Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԺԳ.
Յաղագս ջանալոյ Յունաց գրաւել զվանս սրբոյն Յակոբայ ՚ի յԵրուսաղէմ, եւ յաղագս դատի նոցին ընդ Հայս:

Ընդ այս ժամանակ նստէր եպարգոս Քեօր Եուսուֆ փաշա կոչեցեալ՝ այր ժանտ եւ ագահ. սմա մատուցին Յոյնք զբազմութիւն կաշառաց եւ զընծայս մեծագինս, եւ որսացին զնա ՚ի կողմն իւրեանց:

Եւ նա ՚ի շնորհս նոցա գրեաց առ արքայ զխնդիր նոցա՝ յասելն, եթէ կայ վանք մի կոչեցեալ Մարեագուպ (այսինքն է՝ սուրբ Յակոբ) ՚ի յԵրուսաղէմ, եւ այս վանք գոլով յառաջին ժամանակս սեպհական ստացուած Յունաց ազգին, յետ ժամանակաց Հայք ՚ի ձեռն կաշառուց գրաւեալ են զնա, եւ մինչեւ ցարդ մնացեալ է ՚ի ձեռս Հայոց:

Արդ այժմ Յոյնք աղերսեն եւ աղաչեն ազգովին զարդարադատ կամս ձեր, զի հանեալ զնա ՚ի ձեռաց Հայոց շնորհեսցես ազգին Յունաց զսեպհական ստացուած իւրեանց, որք եւ վասն այսր զհազար քսակ ոսկւոյ պաշտօն ընծայեն արքունի գանձարանին: Ընթերցեալ զայս արքայ՝ ոչ իսկ եւ իսկ հրաման արար հանել ՚ի ձեռաց Հայոց զվանքն, կամեցեալ ստուգիւ ճշմարտել զիրսն, եւ Հայք թէպէտ իրազեկ եղեն այսմ ՚ի ձեռն մեծամեծացն արքայի,  եւ  գիտացին  զչար  խորհուրդս  անիրաւութեան  նոցա,  բայց գիտելով, զի եպարգոսն մեծ է ՚ի կողմն նոցա, լռեցին առժամն ապաւինեալ յօգնականութիւնն Աստուծոյ, եւ համբերելով հրամանաց արքային՝ թէ զի՞նչ ինչ հրաման ծագիցի:

Վասն զի յաւուրսն յայնոսիկ բացեալ էր պատերազմն մեծ ընդդէմ Ռուսաց, եւ հանդերձեալ էր եպարգոսն կարգել զբանակն արքայի եւ գնալ ՚ի պատերազմ:

Եւ իբրեւ յետ չորից ամսոց ել գնաց եպարգոսն մեծ, եւ նստաւ փոխանոդ նորին Շաքիր Ահմէտ փաշա, զսա փութացան Հայք առնուլ ՚ի կողմն իւրեանց, եւ հաճեցուցեալ զկամս նորին, խորհրդով եւ հաւանութեամբ նորին ետուն առ արքայ գիր աղերսանաց յաւուր ուրբաթու յապրիլ 23, ՚ի գնալն ՚ի մզկիթն Հէքիմ օղլու Ալի փաշա ճամիսի կոչեցեալ, յորում յայտ արարեալ էին Հայք զանիրաւ պահանջումն ազգին Յունաց, եւ զլինելն այն վանուցն սեպհական ստացուած Հայոց ազգին՝ յաւուրց անտի ամիրապետութեանն Էօմէրի Խալիֆայի, եւ յետ նորուն Եավուզ կոչեցեալ Սուլթան Սէլիմի, գրով եւ կնքով նոցին տուեալ ազգին Հայոց:

Ընթերցեալ արքայի զայս ամենայն, եթող ՚ի  կախ զկռիւ եւ զվէճ երկուց ազգացս, եւ կամէր այլ ուստեք բարիոք զգուշութեամբ ստուգել եւ տեղեկանալ ճշմարտութեան իրացն եղելոց:

Յայնժամ ժողով արարեալ Յովհաննու պատրիարքի զիշխանաւորս ամենայն եւ զգլխաւոր անձինս յամենայն արուեստից, եւ ՚ի ձեռն մահտեսի Տատ Առաքել համիրայի իշխանին յորդորեաց եւ զմեծամեծս կաթողիկոսաց միաբանիլ ընդ իւրեանս յայս հոգեւոր գործ   ազգասիրութեան:

Եւ յաւուր շաբաթու ՚ի յունիս 24, 1811, արար Յովհաննէս պատրիարք ժողով մեծ ՚ի պատրիարքարանին հաւանութեամբ իշխանաւորաց Հայոց, եւ հրաւիրեաց անդ զմեծամեծս կաթողիկոսաց, զՅովհաննէս Չէլէպի Տիւղեան, զՄօնսիօ Մինասն Թընկըրեան, զԱնտօն աղան Գըլճեան, եւ զայլս, եւ ՚ի նմին ժողովի արար ատենաբանութիւն իմն գեղեցիկ, յորում յորդոր ՚ի մէջ էարկ ազգովին պաշտպան լինելոյ սրբոյն Յակոբայ վանիցն, եւ յաղթական լինելոյ ազգին Յունաց:

Եւ այնչափ խրախուսեաց զնոսա յայս հոգեւոր գործ ազգասիրութեան, մինչեւ ՚ի կարեկցութիւն եւ ՚ի յողբ շարժել զնոսա զամենեսին, եւ փոյթեռանդն ոգւով վառիլ ՚ի պաշտպանութիւն սուրբ ուխտին:

Եւ այսու հոգեւոր սիրով վառեցան եւ կազմեցան պատրաստեցան իշխանաւորքն աստուածասէրք, եւ ամենեքին ըստ իստիճանի եւ կարի իւրեանց սկսան նպաստամատոյց լինել բանիւ եւ արդեամբք, եւ յօժարեցուցանել զմեծամեծս տէրութեանն ՚ի լուր աղաչանաց եւ դատի Հայկազոն ազգիս:

Եւ որովհետեւ Յովհաննէս չէլէպի Տիւզեան սիրելի էր յոյժ պալատականացն  արքայի,   ՚ի   ձեռն   նոցին   ծանուցին   արքայի զճշմարիտ պատմութիւն իրացն եղելոց, եւ ազդարարութեամբ նոցին ետուն երկրորդ անգամ զգիր աղերսանաց յաւուր ուրբաթու ՚ի յուլիս 23 ՚ի գնալն արքայի ՚ի մզկիթն Մահմուտիէ կոչեցեալ ՚ի յԱյազման նաւահանգստին Իւսկիւտարու. եւ զայս գիր աղերսանաց ետ Աստուածատուր եպիսկոպոսն, եւ Պօղոս վարդապետ վէքիլն սրբոյ Երուսաղէմի, Պօղոս եպիսկոպոս ծերունի առաջնորդն Պրուսայու, եւ Վարդան վարդապետ Մշեցի՝ հանդերձ քահանայիւք  եւ  ժողովրդովք՝  բաղկատարած եւ  բացաւ  գլխով, զոր տեսեալ արքայի եւ շարժեալ ՚ի գութ եւ ՚ի սէր ազգիս Հայոց, հրամայեաց անաչառ քննութեամբ դատաստան առնել Հայոց եւ Յունաց ՚ի դուռն Դենպետին մեծի՝ որ կոչի Շէյխիսլամ էֆէնտի, եւ դատաւորք կարգեցան հրամանաւ արքայի՝ Տիւրի զատէ Ապտուլլահ Շէյխիսլամն:

Գազիասկէրն Րումէլիյի՝ Իզզէթ պէյ:

Գազիասկէրն Անաթօլիյի՝ Մէհմէտ Թահիր պէյ:

Գայիմմագամ Շաքիր Ահմէտ փաշա:

Նագիպ իւլ Էշրէֆ Սայիտ էֆէնտի:

Ֆէթվա էմինի Արեանի զատէ Մէհմէտ Րաշիտ:

Րէիս էֆէնտի Մուստաֆա:

Չավուշ պաշի Իպրահիմ: Պէկլէկճի Ահմէտ Աֆիֆ:

Ամէտճի Սէյիտ Մուհամմէտ:

Իսկ յազգէ մերմէ գտան անդ ՚ի գատին:

Պօղոս վարդապետ վէքիլն Երուսաղէմի:

Դիոնէսիոս վարդապետ միաբան սրբոյ Երուսաղէմի:

Սարրաֆլէր   քէթխուտասի Ազնաւուրեան Կարապետ:

Մահտեսի Յովհաննէս Երկանեան:

Չարազեան Գրիգոր: Փափազեան Ճանիկ:

Գըլճեան Անտօն:

Վալիտէ  սարրաֆի  Խաչատուր:

Շնորհքեան Մանուէլ:

Եւ յազգէն Յունաց գտան անդ ՚ի գատին:

Եարասմօս մետրապօլիտ Թեսաղոնիկեցւոց:

Աթանասիոս մետրապօլիտն Նիկոմիդացւոց:

Աթանասիոս փոխանորդն պատրիարքին Երուսաղէմի:

Կեսարիոս գանձապետն պատրիարքին Երուսաղէմի:

Տիմիթրաքի, եւ Լամպիկ, եւ Եօրկի, եւ Խրիսթօ, եւ Անանիա, եւ Անէսթի, եւ Թօքօրոս, եւ Փանայօտ, մեծամեծքն Յունաց:

Իսկ մինչ սկիզբն եղեւ խօսելոյ ՚ի դատաստանին, եհան Պօղոս վարդապետ զկնքեալ Ահտնամէ՝ այն է հրամանագիր մեծի Ամիրապետին Հագարացւոց՝ Էօմէրի Խալիֆայի, որ յառնուլ իւր զԵրուսաղէմ, տուեալ էր հրովարտակաւ իւրով զվանքն սուրբ Յակոբայ՝ Հայոց ազգին, եհան եւ զինքնագիր հրովարտակ Եավուզ Սուլթան Սէլիմ արքային, որ ՚ի հնգետասաներորդ գարու եւ հիճրէթի Տաճկաց, ՚ի քսան եւ հինգերորդ աւուր սաֆէր ամսոյ նոցա՝  եկեալ  եւ  առեալ  զԵրուսաղէմ,  եւ  կոչեալ  առաջի իւր զՍարգիս պատրիարքն Հայոց, եւ զԱթալիս պատրիարքն Յունաց, եւ ընթերցեալ զհրամանագիրս Էօմէրի Խալիֆային մեծի, եւ ինքն իսկ ձեռովք իւրովք գրեալ եւ շնորհեալ էր Հայոց զսուրբ Յակոբ վանքն  Երուսաղէմի:

Եւ ՚ի գրին յայնմիկ մանրամասնաբար որոշեալ էր զուխտատեղիս Հայոց եւ Յունաց, զսեպհականս եւ զզատեալս, եւ զայնս՝ ընդ որս համահաւասար մուտ եւ ել է երկուց ազգաց՝ Հայոց եւ Յունաց:

Արդ՝ զայս ամենայն ընթերցեալ դատաւորացն, եւ անաչառ քննութեամբ բացատրեալ եւ հարցափորձեալ մի առ մի զամենայն տեղիսն, եւ վկայութեամբ այլոց ազգաց հաստատեալ եւ ապացուցեալ, ՚ի չորրորդ գումարման վճռեցին դատաւորք ամենեքին, եւ զուղիղ պատմութիւն դատաստանին եւ զվճիռս ժողովոյն գրեցին առ արքայ: Որ ընթերցեալ եւ տեղեկացեալ զամենայնէ՝ հրամայեաց արքունի հրովարտակ գրել եւ կնքել կնքով արքայի, եւ տալ ՚ի ձեռս երկուց ազգաց Հայոց եւ Յունաց, յորում յայտնի որոշէ զսուրբ Յակոբայ վանքն լինել միայն Հայոց, եւ բացատրէ եւ զայլ ուխտատեղիս, ընդորս ունի Հայն բաժին իւրացուցանելոյ, եւ պատարագ առնելոյ, որպիսի է սուրբ Ծնունդն Քրիստոսի, յոր մինչեւ ցայնժամ չէր կարող Հայն պատարագ մատուցանել, իսկ այժմ հանապազօր պատարագէ անդ Հայ քահանայ: Նաեւ սուրբ Գերեզմանն Քրիստոսի, եւ Բանտն Քրիստոսի, եւ սուրբ Գերեզմանն Աստուածամօրն, որք են երկուց ազգաց անխտիր:

Զայս ամենայն գրեալ արքունի հովարտակաւ, ետ մեծազօր արքայն զսուրբն Յակոբ ազգիս Հայոց, եւ երդմամբ յանուն Մահմէտի եւ բանադրանօք նորին կնքեաց զգիրն չլինել յայսմհետէ վէճ այսպիսի, եւ կամ փոփոխութիւն ինչ, եւ այսպէս դադարեցաւ խռովութիւն մեծ, եւ եղեւ ուրախութիւն անպատում համօրէն լրութեան ազգիս:

Յաւուրս յայսոսիկ դէպ եղեւ բարեխնամ արքայի երթալ ՚ի լբօսանս յՕրթագիւղ ՚ի Եըլտըզլը քէօշք կոչեցեալ տեղին, եւ պատահմամբ ընդ առաջ եղեն նմա մանկունք դպրոցին Օրթագիւղի երկու  հարիւր  տասն թուով,  որոց  իսկ  եւ  իսկ  շարակարգեալք դաս առ դաս, բաղկատարած հայցմամբ սկսան աղօթել առ Աստուած վասն կենաց արքային՝ քաղցր նուագերգութեամբ տաղից եւ  ոտանաւորաց:

Տեսեալ զայս արքային, եւ իմացեալ, թէ յազգէ Հայոց են տղայքն, անդէն ՚ի ձեռն նախարարի ուրումն մեծի Ալի պէյ կոչեցելոյ պարգեւս բաշխեաց ամենեցուն, իւրաքանչիւրումն մէն մի ոսկի, որոց ընկալեալ խոնարհութեամբ եւ երկրպագեալ արքայի՝ գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս:

Անդ էի ընդ նոսին եւ ես սոյն պատմութեանս գրիչ, որ յայնմ ժամանակի կարգեալ էի ՚ի խալֆայութիւն մանկանց դպրոցին, եւ ընկալեալ յայնմ աւուր զութն ոսկիս ՚ի ձեռանէ նորին իսկ նախարարին, յօժարեցայ գրել զայս ՚ի կարգի պատմութեանս՝ թողուլ յիշատակ առ յապայս:

Ի սմին ժամանակի շինեցաւ նորոգ եւ եկեղեցին Խասմ փաշայի յանուն սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետին, զորոյ զհանդէս օծութեանն կատարեաց Երեմիա եպիսկոպոս Կոստանդնուպօլսեցի հրամանաւ Յովհաննու պատրիարքի յամի տեառն 1810 ՚ի սեպտեմբեր 29: