Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԼԴ.
Յաղագս բարձման ապստամբ Օճագին Եէնիչէրի զօրաց:

  (1824)  Ի սմին  ժամանակի  ծագեցաւ  ՚ի  Կոստանդնուպօլիս աղմուկ շփոթի եւ խռովութիւն մեծ ՚ի մէջ Եէնիչէրի զօրականաց Տէրութեանն,  քանզի  այս  Օճագ  Եէնիչէրի  զօրաց  գոլով  բնաւին անկիրթ ՚ի պատերազմական մրցմունս, յեօթանասուն ամաց հետէ եւ աւելի եւս յաղթեալք յամենայն պատերազմունս, կոր ՚ի գլուխ

փախուստ տային յետս ընդ կրունկն, ուստի եկեալն էին, որով եւ տէրութիւնն Տաճկաց օր քան զօր սկսաւ նուաճիլ եւ փոքրկանալ. եւ որ երբեմն յաղթող եւ անպարտելի հանդիսանայր յաչս ամենայն թագաւորութեանց, ՚ի վերջին ժամանակս յայսոսիկ եւ ոչ միումն յապստամբաց իւրոց փաշայից ձեռնհաս գտաւ զդիմի հարկանիլ եւ սանձահարել զբռնութիւն նոցին:

Եւ թէպէտ Տէրութիւնն՝ մանաւանդ իսկ քաջախորհուրդ արքայն Սուլթան Մահմուտ գուն գործէր զտէրութիւն իւր զօրացուցանել, զզօրսն զամենայն հրահանգել ՚ի մարզս պատերազմաց ըստ  այժմեան  կանոնի  Եւրոպական  թագաւորութեանց:

Այլ այս փոյթ եւ կամք Տէրութեանն չէր բնաւ երբէք հաճելի Եէնիչէրի զօրաց իւրոց, մինչ զի վասն այսր բազում անգամ յարուցեալք յոտս, ընկեցիկ արարեալ են յաթոռոյ զութեսին թագաւորս այսր Օսմանեան Տէրութեանն, եւ ՚ի մահ հրաւիրեալ:

Վասն որոյ եւ խորախորհուրդ արքայն Սուլթան Մահմուտ թէպէտ յօրէ  անտի նստելոյ  իւրոյ  յաթոռ թագաւորութեան՝ եդեալ էր ՚ի մտի բառնալ զայս ապստամբ Օճագ Եէնիչէրի զօրաց իւրոց, այլ սպասէր բարեպատեհ առթի եւ բարեդէպ ժամանակի ՚ի կոր կործանել զամբարտաւան ապստամբութիւն նոցին, եւ հնազանդեցուցանել զնոսա ընդ լծով ծառայութեան տէրութեան իւրոյ:

Եւ վասն զի ՚ի տասն ամաց հետէ յաճախեցին չարիք ամենայն ՚ի մէջ նոցա, գողութիւնք, աւազակութիւն, մարդասպանութիւնք եւ շնութիւնք, ահ եւ երկիւղ թագաւորի՝ եւ ամօթ երեսաց բնաւին բարձաւ ՚ի միջոյ սոցա, եւ ամենայն չարագործ յանձն իւր պանծայր լինել Եէնիչէրի, եւ խրոխտայր ընդդէմ մեծամեծացն  արքայի:

Արդ՝  քանի  ինչ  ամօք  յառաջ  Սուլթան  Մահմուտ  արքայ գաղտնի խորհրդով Յարութիւն աղայի Պէզճեան՝ որ հաւատարիմ սիրելին էր արքայի եւ մտերիմ խորհրդակից նմին, յինքն յանկուցեալ զոմն ՚ի գլխաւոր Ուստայից Եէնիչէրի զօրաց, որ կոչէր Տօգուզունճու Հիւսէին ուստա, մեծամեծ պարգեւս եւ արտօնութիւնս եւ հարստութիւնս խոստացեալ նմա հնարս խնդրէ ՚ի նմանէ կործանելոյ զայս չարագործ Օճագ ապստամբ Եէնիչէրի զօրաց, եւ նա խոստանայ նմա երդմամբ զայս գործ ՚ի գլուխ տանիլ խորագիտութեամբ իւրով. ուստի խնդրէ յարքայէ դասել զինքն ՚ի կարգս  Պէօլիւկ  աղայից,  եւ  հետզհետէ  յառաջ  խաղացուցանել զկարգ նոցին, մինչեւ ՚ի սուղ ինչ միջոցի ժամանակի լինել ինքեան ըստ կարգին Գուլ քէթխիւտասի եւ Եէնիչէր աղասի, որպէս եւ եղեւ իսկ:

Իբրեւ եղեւ սա Գուլ քէթխիւտոասի ըստ յառաջանալոյ կարգի իւրոյ, յանկոյց յինքն զՃէլալէտտին Եէնիչէր աղասին, որ էր առաջին իւր, եւ համոզեաց զնա, զի զչորեսին գլխաւոր Ուստայս Եէնիչէրի չարագործաց հանցէ ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ, եւ առաքեսցէ պաշտօնիւ ՚ի Վան եւ այլուր ՚ի սահմանակից բերդաքաղաքս   Անատօլուի:

Եւ նորա կոչեալ զնոսա առաջի իւր, յորդորանօք եւ սպառնալեօք հրամայեաց նոցա ելանել եւ  գնալ  ՚ի  Կոստանդնուպօլսոյ, ուր հրամայէրն երթալ:

Եւ նոքա հնազանդութեամբ ընկալան զհրաման նորա առանց դիմախօսելոյ, եւ խոստացան երթալ, բայց անցեալք յԻւսկիւտար եւ ՚ի Պուլկուրլու, աշխատ լինէին ամբոխ գումարել չարագործաց, եւ խռովութիւն՝ յարուցանել ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ ՚ի սուր մաշել զԵէնիչէր աղասին եւ զմեծամեծս Տէրութեանն որպէս եւ արարեալ էին բազում անգամ:

Յայսմ միջոցի միակամ հաւանութեամբ աւագորերոյն եւ նախարարացն, եւ վճռով դենպետին եւ բարձրաստիճան օրինականացն սահմանեաց արքայ զկարգ իմն զօրաց Էշքինճի անուամբ, եւ այլ իմն ձեւով զգեստու զգեցուցեալ ՚ի մարզս պատերազմաց:

Զայս իբրեւ տեսին Եէնիչէրիք, աղմուկ եւ շփոթութիւն մեծ ծագեցաւ ՚ի մէջ նոցա, եւ սկսան չարագործք ժողով գումարել ՚ի տեղիս, օր եւ ժամ որոշել, զի գլուխ ամբարձցեն, եւ վասն այսր բազում երթեւեկութիւն թղթոյ լինէր ՚ի յԱնատօլու եւ ՚ի Րումէլի ՚ի քաղաքս քաղաքս, ուր կային Եէնիչէրիք, որպէս յԵւդոկիա, ՚ի Կեսարիա, ՚ի Տիգրանակերտ, ՚ի Վան, եւ այլուր:

Այլ խորամանկ Հիւսէին Գուլ քէթխիւտասին՝  որ  բազում լրտեսս ունէր ՚ի միջի նոցա, իմացեալ զդաւաճանութիւն նոցին, գնաց առ արքայ գիշերայն, եւ խօսեցաւ ընդ նմա, զոր պարտն էր առնել:

Եւ ՚ի վաղիւն եղեւ ինքն Եէնիչէր աղասի, եւ սկսաւ հաւատարիմ զօրականս որոշել եւ ժողովել առ իւր:

Եւ առեալ ընդ իւր երկերիւրս ՚ի նոցանէ՝ էանց յԻւսկիւտար, եւ յանկարծուստ կոխեալ զտուն մի Տաճկի՝ զոր ուսեալն էր ՚ի լրտեսաց իւրոց, եգիտ անդ զՄուսաց ուստա զոմն ՚ի գլխաւորաց չարագործաց, եւ բերեալ ՚ի Շէմսի փաշա յապարանսն արքայի՝ խեղդամահ արար զչարագործն, եւ ընկէց ՚ի ծով:

Յետ քանի ինչ աւուրց կոխեաց յանկարծակի զԹահտագալէ կոչեցեալ թաղն, յորում էին պանդոկք, սենեակք, եւ մեծամեծք սրճանոցք չարագործաց, եւ զբազումս ՚ի նոցանէ ձերբակալ արարեալ առաքեաց յԱղա գափուսի ՚ի դուռն իւր, եւ գիշերայն խեղդամահ աար, եւ զտեղիս նոցա քակեաց եւ աւերեաց, եւ ոչ եթող տեղի ինչ խորհուրդ խորհելոյ չարագործաց:

Յետ  աւուրց  ինչ  իբրեւ  լուաւ,  եթէ  Տէլի  Մէհմէտ  գլխաւորն եւ առաջինն չարագործաց՝ գնացեալ թագուցեալ է զանձն իւր յԵէտի գուլէ ՚ի ձմերանոցն արքունի մսագործաց՝ Սայա օճագի կոչեցեալ, խօսեցաւ արքայի, եւ եհան հրովարտակ, զի տացեն ՚ի ձեռս իւր զՏէլի Մէհմէտ, ապա թէ ոչ՝ զձմերանոցն հիմնայատակ ունի առնել գլխովին:

Զայս հրովարտակ ընթերցեալ նոցա, երկեան յարքայէ, եւ ինքեանք խեղդամահ արարեալ զՏէլի Մէհմէտ, ետուն զմարմինն ՚ի ձեռս Եէնիչէր աղասիին, եւ նա ընկէց ՚ի ծով:

Իբրեւ այս այսպէս լինէր, եւ անուն Եէնիչէրիութեան սկսաւ օր ըստ օրէ յանարգութիւն եւ ՚ի նախատինս բերել, փոխեաց արքայ զանուն Եէնիչէր աղասիութեն, եւ պատիւ եւ անուն Եռթուղեան փաշայութեան տուեալ նմա, կոչեաց զնա Աղա փաշա, այսինքն՝ Եէնիչէր աղասի՝ միանգամայն եւ փաշա, ուստի հանեալ զՍէրտէն  կէչտի  Եէնիչէրիութեան  գլխանոցն  ՚ի  գլխոյ  իւրմէ, զկերպարանս  փաշայութեան  զգեցաւ,  եւ  յայնմ  օրէ  եւս  սկսաւ անդադար զտիւ եւ զգիշեր շրջիլ  ՚ի շուկայս  եւ ՚ի թաղս Կոստանդնուպօլիս, եւ զոր միանգամ գտանէր ՚ի չարագործաց, ըմբռնէր, գանէր, առաքէր եւ խեղդամահ առնէր, եւ ՚ի գիշերի լնոյր ՚ի սայլս եւ առաքէր ՚ի ծով:

(1826) Եւ զայս օրինակ գործ գործեալ առ նոսա Հիւսէին Աղա փաշայն մինչեւ զամս երկուս, թէպէտ կամէր բոլորովին վախճան հասուցանել Եէնիշէր օճախին, այլ ակնածեալ ՚ի բերդապահ զօրաց նեղուցին Պոնտոսի որք էին Եէնիչէրիք եւ բազմաթիւք յոյժ, զայս ինչ խորհուրդ խորհեցաւ ընդ արքայի, եւ ելեալ ՚ի պաշտօնէ իւրմէ  Աղա փաշայութեան՝ կարգեաց ՚ի  տեղի իւր  զոմն ՚ի խորհրդակցաց իւրոց՝ Եէնիչէր աղասի, որ եղեւ վերջինն ՚ի նոսա, եւ ինքն ընկալաւ զպատիւ միայն  փաշայութեան  եւ  զպաշտօն պահպանելոյ զնեղուցն Կոստանդնուպօլսի, (այն է՝ պօղազ մուհաֆըզը):

Իբրեւ էառ զայս պաշտօն, յետ աւուրց ինչ գնաց եւ շրջեցաւ ՚ի բերդս յաջմէ եւ յահետէ նեղուցին մինչեւ ՚ի Գարապուրուն, եւ զգլխաւորս նոցին՝ որք կոչէին Գալէ աղասի, հրաւիրեաց առ ինքն գալ ՚ի յԷմիրկիւն ՚ի ծովեզերեայ յարկ իւր, եւ զկարմիր կապայ Խիլայութեան զգեցուցեալ նոցա, եւ պարգեւս ոսկւոյ եւ արծաթոյ պարգեւեալ նոցա առատաբար, շահեցաւ զկամս նոցա, եւ բազմիցս երթեւեկութեամբ էառ ՚ի նոցանէ խոստմունս եւ երդմունս մեծամեծս, զի հպատակ կացցեն յամենայնի ամենայն հրամանաց արքայի, զի մինչեւ եւ ՚ի մահ հրաւիրեսցէ զինքեանս, յօժարութեամբ ընդունիցին. եւ եթէ զԵէնիչէրութիւնն եւս բարձցէ, եւ զոր տարազ զգեստու զգեցուսցէ նոցա, եւ զոր ինչ պաշտօն ցուցցէ նոցա պաշտել, կամակար յօժարութեամբ եւ ամենայն հնազանդութեամբ  ընդունիցին  յանձինս  իւրեանց  զկամս  եւ զհրաման արքայի:

Զայս այսպէս ՚ի գլուխ հանեալ Հիւսէին փաշա, ազդ արար խորհրդակցաց իւրոց որք էին ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի մէջ Եէնիչէրի օճագին, եւ կառավարք էին նոցա Պէօլիւկ աղասի անուամբ: Եւ նոքա կոչեալք առ ինքեանս զգլխաւորս սրիկայից եւ չարագործաց, հրամայեցին յայտնապէս, զի ամենայն Եէնիչէրիք գնասցեն հանապազօր յորոշեալ ժամանակի ՚ի կրթութիւն պատերազմի, եւ որ ոչ հնազանդեսցի, ՚ի մահ վարեսցի:

Զայս իբրեւ լուան Եէնիչէրիք, թէպէտ եւ յուսակտուր էին զդիմի   հարկանելոյ  հրամանացն  արքայի,  զի   գլխաւոր  չարագործքն ՚ի մահ վարեցան, եւ չէին նոքա ՚ի միջի, բայց այսու ամենայնիւ ՚ի յունիսի 2, յաւուր հինգշաբթի Երկնային վիճակին, յառաջին գիշերոյն սկսեալք ամբոխ մեծ գումարեցին Եէնիչէրի սրիկայից, եւ ՚ի մէջ գիշերին կոխեցին յանկարծակի զդուռն մեծի եպարգոսին, որ էր Սէլիմ փաշա, եւ յայնմ գիշերի գտաւ ՚ի Պէյլէր պէյի հրաւիրեալ, սոքա սուր ՚ի ձեռին մտեալք ՚ի մէջ կանանց, ոչ թողին չարիս, զոր ոչ արարին ՚ի նմին գիշերի, եւ զամենայն ինչս զոսկեղէնս եւ զարծաթեղէնս եւ զականակուռ զարդս զամենեսին կողոպտեցին, եւ անտի ելեալք արշաւեցին ՚ի դուռն Աղա գաբուսին, եւ անդ եւս զնոյն օրինակ գործ գործեցին կատաղի գազանութեամբ:

Բայց Եէնիչէր աղասին հնարիւք հաւատարիմ սպասաւորաց զերծոյց զանձն ՚ի տուն միոյ բարեկամի իւրոյ ՚ի Շահզատէ պաշին:

Իսկ ընդ առաւօտն գումարեալք ՚ի  դուռն Աղա գափուսին, գտանեն զԳուլ քէթխիւտասին, եւ հրամայեն նմա, զի ընդ առաջ իւրեանց  անկեալ  գնասցէ  ընդ  նոսա  ՚ի  պալատն  արքայի,  զի զկամս եւ զհաճոյս իւրեանց արասցեն առ արքայ:

Եւ  նա գոլով  խորհրդակից  ընդ  Հիւսէին  փաշային,  համոզէ զնոսա եւ յորդորէ, զի ամենեքին գնացեալք ժողովեսցին ՚ի ձմերանոցն յէթ մէյտանին, եւ մի ոք այսր անդր շրջոտեսցի, այլ ամենեքին անդ գտանիցին, եւ հրամայէ նոցա քարոզ կարդալ ՚ի փողոցս ճանապարհաց, զի ամենայն Եէնիչէրի գտանիցի յէթ մէյտանին,  եւ  ասէ  ցնոսա,  եթէ  դուք  գնացէք,  եւ  բազմութիւն  մեծ գումարեցէք,  եւ  ես  եկեալ  ապա, կարգադրեմ  զձեզ,  եւ  առեալ զձեզ զամենեսին, երթամք ՚ի պալատն արքայի, եւ առնեմք զամենայն, զոր հաճոյ է մեզ:

Եւ այսպէս խրատեալ զնոսա, առաքեաց զնոսա ՚ի ձմերանոցն, եւ ինքն ազդ արար իսկ եւ իսկ գրով իւրով Հիւսէին փաշային զամենայն, զոր ինչ եղեւն:

Իսկ Հիւսէին փաշայն՝ որ ապահով էր ՚ի վերին բերդապահ զօրաց նեղուցին, իսկոյն մտեալ ՚ի նաւ իւր, գնաց առ արքայ. եւ սրտապնդեաց զնա գալ իսկոյն ՚ի մեծ պալատն Կոստանդնուպօլսի, եւ չերկնչիլ բնաւ երբէք:

Ազդ արար եւ Իլլէթ Մէհմէտ փաշային, որ նստէր յայնժամ յԻւսկիւտար, զի փութանակի հասցէ ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի պալատն  արքայի:

Եւ ինքն գնացեալ եգիտ անդ զվէզիր Սէլիմ փաշան, եւ առաքեցին ՚ի դիմաց արքայի հրաւիրակս առ դենպետն մեծ, որ կոչի Յէյխիւլիսլամ էֆէնտի, եւ առ Գազիասկէր էֆէնտիս, եւ առ Նադիպ իւլ Էշրէֆն, եւ առ ամենայն մեծամեծ մօլլայս տէրութեան իւրոյ:

Իբրեւ եկն արքայ, եւ եգիտ զնոսա անդր ժողովեալս, հրամայեաց քարոզ կարդալ ընդ ամենայն փողոցս քաղաքին, զի ամենայն հաւատացեալ ՚ի Մահմէտ՝ որ սիրէ զբարեպաշտութիւն հաւատոյ եւ վարուց, եկեսցէ ՚ի Սուլթան Ահմէտ յԷթ մէյտանին՝ ՚ի ներքոյ Սանճագը շէրիֆին:

Եւ ահա հետզհետէ  գումարեցան անդր թօբճիք  եւ  գումպարաճիք եւ պօսթանճիք եւ չավուշք, եւ սօֆտայք, եւ արուեսաւորք, եւ ամենայն մեծամեծք եւ իշխանաւորք Տէրութեանն:

Եւ հանեալ արքայ զՍանճագը շէրիֆն՝ ել ՚ի պալատէ իւրմէ, եւ մեծամեծ պատուով եւ երգելով զերգս աղօթից, գնացին ՚ի մզկիթն Սուլթան Ահմէտի, եւ անդ աւարտեալ զնամազն, ելյամպիոն Րէյիզ իւլ իւլէմա Արիֆ պէյ էֆէնտին, եւ զամենայն եղեռն եւ զչարագործութիւն Եէնիչէրի սրիկայից պատմեալ յանդիման բազմութեանն, կնքեաց ՚ի վերջոյ զբան իւր առ այս, թէ սոքա չեն Մահմէտականք, այլ անհաւատք եւ չարք քան զանհաւատս, եւ  անհնազանդք  արքայի՝  եւ  օրինացն  Մահմէտի՝  եւ  հրամանաց Աստուծոյ. արդ՝ պարտ է զսոսա ըստ արդար իրաւանցն  Աստուծոյ եւ ըստ սուրբ օրինացն Մահմէտի սպանանել ՚ի սուր եւ ՚ի հուր. ուստի հրամայեմք այսօր ՚ի դիմաց Աստուծոյ եւ ՚ի դիմաց Մահմէտի մարտնչիլ ձեզ ընդ նոսին, եւ ազատել զքաղաքն եւ զամենայն բարեպաշտս ՚ի ձեռաց չարագործացս այսոցիկ:

Իբրեւ աւարտեաց նա զխօսս իւր, ել Հիւսէին փաշա, առեալ ընդ իւր եւ զՄէհմէտ Իզզէթ փաշա, եւ զեօթն թնդանօթս թօփճի զօրականաց, որոց հարիւրապետ էր յայնժամ Իպրահիմ աղա Գարտ ճէհէննէմ կոչեցեալ քաջասիրտ ոմն հաւատարիմ արքայի, եւ գնացեալք յէթ մէյտանն, իբրեւ ձայն ետուն պատերազմի, արձակեաց Գարա ճէհէնէմ զհինգ թնգանօթս, փախոյց զամենեսին ՚ի մէջ ձմերանոցին, եւ ապա հուր վառեալ վառօդոյ՝ եհար եւ հրդեհեաց զշինուածն ՚ի ստորէ ՚ի վեր:

Եւ ահա հուր ՚ի ներքուստ, եւ սուր արտաքուստ, զի որ արտաքս քան զդուռն յարձակէր խոյս նալ, զօրք փաշայից ՚ի սուր անցուցանէին, եւ որ ՚ի ներքս մնայր, ՚ի հուր ապրէր, եւ այսպէս ՚ի միջոցի միոյ ժամու հրկէզ եղեւ ողջոյն ձմերանոցն, եւ որք փախստեամբ ապրեցուցին զանձինս իւրեանց յայն օր, յետ աւուրց ինչ կալանաւորեալք գլխահատ եղեն, եւ բազումք եւս յաքսորա վարեցան մերկամարմին ՚ի քաղաքս իւրեանց. եւ մինչեւ զաւուրս քառասուն տեւեաց այս պատիժ դատապարտութեան մահու չարագործաց ՚ի մէջ քաղաքին եւ ՚ի յԻւսկիւտար:

Եւ զայս օրինակ բարձաւ Օճագ Եէնիչէրի չարագործաց, որ զութն թագաւորս տէրութեան իւրեանց ընկեցեալ յաթոռոյ բարձեալ էին ՚ի կենաց, որպէս գրէ հռչակաւոր բանաստեղծ նոցին Քէչէճի զատէ Իզզէթ մօլլայն:

Թախտի շէֆքէթտէն սէքիզ շահի ճիհանի խալի իտիւպ, Գըրտի մէվլա սայիրէնէ պաղի իտէն զալիմլէրի:

Կիթտի ճէվրի ղատրի իլէ իւչ թանէ Սուլթան Մուստաֆա, Շէրպէթի ճամի շահատէթ իլէ գանտի լէպլէրի:

Ահմէտ, Իպրահիմ, Մուհամմէտ, հէմտէ Օսման, ու Սէլիմ, Խալ օլունտուլէր ճիհանտէ օլմուչիքէն ֆէրման պէրի, Շահի տէվրանէ տիմէ՞զ մի րուհի Օսմանի շէհիտ, Պիր կազա իթտին քի խօշնուտ էյլէտին փէյղամպէրի: Խանի Միւրատ օլ գահրման պէօյլէ իթմէ՞զ մի խիթապ, Աֆէրին էյ րուզի կեարըն չէհսուվարի սաֆթէրի... Հագթաալա շահի տէվրանի միւվէֆֆէք իյլէյէ, ֆարզ իտի լանէթ օճաղէ իքի եիւզ եըլտան պէրի:

Զօրպա  գալգա գալգըտլար  ախր  պիւթիւն, Համտիւլլահ սէյֆի րէֆիտէն իյլէտի շուրու շէրի:

Իսկ յերկրորդում աւուր Հիւսէին փաշայն ընկալաւ զպատիւ եւ զիշխանութիւն սպարապետութեան ամենայն զօրաց, եւ կոչեցաւ Սէրասկէր փաշա, եւ նստաւ ՚ի հին պալատն արքայի՝ առընթեր Սուլթան Պայազիտին, որ կոչէր Էսկի սարայ, եւ այժմ կոչի Սէրասկէր գափուսի:

Իսկ Աղա գափուսին եղեւ Շէյխիսլամ գափուսի, յոր նստի գենպետն մեծ, եւ երեքին դատաւորք ընդ նմա, որք են Րումէլի գազիասկէրի, Անատօլ գազիասկէրի, եւ Ստամպօլ գատըսի էֆէնտի:

Յետ քառասուն աւուրց կարգեցան նոր զօրք Մանսուրէ անուամբ, նոր կանոնադրութեամբ եւ եւրոպական զգեստուք, եւ ամսական իւրաքանչիւր նոցա տասնապետաց՝ եւ հարիւրապետաց՝ եւ հազարապետաց՝ եւ այլոցն ամենեցուն կարգեցաւ յարքունուստ ամսոյ յամիս տալ անխափան հանդերձ հանապազօրեայ կերակրովն եւ հացիւն եւ զգեստուքն:

Ուստի եւ վասն այսր՝ ամենայն արուեստաւորաց կարգեցաւ առօրեայ եւ ամսօրեայ տուրս տալ Արքայի՝ իւրաքաչիւրն ըստ իւրում կարի եւ արուեստի: Եւ զգին արքունի հարկին՝ որ  էր քսան եւ չորս գահեկան  ըստ  մարգաթուի,  արարին  եռեսուն  եւ վեց   դահեկան:

(1826) Եւ վասն նորոգ զօրացս շինեցան ձմերանոցք ՚ի Տավուտ փաշա, ՚ի Րամիզ չիֆթլիկին, ՚ի յԻւսկիւտար, եւ յայսոսիկ աւուրս գլխատեցին զՕճագ պազիրկեանի կոչեցեալ Հրեայն, որ նստէր յԱղա գաբուսին ՚ի ժամանակս Եէնիչէրիութեան:

Եւ յետ ամսոց ինչ խեղդամահ արարին եւ զշապճի Պօխօրաչի կոչեցեալ Հրեայն, եւ զստացուածս նորին եւ զինչս գրաւեցին յարքունուստ:

Յետ երկուց ամսոց յաւուր երկուշաբթի՝ յօգոստոսի 18, մինչեւ դեռ Արքայն եւ բազմութիւնք բդեշխից եւ ամենայն մեծամեծաց ժողովեալք էին ՚ի Սուլթան Ահմէտ, զի զդրօշն նուիրական հանեալ ՚ի Մզկթէն՝ պատուով մեծաւ տարցեն վերստին ՚ի պալատն Արքայի եւ դիցեն ՚ի տեղի իւր, յանկարծ եղեւ հրդեհ ՚ի Հօճա փաշայն Պաղչէ դափուի, եւ որովհետեւ ոչ ոք ՚ի բդեշխից կարողացաւ կանխել անդ ՚ի շիջուցանել զհրդեհն, զի էին ՚ի պալատն արքայի, հրդեհն պարապ գտեալ մինչեւ ցչորս ժամս, սկսաւ ճարակիլ ընդ լայնութիւն եւ ընդ երկայնութիւն քաղաքին, ՚ի Հօճա փաշայէ մինչեւ ցԼանկա Եէնի դափուսին, յորում այրեցան քարուկիր շինուածք, մզկիթք, պանդոկք, բաղանիք, եւ ամենայն շուկայք, եւ Փաշա գափուսին, եւ տունք բազմաթիւք, ընդ որս եւ Մայր եկեղեցին Խումխաբուի, եւ Պատրիարքարանն Հայոց: Յետ երկուց ամսոց այրեցաւ եւ աշտարակն կոչեցեալ Եանկըն քէօշկիւ ՚ի Սէրասկէր գաբուսին, որ էր փայտակերտ, եւ յետ այնր շինեցաւ քարուկիր: