Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԽԱ.
Յաղագս գալոյ Ռուսաց ՚ի վերայ Կոստանդնուպօլսոյ քաղաքին, եւ հաշտութեան նոցա ընդ Օսմանցիս ընդ երկոտասան դաշնադրութեամբք:

Տիպիչ Ֆէլտ Մարէշալ՝ կարգադրեալ զամենայն պատրաստութիւն մեծի բանակի, եհան բանակ ութսուն հազար զօրաց, յորում էին ութ ժէնէրալք, քսան գնդապետք, չորեքհարիւր թնդանօթք, եւ ութ հարիւր յիսուն սայլք եզանց եւ ձիոց, եւ սպարապետ նոցա  կարգեալ զԳրանտին  ժէնէրալ  յազգէ  Ռուսաց զայր քաջ եւ հզօր, հրամայեաց նմա յառաջ խաղալ եւ երթալ մինչեւ ՚ի դուռն Կոստանդնուպօլսոյ:

Այս  բանակ զօրեաց  ել  յաւուր  կիւրակէի  յօգոստոսի  20,  զոր եւ ես ինքն իսկ տեսի աչօք իմովք, որ պատմեմս զայս, եւ հարցի ցհարիւրապետ ցոմն նշանացի, թէ յո՞ երթաք: Պատասխանի ետ ինձ եւ ասէ, Բայտեօմ ցարիկուատ:

Իսկ ես ոչ գիտելով Ռուսերէն, հարցի ցոմն՝ որ տեղեակն էր Ռուսաց լեզուին, եւ ասեմ, զի՞նչ նշանակէ ասել, Բայտեօմ ցարիկուատ, եւ նա ասէ ցիս, նշանակէ թէ՝ երթամք ՚ի մայրաքաղաքն:

Յառաջ  խաղացեալ  Ռուսաց,  հասին  ՚ի   Չօրլու,   եւ  անտի գունդ մի յառաջընթաց զօրաց՝ որք կոչին Գազագ, եկին ՚ի Սիլվրի, յորմէ երկոտասան ժամէ ՚ի Կոստանդնուպօլիս:

Համբաւ գալստեան սոցա հասեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ տարածեալ ՚ի լսելիս բնակչաց, ահ եւ դողումն պաշարէ զամենեսին, կրպակք փակին, շուկայք դատարկանան, եւ ամենայն մարդ փախչի ՚ի տուն իւր, երկեցուցանելով զմիմեանս թէ ահա Ռուսք եկեալ են, որպէս թէ մտեալ են ՚ի մէջ քաղաքիս:

Յայնժամ մեծամեծք եւ նախարարք տէրութեանն եւ ընթերցողք նոցին ժողովին ՚ի պալատն արքայի, եւ աղաչեն զնա հաշտութիւն առնել փութանակի ընդ Ռուսաց, ապա թէ ոչ՝ ասեն, կորնչիմք  ահաւասիկ,  եւ  կործանի  թագաւորութիւնս  Օսմանեան:

Ակամայ կամօք յանձն առեալ Սուլթան Մահմուտ արքայ, հաւանի խորհրդոց նոցա, եւ իսկ խորհրդով եւ նամակագրութեամբ դեսպանաց Գաղղիացւոց եւ Անգլիացւոց՝ կարգեն զդեսպանն Բրուսիոյ տէրութեան՝ որ նստէրն ՚ի Կոստանդնուպօլիս, երեսփոխան արքայի, եւ  խորհրդականք նմին՝  զտէֆտէրտար Սատըգ էֆէնտին,  զքեհեա  պէյ  Թահիր  էֆէնտին,  զԳատրի  պէյ Ստանպօլ գատըսին, եւ զԱմէտճի Նուրի էֆէնտին. որք ՚ի միջոցի երեսուն եւ չորից ժամուց հասին յԱնդրիանուպօլիս:

Եւ յանդիման լեալ Տիպիչ Ֆէլտ Մարէշալ մեծի սպարապետին, ասէ, դեսպանն Բրուսիոյ, ես աւասիկ՝ երեսփոխան եմ Օսմանեան արքայի, եւ հրամանաւ եւ յատուկ գրով նորա՝ եւ խորհրով դեսպանաց եւրոպական թագաւորութեանց՝ եկի առ մեծանձնութիւն քո խօսել զբան հաշտութեան:

Արդ եւ տէրութիւն քո փութանակի այժմ հրաման առաքեսցէ ՚ի բանակ զօրացդ, որք գնան ՚ի վերայ Կոստանդնուպօլսոյ, զի ուր եւ իցեն, յամենեսցեն անդր. եթէ ըստ կամաց ձերոյ չլինիցի կատարումն խօսիցս, ազդ արա յայնժամ բանակիդ, եւ երթեալ պաշարեսցեն զԿոստանդնուպօլիս:

Ի լսել զայս Տիպիչ, զառաջինն ոչ կամեցաւ յամեցուցանել զընթացս բանակին, բայց դեսպանն Բրուսիոյ ողոքանօք եւ ախորժալուր խօսակցութեամբ իւրով համոզեաց զՏիպիչ. որ տեսեալ զյատուկ կնքեալ գրութիւն Սուլթան Մահմուտ արքայի, որ ՚ի դիմաց իւրոց երեսփոխան կարգէր զդեսպանն Բրուսիոյ, ցուցանելով, եթէ հաճոյ եւ ընդունելի է ինձ այն ամենայն, զոր կնքէ արժանապատիւ դեսպանս Բրուսիոյ:

Ուստի առաքեաց հրաման առ Գրանդին սպարապետ բանակին, զի ուր եւ իցեն, մնասցեն անդր, ոչ յետս դարձցին, եւ ոչ քայլ մի ոտին յառաջ գնասցեն:

Եւ ինքն յետ երից աւուրց սկսաւ խօսել ընդ նմա զպայմանս հաշտութեան, եւ ՚ի մէջ քսան աւուրց վճռահատեալ վերջացուցին զբանն հաշտութեան ՚ի 14 աւուր սեպտեմբերի յերկոտասան դաշնադրութիւնս:

Ա. Վալաքիա եւ Մօլտավիա ազատ լիցին, քաղաքական կառավարք նստցին երկուք, ՚ի կողմանէ Օսմանեան տէրութեան՝ Մօլտօվան պէյք, եւ ՚ի կողմանէ Ռուսաց՝ դատաւորք Ռուսք, եւ Մօլտօվան  պէյք  տացեն ամ  ըստ  ամէ  Օսմանեան  տէրութեան զքսան հազար քսակ ոսկւոյ:

Բ. Ի կողմն Անատօլուի Ախլցխա քաղաք եւ գաւառ նորա մինչեւ ՚ի Կարս, եւ ՚ի Սեաւ ծով գաւառն Կէօնեէի՝ եւ ծովեզերեայ բերդաքաղաքք նորա Անափ, եւ Օֆ, եւ Փօթի, եւ Ազզօր, եւ Ախալքէլէք, որք Վրաստանու աշխարհին են ծովեզերք, այսոցիկ լիցին ընդ իշխանութեամբ Ռուսաց:

Գ. Օսմանեան տէրութիւնն տացէ Ռուսաց զմետասան հազար միլիոն Վենետկեան ոսկիս, որոյ չորս հարիւր հազար քսակն է հին պատքն հաշուեալ ՚ի յԱգքիրման, մնացեալն այժմեան պատերազմի ծախքն:

Դ. Նաւք Եւրոպական վաճառականաց ՚ի նեղուցէ Միջերկրական ծովուն անցեալ՝ երթեւեկեսցեն ՚ի Պոնտոս, եւ ՚ի կողմանէ Օսմանեան տէրութեան մի զննեսցի ՚ի մէջ նոցին:

Ե. Ի պատերազմական նաւուց Եւրոպական տէրութեանց ըստ պահանջելոյ հարկին մի նաւ միայարկ կամ կրկնայարկ, ազատ լիցի մտանել ընդ նեղուցն Դարդանելայ եւ գալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ յետ ամսօրեայ աւուրց վերադառնալ:

Զ. Նաւատորմիղն Օսմանեան տէրութեան՝ արտաքս քան զնեղուցն Պոնտոսի բնաւին մի ելցէ, բայց վաճառականաց իւրոց նաւք երթեւեկեսցեն ուր եւ կամիցին:

Է. Ութ եւ տասն ամիս միջոց տացի հարկատու ազգաց Օսմանեան տէրութեան, որ ոք կամի մնալ ընդ իշխանութեամբ նորա, եւ երթալ ՚ի սահմանս այլոց տէրութեանց, գնասցէ համարձակ. յետ լրանալոյ այսր տասն եւ ութ ամսեայ միջոցի՝ ամենայն ոք մնասցէ ՚ի տեղի իւր:

Ը. Ի ժամանակի ապստամբութեան Յունաց՝ Օսմանեան տէրութիւնն զորքան տունս կամ զստացուածս Յունաց յափշտակեալ գրաւեալ է, զայն ամենայն ըստ ուղիղ հաշուին վճարեսցէ Յունաց:

Թ. Ազատութիւն տացի Հելլենացւոց, որք են ՚ի կղզիս Միջերկրական ծովուն, իբրեւ մասնաւոր տէրութիւն իմն անկախ յումեքէ, եւ զթագաւոր նոցին ընտրեսցեն եւ կառուսցեն Եւրոպական թագաւորութիւն, այլ յաղագս սահմանաց նոցին ոչինչ հաւաստեաւ սահմանեցին անդ:

Ժ. Կղզիք՝ որք ՚ի կողմն Եւրոպիոյ անկանին, տացին Հելլենացւոց տէրութեան, որ նստելոց է ՚ի Մօրա: Եւ Տաճիկք՝ որք բնակին ՚ի կղզիս յայնոսիկ, եթէ կամին, ելցեն եւ գնասցեն յայլ երկիր  ընդ  իշխանութեամբ  Օսմանեանց,  իսկ  եթէ  կամին  մնալ անդր, լիցին հարկատու Հելլենական տէրութեան, որպէս Յոյնք հարկատու են Տաճկաց ՚ի Կոստանդնուպօլիս:

ԺԱ. Նաւք           Հելլենացւոց վաճառականաց տացեն միայն զմաքսն՝ երեք առ հարիւր, եւ բաց ՚ի մաքսէն զայլ ինչ տուրս մի պահանջեսցին, եւ դրօշակք նոցին իցեն ՚ի կապուտ պաստառ քարշեալք:

ԺԲ. Հարկատուք Տաճկաց, որք են Յոյնք, Հայք, Հռովմէական Հայք, եւ Հրեայք, ազատ լիցին ՚ի պաշտել զո եւ իցէ հաւատս, եւ բռնութիւն հաւատոյ եւ կրօնի մի լիցի ՚ի կողմանէ Օսմանեան տէրութեան, ուստի բռնութեամբ յեղաշրջել զՔրիստոնեայս ՚ի Մահմէտական օրէնս մի երբէք լիցի, եւ Հռովմէական Հայք ազատ լիցին ՚ի պաշտել զհաւատս իւրեանց:

Դեսպանն Ռուսաց ամենայն պատուով եւ արտօնութեամբ եկեալ նստցի ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի պալատ իւր եւ զերկոտասան դաշնադրութիւնս զայսոսիկ հոգ տարցէ ՚ի գործ գնել, եւ ընդ հակառակն՝ եթէ ներհակ դաշնադրութեանցս այսոցիկ գործողութիւն ինչ արասցէ Օսմանեան տէրութիւնն, ՚ի նմին աւուր բացցի վերստին  մարտ  պատերազմի:

Յաւուրս  յայսոսիկ  Րէշիտ  Մէհմէտ  փաշայն՝  որ  ամբարձեալ էր ՚ի պատիւ վէզիրի ազամութեան, հրամանաւ արքայի եկն յԱնդրիանուպօլիս, որում ընդ առաջ ելեալ Տիպիչ՝ մեծաւ պատուով ընկալաւ զնա, եւ զաւուրս երիս արար խրախութիւնս եւ հանդէսս խնճոյից՝ եւ զամիս մի մարդասիրաբար ընկալաւ զամենայն ազգս բնակեալս ՚ի քաղաքին, ամենեցուն ըստ իւրեանց աստիճանի եւ արուեստի պատիւ ցուցանել եւ խնճոյս պատրաստեալ:

Իսկ յետ երեսուն աւուրց հաշտութեանն ՚ի նոյեմբեր 7, դեսպանք Գաղղիացւոց եւ Անգլիացւոց զմեծածախ եւ զբազմազան ընթրիս պատրաստեցին արքայի ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի Պէօյիւք տէրէ,  եւ  շնորհակալ  եղեն  զնմանէ,  որ  հոգացեալ  զօգուտ  եւ զբարին հասարակաց՝ զիջաւ ՚ի հաշտութիւն ընդ Ռուսս, եւ վերջացոյց զպատերազմն, եւ անհետ արար զամենայն չարիսն, որք ունէին ՚ի վերայ հասանեալ Կոստանդնուպօլսոյ:

(1830) Եւ յետ երկուց ամսոց յառաջներորդ օր յունվարի եկն դեսպանն  Ռուսաց  ՚ի  Կոստանդնուպօլիս:

Իսկ զօրքն Ռուսաց՝ որք եկեալ էին ՚ի Սիլիվրի, յետ քառասուն աւուրց դարձան յետս, բայց ՚ի Սիլիստրէ՝ որ ՚ի կողմն Րումէլիյի, եւ Կարին՝ ՚ի կողմն Անատօլույի, մնացին զօրք Ռուսաց զամ մի, եւ յետ այնր թողին զնոսա եւս, եւ գնացին:

Իսկ ՚ի չուելն Ռուսաց՝ բազումք եւս ՚ի Հայոց եւ ՚ի Յունաց՝ հանդերձ   ընտանեօք   իւրեանց   գնացին   ընդ   նոսա,   թողեալք զտուն եւ զայգիս եւ զանդս իւրեանց, որպէս ՚ի Կարնոյ քաղաք յառաջ քան զպատերազմն էին տասն հազար տունք Հայոց,  իսկ յետ պատերազմին եւ չուելոյ Ռուսաց մնացին հարիւր տունք, զի Կարապետ եպիսկոպոս առաջնորդ նոցա՝ զգուեալ գոլով յանարժան գործոց Տաճկաց եւ ՚ի բռնութենէ փաշայից, յորդորեալ զքաղաքացիսն՝ էառ ընդ իւր, եւ գնացին ՚ի Ռուսաստան ՚ի Տփխիս, յԱխլցխա, եւ  յայլ  քաղաքս Ռուսաց: Ընդ իւրեանս տարան եւ զամենայն զարդս եկեղեցեացն Կարնոյ՝ զոսկեղէնս եւ զարծաթեղէնս, եւ զպատկերսն եւս, այնպէս արարին եւ ՚ի բազում քաղաքս  Անատօլույի:

Իսկ Յոյնք ՚ի կողմն Րումէլիյի առաւել քան զՀայս գնացին եւ ՚ի Ռուսաստան չուեցին, նոյնպէս եւ Բուլկարք, թէպէտ յանցանել ժամանակաց բազումք եւս վերադարձան դարձեալ յերկիր իւրեանց, զոր թողեալք էին, վասն չգտանելոյ ՚ի Ռուսաստան բաւական ապրուստ հացի եւ զգեստու, եւ վասն անգործ մնալոյ նոցա  անդր:

Ի սմին ամի եղեւ հրդեհ ՚ի Գուլէ գաբուն Բերայի, այրեցաւ եւ աշտարակն մեծ՝ որ անդ է, եւ կոչի Ղալաթա գուլէսի, եւ յետ ամաց ինչ վերստին շինեցաւ չքնաղ քան զառաջինն: