Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԻԵ.
Սուրբ եւ ուղղափառ վարդապետութիւն եկեղեցւոյն Հայոց այս է, յորոյ վերայ միայն է խնդիրն:

«ՏԷՐՆ մեր Յիսուս Քրիստոս է Աստուած ճշմարիտ եւ մարդ ճշմարիտ, նոյն ինքն որդի մարդոյ եւ որդի Աստուծոյ, համագոյ Հօր ըստ Աստուածութեան, եւ համագոյ մեզ ըստ մարդկութեան: (Ընդհանրական 118):

“Ուստի ասեմք ընդդէմ Նեստորի՝ մի բնութիւն փոխանակ մի անձնաւորութեան: Ասեմք ընդդէմ Եւտիքի՝ երկու բնութիւն անբաժանելի ՚ի մի Քրիստոս, ըստ մտաց սուրբ հարց եւ ժողովոց: “Քանզի՝ ոչ ըստ Նեստորի ՚ի յերկուս բնութիւնս եւ յերկուս դէմս բաժանեմք զմին Քրիստոս, եւ ոչ ըստ  Եւտիքեայ եւ համախոհից նորին ՚ի մի բնութիւն ժողովեմք շփոթմամբ եւ այլայլութեամբ:

«Այլ ունիմք ասել զերկու բնութիւնն ըստ մեծին Գրիգորի Աստուածաբանի՝ առ Կղոդիոս թղթին գրեալ ընդդէմ Ապողինարի՝ եւ  որոց  ըստ  նմա,  եթէ՝  բնութիւնք  երկուք:  Յաւելու  ասել  եւ զպատճառն՝ քանզի Աստուած  եւ մարդ... եւ այլուր ասէ, եթէ կրկին էր, յայտ է թէ՝ բնութեամբ եւ ոչ անձնաւորութեամբ:

«Իսկ զմի բնութեանն եղանակ՝ զոր ասեմք մեք, մի ոք յայլ դէմս կարծիցէ, բայց... զոր ուսաք ՚ի յուղղափառ վարդապետաց եկեղեցւոյ, մանաւանդ ՚ի սրբոյն Կիւրզէ Աղէքսանդրացւոյ, որ ընդդէմ Նեստորի, որպէս եւ գրէ յառաջին թղթին՝ որ առ Սեկունդոս, եթէ խոստովանիմք մի բնութիւն բանին մարմնացելոյ, որպէս  եւ  հարքն  ասացին,  փոխանակ  մի  անձնաւորութեան:

«Սոյնապէս եւ կրկին լինել կամաց եւ ներգործութեանց ՚ի միաւորութեան անդ՝ անհակառակս միմեանց, երբեմն Աստուածային՝ յորժամ զԱստուածութեանն կամէր ցուցանել զզօրութիւն, եւ երբեմն մարդկային՝ յորժամ զմարդկութեանն կամէր յայտնել զխոնարհութիւն”: (Ընդհանրական 119):

«Հաւատամք եւ ներգործութեանցն նոյնպէս լինել Աստուածայնոցն եւ մարդկայնոցն ՚ի միաւորութեան անդ... միոյ անձնաւորութեան զերկոսին զայսոսիկ խոստովանիմք, երբեմն որպէս զԱստուած՝   զԱստուածայինս   ներգործելով,   եւ    երբեմն   որպէս զմարդ՝ զմարդկայինս:

«Իսկ զՀոգին սուրբ խոստովանիմք Հօր եւ Որդւոյ, քանզի ըստ սրբոյ Լուսաւորչին Հայր յանձնէ, Որդի ՚ի Հօրէ, Հոգին սուրբ ՚ի նոցունց եւ ՚ի նոսին»: (Ագաթանգեղոս 397):

Վասնորոյ ասեմք ըստ Շնորհալւոյն այսպէս, «Թէ Հոգին սուրբ բղխի ՚ի Հօրէ եւ առնու յՈրդւոյ, բղխումն Հօր անքննաբար, առող յՈրդւոյ անճառաբար»: (Շարական ԿԷ):

«Եւ թէ ՚ի Հօրէ բղխումն հոգւոյդ ոչ քննեցան, եւ հոսման յՈրդւոյ  առումն  ոչ  պատմեցան:

«Եւ ըստ Շարականին, Աղբիւր կենաց եւ փրկութեան մերոյ՝ Հոգի Հօր եւ Որդւոյ»: (Շարական Բ. ):

Իսկ հատուցումն անջատեալ հոգւոց՝ ՚ի հրաժարիլ նոցա յաշխարհէ, ըստ ուսուցանելոյ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին այսպէս. ”Որք սուրբքն են, ՚ի Քրիստոս մերձ լինին, զի ուր եսն եմ (ասէ) անդ եւ պաշտօնեայն իմ եղիցի»: (Յովհ. ԺԲ. 26):

«Դարձեալ,  իբրեւ  երկրաւոր  կեանքս  ՚ի  ձեռն  մահուան  ՚ի գլուխ  ելանեն,  հոգին  յուղարկի  առ Աստուած, որ  ետն զնա,  եւ մարմինն դառնայ ՚ի հող, յորմէ ստեղծաւ յարարչէն:

«Եւ սուրբ եւ արդար հոգւոցն ընդ յառաջ գան հրեշտակք եւ սրբոցն հոգիք, եւ տանին առաջի Աստուծոյ՝ սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ եւ երգօք հոգեւորօք, գովեն զամենազօր փառսն Տէրութեան, ամենասուրբ Երրորդութեանն, եւ գոհանան զերախտաւոր բարութենէն, որ փոխէ յերկրաւորացս յերկնաւորսն, յանարգութենէս ՚ի պատիւ, զհրաւիրեալսն եւ զկոչեցեալսն յիւր արքայութիւն եւ ՚ի փառսն»: (Յաճախապատում 152):

«Եւ յայլուր ասէ, իսկ որ ՚ի սուրբ սէրն Քրիստոս հաստատեալ են, որք զանձինս իւրեանց ետուն ՚ի մահ... ապրեալք լինին: “Եւ բացցին դրունք կենաց բարերարութեանն շնորհօք հոգւոյն սրբոյ վերին կայանիցն, ուր ժողովք սրբոցն են հանգուցեալք»։ (Յաճախ. 171):

Իսկ յաղագս ներելի մեղօք ննջեցելոց՝ եւ թողեալ մահու չափ մեղաց զապաշխարանսն ոչ վճարողաց աստ՝ աղօթս առնեմք ասելով. «Արա արժանի ողորմութեան եւ քաւութեան եւ թողութեան մեղաց»:

Եւ վերագոչեմք յեկեղեցիս, «Որ թողութեանց ես տուող Աստուած, թող զմեղս մեր ննջեցելոց»: (Շարական ՃԺԷ. )

«Եւ հանգո ՚ի խորանի քում յարքայական ՚ի հանգստեան»: Եւ դարձեալ Շարական «Ահեղ խորհուրդ քահանային»:

Վասնորոյ եւ մաղթէ քահանայն ՚ի սուրբ պատարագին ասելով. «Յիշեա տէր եւ ողորմեա, եւ գթա ՚ի հոգիս հանգուցելոց, հանգո  զնոսա  եւ  լուսաւորեա  ընդ  սուրբ  քո  յարքայութեանդ երկնից»:

Քանզի այպէս ուսոյց սուրբ Լուսաւորիչն մեր յասելն, իսկ զհաւատացելոց մեղուցելոց եւ խոստովանողաց եւ ապաշխարողաց եւ հաղորդելոց փրկական խորհրդոյն՝ եւ հրաժարելոց յաշխարհէ,  եւ  նոցա  կատարեսցին  յիշատակք  Քրիստոսի  պատարագաւն՝ եւ աղօթիւք եւ գթովք տնանկաց՝ այլ եւ բարի գործովք, զի վերջնոցն բարեգործութեամբք հանգուցեալքն նորոգեսցին նորոգութեամբ կենացն անվախճանից»: (Յաճախ. 160):

Վասն որոյ եւ տեղին՝ յորում կան այսպիսի ննջեցեալ հոգիք, որ կարօտ են օժանդակութեան եկեղեցւոյ, կոչի ՚ի մեզ կայան, զոր այլք կոչեն քաւարան կամ մաքրարան:

Իսկ  զանզեղջ  մեղաւորս  եւ  զամբարիշտսն եւ զանհաւատսն գիտեմք լինել արդէն իսկ անարգեալս եւ դատապարտեալս ՚ի գեհենի, ուստի ասեմք բանիւ սուրբ Լուսաւորչին. «Այլ կայանք են նոցա, որք արհամարհեցին զօրէնս նորա, եւ ծառայեցին դժնդակ ցանկութեանց  ախտին եւ  պէս  պէս   չարեաց,  որ  ժառանգելոց  են զարտաքին խաւարն, խաւար է աստ արտաքին չար, որոց խաւարեալ ն միտք եւ զգայութիւնք, եւ օտարացեալ են ՚ի կենաց անտի... եւ են անդ ՚ի հուր գեհենի, ուր լալ է աչաց, եւ կրճել ատամանց»: (Յաճախ 253):

Իսկ սուրբ առաքեալն Պետրոս է գլուխ առաքելոց սրբոց, եւ վէմ  հաստատութեան  ամենայն  եկեղեցեաց,  որպէս  երգեմք. «Որ գերագոյն ընտրելոց առաքելոցն դասուց անուանեցեր լինել զերանելին զՊետրոս, գլուխ սուրբ հաւատոյ, հիմն եկեղեցւոյ»: (Շարական   ԺԹ):

Եւ սուրբ Լուսաւորիչն մեր ասէ. «Քրիստոսագունդ եւ խաչակիր առաքելոցն, որոց գլխաւորն Պետրոս»: (Ագաթ. 30):

“Եւ թէ՝ արար զնա վէմ հաստատութեան ամենայն եկեղեցեաց»: (Ագաթ. 198):

Եւ որպէս իւրաքանչիւր առաքեալք ունին ՚ի Քրիստոսէ զիշխանութիւն առաքելական, նոյնպէս եւ ամենայն աթոռք՝ որք ունին զօրինաւոր յաջորդութիւն առաքելոց, Աստուածային իրաւամբք ունին զամենայն իշխանութիւն եւ զիրաւապէս ուսուցանեն սուրբ գիրք, եւ սահմանադրութիւնք սրբոց հարց եւ ժողովոց, ըստ այնմ. «Ուսուցէք նոցա պահել զամենայն, զոր ինչ պատուիրեցի ձեզ, եւ ահաւասիկ ես ընդ ձեզ եմ զամենայն աւուրս մինչեւ ՚ի կատարած աշխարհի»: (Մատթ. ԻԸ. 20):

Եւ խորհուրդք սուրբ եկեղեցւոյ եօթն են, յորոց մինն է վերջին օծումն, զոր պարտ է մատակարարել ծանր հիւանդաց՝ օծմամբ իւղոյ ձիթոյ օհնելոյ ՚ի քահանայէ, ըստ պատուիրելոյ մեծին Յովհաննու իմաստասիրի ՚ի ԺԱ. կանոնի ժողովի անդ՝ ուր ասէ, «Արժան է զհիւանդացն ձէթ՝ քահանային օրհնել ըստ իւրում աղօթիցն որպէս եւ առաքեալն Յակոբոս պատուիրէ ասելով, եթէ հիւանդայցէ ոք ՚ի ձէնջ, կոչեսցէ զերիցունս եկեղեցւոյն, եւ արասցեն  ՚ի  վերայ  նորա աղօթս,  օծցեն  իւղով  յանուն  Տեառն, եւ աղօթքն հաւատովք փրկեսցեն զաշխատեալն, եւ յարուսցէ զնա տէր, եւ եթէ մեղս ինչ իցէ գործեալ, թողցի նմա»: (Յակոբու Ե. 14):