Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ Ի.
Յաղագս ապստամբութեան Ուլնեցւոյ Հայազգեաց, եւ մահամերձ վտանգի տեառն Կիրակոսի կաթողիկոսին Սսոյ:

(1819) ԶԱՅՍՈՒ ժամանակաւ Ուլնեցիք՝ որք են ազգաւ Հայ, եւ քաջավարժք ՚ի մրցմունս արիական պատերազմաց, կորովիք, եւ կիրթք յաշտանակել ՚ի ձի, եւ ՚ի ձգել դէպ ուղիղ ՚ի նպատակն զհրացանս եւ զատրճանակս:

Սոքա ՚ի վաղ ժամանակաց հետէ սովորեալք  յապստամբութիւն, ՚ի սմին ամի բոլորովին ՚ի բաց քերեցին յանձանց իւրեանց զհպատակութիւն արքայի, եւ զարքունի հարկն՝ որ պարտ էր նոցա ամ յամէ հատուցանել արքայի ընդ ամենայն զվաթսուն հազար դահեկան ըստ վաղեմի սովորութեան,  որ  եւ  բաղդատելով ըստ այժմեան սովորական հարկին, ոչինչ իմն է:

Իսկ նոքա սիրելով զապստամբութիւն եւ զինքնագլուխ հասարակապետութիւն իւրեանց, եւ յիշելով զվաղեմի թագաւորական ազատութիւն իւրեանց, մանաւանդ զի եւ գաւառ սոցին լինելով տեղի անառիկ եւ դժուարամատչելի, ընդ ապացելոց յամենայն կուսէ, եւ ՚ի գագաթ լերանցն դաշտ ընդարձակ եւ բազմաբեղուն արգասեօք ցորենոյ եւ գարւոյ եւ այլոց պիտանեաց, ապաստանեալք սոքա յանառիկ դիրս երկրի իւրեանց, եւ ՚ի քաջավարժ կորովութիւն  անձանց իւրեանց,  վստահացան բնածին իմն զօրութեամբ, եւ սկսան չտալ արքայի յայնմհետէ զսովորական հարկ իւրեաց:

Յառաջ քան զամս ութ, տէր Կիրակոս կաթողիկոս Սսոյ՝ առեալ  հրաման  յարքունի  դրանէ,  նորոգեաց  զկաթողիկոսարանն իւր եւ զմեծ եկեղեցին յանուն սրբոյն Սոփիայ, այն է՝ իմաստութիւն որդին Աստուծոյ, եւ քակեալ զհին շէնն, կանգնեաց նորոգ ՚ի հիմանց, եւ զշրջապատ նորին բարձր պարսպաւ ամրացուցեալ, սքանչելարուեստ յօրինաց ըստ նմանութեան սրբոյ Էջմիածնի:

Զայս  գործ  նորոգութեան  կաթողիկոսարանին  եւ  եկեղեցւոյն առիթ գտեալ մեծանուն բդեշխն Բերիոյ,  գրեաց ամբաստանութիւն առ արքայ, թէ կաթողիկոսն Սսոյ մտաբերէ, եւ ահա այս ութ ամ է, զի պատրուակաւ շինութեան վանից կառուցանէ զամրոց մեծ ՚ի Սիս, աշտարակս անմատչելիս եւ բրգունս բարձրաբերձս ՚ի նմա հաստատեալ, եւ զհայկազուն բնակիչս Զէյթուն քաղաքի՝ որք անդստին թեկնածեն ընդդէմ արքայի, գնացեալ միաբանեաց ընդ իւր, եւ զհամազգիս իւր՝ որ ՚ի Կիլիկիա, յինքն յանկուցեալ հանդերձեալ է վտարանջել, եւ եթէ ոչ վաղվաղակի կարճեսցի ՚ի կենաց, աշխատ առնէ զմեզ պատերազմու:

Ընթերցեալ  զայս  արքայի,  գրեաց հրովարտակ առ բդեշխն Գերմանիկ քաղաքի, փութանակի ունել զկաթողիկոսն Սսոյ հնարիւք իմն, եւ անհրաժեշտ մահուամբ բառնալ զնա ՚ի կենաց, եւ զաթոռն սուբ  հիմն  յարեւու  արկանել  իբրեւ  ամրոց  ապստամբաց, եւ զքաղաքն Զէյթուն ամենայն բնակչօքն հանդերձ մատնել  ՚ի սուր եւ ՚ի գերութիւն:

Զայս ամենայն ոչ գիտելով երբէք երանելի կաթողիկոսն տէր Կիրակոս, այն ինչ ՚ի պէտս նպաստից շրջէր անկասկած յայնոսիկ կողմանս, ազդ առեալ բդեշխին, առաքեաց սպասաւորս, եւ կոչեալ առ ինքն, ծանոյց նմա զհրամանն արքունի:

Լուեալ զայս երանելւոյն, յոգւոց եհան, արտասուեաց, եւ միամտութեամբ սրտի իւրոյ եւ հաւաստի վկայութեամբ արժանահաւատ արանց՝ եցոյց զիւրն անմեղութիւն, մի՝ զի ոչ աշտարակ անմատչելի եւ ոչ բրդունս բարձրաբերձս շինեալ էր, այլ միայն զվանս իւր եւ զեկեղեցին նորոգեալ, եւ այն հրովարտակաւ  արքայի:

Եւ  երկրորդ՝  զի  չէ  երբէք  համամիտ  եւ  միախորհուրդ  ընդ Զէյթուցւոց, այլ հաւատարիմ հարկատու ծառայ արքայի՝ իւրով իսկ համօրէն վիճակաւն:

Եւ այսպէս բազում բանիւք աղաչանաց եւ միջնորդութեամբ բարեկամաց տուեալ նմա ՚ի ծածուկ զամենայն՝ զոր ունէր առ ինքն զոսկի եւ զարծաթ, եւ զհանդերձս պատուականս, եւ զայլ եւս  բազում  արծաթ,  զոր  շտապ տագնապաւ ՚ի  հաւատացելոց բնակչաց քաղաքին ժողովեաց, հազիւ հազ կարաց հաճել զնա, զի գրեսցէ վասն այսր ՚ի դուռն արքունի զանմեղութենէ իւրմէ, եւ մինչեւ ՚ի դարձ պատասխանւոյ նորին սպասեսցէ, եւ եթէ չիցէ հրաման յարքունուստ վասն ազատութեան իւրոյ, յայնժամ սպանցէ զինքն չարաչար:

Եւ յայսմ միջոցի ժամ գտեալ երանելւոյն, ծանոյց գրով առ իշխանաւորս ազգիսս ՚ի Կոստանդնուպօլիս, զի դարման ինչ աղետիցս գտանել մարթասցին, ոչ վասն անձին իւրոյ ազատութեան, զոր յօժար էր զոհել ընժ քաջ հովուին պատկերի վասն փոքրու հօտին, որոց պարգեւեալն էր տեսուչ ՚ի յԱստուծոյ, այլ մանաւանդ վասն սրբոյ աթոռոյն՝ որ հանդերձեալ էր կործանիլ իսպառ, եւ վասն բիւրաւոր բազմութեան հաւատացելոց, որք մատնլոց էին ՚ի կերակուր սրոյ:

Փութանակի հասեալ մահաշունչ լրոյ ապաժոյժ աղետիցս ՚ի Կոստանդնուպօլիս, հանդերձ գրովք երանելւոյն, ապշութիւն կալաւ զիշխանաւորս ազգիս, եւ բարեջան փութով Պօղոսի պատրիարքին՝ զեղանակ հնարից ազատութեան նորին եւ բազմութեան հաւատացելոց ՚ի խնդիր եղեն գտանել:

Աստ էր տեսանել զգթութիւնն Աստուծոյ եւ զառատ մարդասիրութիւն նորա, զի որ ոչ ննջէ պահապանն Իսրայելի Ակնն ամենատես, գթութեամբ հայեցաւ ՚ի մնացուածս ժողովրդեան իւրոյ, եւ զերծոյց զնոսա ՚ի մահաբեր վտանգէն:

Զի ինքն իսկ Գրիգոր Չէլէպի Տիւզեան ելեալ ՚ի ժողովոյ պատրիարքարանին յորում խորհեցան ամենեքին երթալ առ մի մի ՚ի նախարարացն արքայի, գնաց եւ ինքն ՚ի պալատն արքայի,

եւ բազմօք ապացուցութեամբ վկայեալ զանմեղութիւն կաթողիկոսին եւ զսուտ ամբաստանութենէ թշնամեաց, զիջոյց զբարկութիւն արքայի, սոյնպէս եւ այլք ոմանք յիշխանաւորաց ազգիս, քաղցրացուցին զսիրտ աւագորերոյն արքունի, ինքեանք ազգովին երաշխաւոր լինելով վասն անմեղութեան նորին հանդերձ պատրիարքաւն Պօղոսիւ:

Ուստի եւ հրամանաւ արքայի առաքեցաւ հրովարտակ յարքունի դրանէ ՚ի Գերմանիկ քաղաք, եւ ածին զկաթողիկոսն ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ տարեալ առ Րէյիզ էֆէնտին եւ առ փոխանորդն եպարգոսին՝ եւ առ այլ մեծամեծս, հարցին քննեցին զայնը ամենայնէ, զորմէ լուեալն էին, եւ ծանուցեալ՝ եւ ստուգեաց զանմեղութիւն նորին առաքեցին առ պատրիարքարանն կալ մնալ առ ժամանակ մի՝ յուսադրելով զնա աղատիլ ՚ի վտանգէս, եւ առնուլ զհրովարտակ ներողութեան, եւ դառնալ անդրէն ՚ի Կիլիկիա:

Յետ աւուրց ինչ կոչեալ վերստին ՚ի դուռն արքունի, հրամանաւ  արքայի  յորդորեցին  զկաթողիկոսն  աւագորեարն  արքային, զի  ինքն ամ յամէ հատուսցէ տէրութեանն զհարկն Զէյթունցւոց յիսուն հազար դահեկան, եւ ինքն ժողովեսցէ եւ առցէ ՚ի նոցանէ: Ետ պատասխանի  կաթողիկոսն  եւ  ասէ,  նոքա  արք  ապստամբք են եւ ոչ հնազանդին, ոչ տէրութեան հրամանի ձերոյ եւ ոչ իմումս անարգութեան, ոչ կարեմ զայդ առնել, եւ ոչ վասն նոցա հատուցանել ինչ:

Յայնժամ ասեն աւագորեարն, մեք հաճեսցուք զարքայ, եւ քսան հազար դահեկան ամ յամէ հատո՛ վասն նոցա զվարձս հարկի նոցա:

Ասէ կաթողիկոսն, եւ ոչ մի դրամ վասն այնց ապստամբաց յանձն առնում տալ արքայի, ես զիմ եւ զիմոյ վիճակի հպատակաց քոց՝ ամ յամէ հատուցանեմ տէրութեան ձերում զպահանջեալ հարկն արքայի, որպէս եւ հատուցեալ եմ մինչեւ ցայսօր, եւ վասն նոցա եւ ոչ մի փող կարեմ հատուցանել:

Լուեալ զայս ամենայն մեծամեծացն արքայի՝ եւ իրաւացի կշռեալ զբանս նորին, գրեցին առ արքայ զամենայն, եւ ընկալեալ յարքայէ զհրաման, ետուն հրովարտակ ներողութեան, զի դարձցի անվնաս յաթոռ իւր:

Յայնժամ եղեւ ուրախութիւն մեծ ազգիս, եւ կամեցան, զի ժամանակ ինչ մնասցէ երանելին աստ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ յամենայն եկեղեցիս պատարագեսցէ եւ օրհնեսցէ, եւ ապա գնասցէ յաթոռ իւր, եւ վասն արգելին զնա ՚ի գնալոյ, եւ մնաց աստ ՚ի Կոստանդնուպօլիս: