ի հոկտեմբերի 2յ, որ շքեղ էր ատենաբաութեամբ եւ խորախորհուրդ մտօք: Յաւուրս սորա ՚ի նոյեմբեր 18, վախճանեցաւ երանելի Հ. Միքայէլ վարդապետն Չամչեան, որ ՚ի փառս եւ ՚ի յօգուտ ազգիս վաստակեալ էր մինչեւ յաալիս ծերութեան իւրոյ:

(1824) Ընդ այս ժամանակ եղեւ եւ նորոգութիւն սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյն Օրթագիւղի, զորոյ զհանդէս փառաւոր օծման կատարեցին ՚ի դեկտեմբեր 15:

(1827) Ի ժամանակս յայսոսիկ Պէզճեան Յարութիւն ամիրայ որ երեւելին էր ՚ի սմին ժամանակի յիշխանաւորս ազգի մերում, եւ գերագոյն նախագահ յազգային ժողովի Պատրիարքին կամեցաւ կացուցանել զմի ոք ՚ի վարդապետաց կաթոլիկաց՝ երեսփոխան կամ փոխանորդ Պատրիարքին, որ նստիցի հանապազօր ՚ի Ղալաթիա կամ ՚ի Բերա, եւ զարքունի հրամանս եւ զկամս տէրութեանն՝  որ  գայ հրովարտակաւ ՚ի  պատրիարքարանն, պատրիարքն ծանուսցէ նմա, եւ նա ազդ արասցէ ժողովրդեան Հռովմէական հայոց:

Ուստի յաւուր միում գնաց Պէզճեան Յարութիւն ամիրայ ՚ի Բերա ՚ի տուն Պիլէզիկճեան Պարոն Պօղոսին, եւ անդ կոչեալ հաւաքեաց զամենայն գլխաւոր անձինս Հռովմէական հայոց, որոց բազումք էին երեւելի հատավաճառք ՚ի Գաղատացւոց:

Անդ էր եւ Տիւզեան Յակոբ չէլէպի, եւ Եէլքէնճեան Պարոն Մեսրովպ եւայլն:

Եւ ՚ի ժողովի անդ խօսեցաւ Պէզճեան Յարութիւն ամիրայ, եւ պատմեաց ամենեցւոն նոցա զկամս եւ զհաճութիւն պատրիարքին, եւ ամենեքին նոքա՝ որք էին ՚ի ժողովին, ընկալան եւ հաւանեցան, եւ շնորհակալ եւս եղեն վասն այսր ըզպատրիարքէն:

Եհարց ցնոսա Պէզճեան Յարութիւն, թէ զո՞ ոք ՚ի վարդապետաց կամիք ընտրել:

Եւ ժողովեալքն պատասխանի ետուն, թէ հաճելի եւ ընդունելի է մեզ այն՝ զոր դու ընտրես մեզ: Եւ յետ բազում խօսս լինելոյ ՚ի ժողովի անդ՝ առաջարկեաց նոցա Պէզճեան Յարութիւն, եթէ կամի՞ք զՆուրիճան Անտոն վարդապետն:

Եւ նոքա միաբան հաւանեցան եւ կնքեցին զխօսս իւրեանց, զի Նուրիճան Անտօն վարդապետ լիցի գլխաւոր ՚ի մէջ վարդապետաց ազգին, եւ արձակեցաւ ժողովն:

Իսկ ՚ի միւսում աւուր Գաղատացի հատավաճառք՝ Թընկըրեան Յակոբ, եւ Յովսեփ, եւ Գրիգոր, Տավուտեան Անտօն եւ Յովսեփ, Գըլճեան Գրիգոր եւ Վիչէն, Էթէյի Ուզունեան Պօղոս, Կիւզէլեան Գրիգոր, եւ այլք համախոհք ընդ նոսին, ժողովեալք ՚ի տան Յակոբայ Թընըրեան, ընտրեն զՄարուշ կոչեցեալ Գաղատացի Պօղոս վարդապետն՝ լինել ինքեանց տեսուչ եւ կառավար, եւ ասեն, ոչ կամիմք զՆուրիճանն, զոր ընտրեցին հերետիկոս Հայք:

Այս ժողով նոցա եւ վէճ՝ հասեալ յականջս Պէզճեան Յարութիւն ամիրային՝ ոչ սակաւ ցաւեցոյց զսիրտ նորա:

Եւ  որովհետեւ  սպարապետ էր  յայնժամ  Խոսրով  Մէհէմմէտ, եւ նմա հատավաճառ էր Թըկըրեան Յակոբ եւ որդի նորա Յարութիւն,  կամեցան  սոքա  ՚ի  ձեռն  այնր  փաշային  զատուցանել զՀռովմէական Հայս ՚ի Հայոց, եւ կացուցանել Հռովմէական Հայոց որոշ պատրիարք՝ անկախ ՚ի պատրիարքէն Հայոց:

Ուստի գաղտնի ժողովեալ սոցա՝ բան եդին ՚ի միջի իւրեանց՝ գիր  աղերսանաց մատուցանել  առ թագաւորն,  եւ  իմաստ գրոյն էր այս:

«Յայտ է մեծազօր Տէրութեան ձերում ո՜վ թագաւոր, զի յանցեալ ամին արեւելեան Հայք՝ որք ՚ի Պարսից բաժնին էին, միացեալք  ընդ  Մոսկովաց՝  ապստամբեցան  ՚ի  տէրութենէն  Պարսից, եւ ոչ սակաւ վնասս հասուցին Պարսից տէրութեան:

Արդ՝ խորհուրդ խորհեալ են արեւելեան Հայք յարձակիլ եւ ՚ի սահմանս  Օսմանեան  տէրութեան,  եւ  կոխան  առնել  զքաղաքս  եւ զգիւղօրէս, առնուլ եւ գրաւել, եւ կանգնել ինքեանց զմասնաւոր թագաւորութիւն իմն ՚ի Հայաստան աշխարհին՝ ընդ հովանաւորութեամբ  Ռուսաց  Տէրութեան:

Արդ զայս խորհուրդ խորհեալ են Հայք, եւ ունին թշնամութիւն զտէրութենէ ձերմէ, եւ մեք այսինքն Հռովմէական հայքս, մի ազգ լինելով ընդ Հայոց, եւ ՚ի միոյ պատրիարքէ եւ գլխոյ կառավարեալ գոլով, յայնժամ ընդ նոսին միաբան եւ միախորհուրդ երեւելոց եմք առաջի ձերումդ մեծափառ թագաւորութեան, եւ մերս հարազատութիւն եւ հաւատար. Ուստի խնդրեմք այժմ յամենագութ եւ ՚ի բարերար տեառնէդ զատուցանել զմեզ ՚ի Հայոց, եւ տալ մեզ յատուկ պատրիարք եւ եկեղեցի, զի մի միաբան երեւիցիմք նոցա եւ հաջորդ չարախորհուրդ անհաւատարմութեան նոցա, եւ մեք ըզպարտուպատշաճ ծառայութիւն մեր աղօթս անխափան կատարեսցուք ՚ի նմին եկեղեցւոջ, եւ ազատ եւս լիցուք յերթալոյ յեկեղեցիս Լատինացւոց, յոր երթայաք մինչեւ ցարդ՝ վասն չուլեոյ մեր յատուկ եկեղեցի»:

Զայս գիր ընթերցեալ Արքայի՝ խռովի յանձն իւր, եւ կոչեալ նոյն ժամայն զՊէզճեան Յարութիւն առաջի իւր, հարցանէ նմա զիմաստ գրոյն:

Եւ նա ըստ իւրումն խորախորհուրդ ուշի եւ բազմահանճար զգօնութեան՝ յայտ առնէ արքայի զչարախնդիր ատելութիւն եւ զմահայոյզ թշնամութիւն Գաղատացի Հռովմէական հայոցն՝ զոր տէր, պատրիարքն մեր հաւատարիմ ծառայ տէրութեանդ է, հարց ցնա, թէ կարո՞ղ  է երաշխաւոր լինիլ վասն ազգի իւրոյ առաջի ձեր, զի ազգ Հայոց յամենայնի հաւատարիմ է ընդ ամենայն տէրութիւնս, ուր եւ գտանիցի:

Գրեաց  արքայն  ՚ի   դուռն  առ  Եպարգոս  իւր,   զի   կոչեալ զպատրիարքն Հայոց ՚ի դուռն՝ հարցցեն եւ տեղեկասցեն ըզնմանէ, թէ երաշխաւո՞ր իցէ վասն իւրոյ ազգին լինել յամենայնի հաւատարիմ   տէրութեան:

Կոչեցի զպատրիարքն ՚ի դուռն, եւ զՊօղոս պատրիարքն, որ նստէր յԻւսկիւտար ՚ի վանս սուրբ Երուսաղէմայ, եւ նա պատասխանի ետ մեծի Եպարգոսին, եւ ասէ. Երաշխաւորեմք մեք բոլոր ազգիս ընդ ամենայն գաւառս տէրութեան ձերոց, ուր եւ գտանիցի: Եհարց եպարգոսն թէ զիա՞րդ կարէք երառխաւորել վասն Հայ բնակչաց հեռաւոր քաղաքաց, ընդ այս ետ պատասխանի Պօղոս եպիսկոպոսն եւ ասէ. ՚ի Քրիստոնէական կրօնի մերում է խորհուրդ մի, որով իւրաքանչիւր ոք պարտի յորոշեալ ժամանակս խոստովան լինել զգաղտնիս սրտից իւրոց քահանայից. եւ եթէ քահանայք այդպիսի ինչ նշմարիցեն, պարտաւոր գտանին անյապաղ հաղորդել եպիսկոպոսաց. վասն այսորիկ համարձակութեամբ երաշխաւոր եմք մերոց ազգայնոց, այլ վասն Հռովմէական հայ ժողովրդեան ոչ եմք եւ չեմք կարող լինել երաշխաւոր,

զի նոքա յեկեղեցի մեր ոչ գան, եւ բանից մերոց ոչ անսան, եւ քահանայից մերոց ոչ խոստովանին. այլ հանապազօր երթեւեկեն յեկեղեցիս Լատինացւոց եւ կենակցին ընդ քահանայս նոցա:

Այս պատասխանի Պօղոս պատրիաքրին հասեալ ՚ի լսելիս արքային՝ զայրացաւ յոյժ ընդ վերջին աստիճան յանդըգնութեան նոցա, զոր յանդգնեցան նենգել եւ խաբել զարքայն խորամանկութեամբ իւրեանց:

Ուստի առ ժամայն զԹընկըրեան Յակոբ եւ զեղբայր նորա զՅովսեփ հանդերձ ընտանեօք իւրեանց առաքել յաքսորս. եւ անդէն աքսորեցին զՅակոբ ՚ի կեսարիա, եւ ըզՅովսեփ ՚ի Սեբաստիա քաղաք փոքուն Հայոց, 1827 հոկ. 3: