Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԿԷ.
Յաղագս հանդիսից, որք եղեն ՚ի ճանապարհորդութեան սրբազան կաթողիկոսին մինչեւ յԷջմիածին, եւ փառաւոր օծման նորա, եւ գործոց նորա, եւ պատրիարքութեան   Սարգսի:

(1859) ՅԵՏ երից աւուրց հասաք ՚ի Բօթի, ուր ընդ առաջ եկին Սարգիս արքեպիսկոպոսն Ջալալեան առաջնորդն  Վրաստանու եւ Իմէրէթի, եւ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսքի առաջնորդն Պեսարապիոյ եւ Ղրիմու. եւ ՚ի յաջորդ աւուրն մտեալ ՚ի փոքր շոգենաւ, նաւարկեցաք ընդ գետն Ռէյօն ժամս իբր երկոտասան, եւ ելաք ՚ի Մառան. ուր նստեալ ՚ի պատրաստեալ կառսն, ուղեւորեցաք ՚ի Գութայիս, ՚ի Սուրամ, ՚ի Կօրի, ՚ի Մծխիթայ, եւ հասաք ՚ի Տփխիս:

Յայս ամենայն տեղիս մեծահանդէս շքով առաջ ելին բնակիչք եւ զօրականք. բայց գերազանցեաց քան զամենեսին հանդէսն՝ որ եղեւ ՚ի Տփխիս, մինչեւ ըստ պատմելոյ իսկ քաղաքացեացն աւելի քան զքառասուն հազար ոգիս յամենայն ազգաց հեծեալ եւ հետեւակ թեւակոխէին յընթացս ճանապարհին, եւ փոշին որ ելանէր յերկրէ, ծածկէր զերեսս երկնից. եւ արք եւ կանայք լցեալ էին զճանապարհն, ընդ որ ունէր անցանել հայրապետն մինչեւ յեկեղեցին մեծ անուանեալ սուրբ Էջմիածին. յոր իջեալ  հայրապետն  ազգ  ու  ատենաբանութեամբ  իմն  օրհնեաց զկայսրն եւ զկայսրուհին եւ զորդիս եւ զամենայն ազգատոհմ նորին, եւ զզօրապետս եւ զամենայն բնակիչս Ռուսիոյ:

Օրհնեաց եւ զազգ մեր զեկեղեցականս եւ զաշխարհականս մեծաւ բարեմաղթութեամբք, եւ ելեալ ապա ՚ի վեհարանն հանգստացաւ: Ի գիշերին եղեւ լուսավառութիւն մեծ ընդ քաղաքն ողջոյն. եւ ՚ի յաջորդ աւուրն գնացեալ յայցելութիւն ՚ի դուռն Փոխարքային՝ ընկալաւ զշքանշանն համակ ադամանդեայ եւ ականակուռ՝ քառասուն հազար Ֆռանքաց արժողութեամբ, զոր առաքեալ էր օգոստափառ Կայսրն ընդ բարձր հրովարտակի կաթողիկոսական վերամբարձ իշխանութեանն, զոր ընթերցեալ ՚ի մեծի սրահին, յորում կանգնեալ էին դասք դասք ճէէնէռալաց եւ պաշտօնէի, կախեաց զնշանն իւրով իսկ ձեռամբ տեղապահն Փոխարքային, զոր ընկալեալ հայրապետն, յայտնեաց զգոհունակութիւն իւր մեծ առ կայսրն ամենայն բարեմաղթութեամբ եւ օրհնութեամբ, եւ վերադարձաւ ՚ի վեհարանն:

Եւ ՚ի յաջորդ աւուր եկն տեղապահ Փոխարքային յայցելութիւն հայրապետին, եւ ապա զաւուրս տասն յայգուէ մինչեւ ցերեկոյ անպակաս էր այցելութիւնն կարգ կարգ ճէնէռալաց, պաշտօնակալաց, ասպետաց,   աստիճանաւորաց, վաճառականաց   եւ արհեստաւորաց:

Սոյն օրինակ եղեւ փառաւոր հանդէսս մեծ ՚ի Տփխիս յետ չորեքտասան  աւուրց  յաւուր  ելանելոյ  հայրապետին  ՚ի  Տփխիսէ ճանապարհորդել  յԷջմիածին,  եւ  ուր  եւ  եհաս  ընդ  ամենայն գիւղս եւ իջեւանս եգիտ ընդունելութիւն մեծ եւ պատիւ բազում մինչեւ յԵրեւան քաղաք, ուր կուսակալն զօրականօք եւ դենպետն Պարսից իւրովք օրինականօք, եւ ծերունի տեղապահն Ղուկաս արքեպիսկոպոս վարդապետօք եւ քահանայիւք եւ բազմութեամբ բնակչաց Հայոց՝ եկին ընդ առաջ մինչեւ ՚ի Քանաքեռ գիւղ, եւ անցեալք ընդ առաջ՝ մտին յԵրեւան եւ տարան զհայրապետն ՚ի վեհարան եկեղեցւոյն, եւ մեկնեցան ՚ի տեղիս իւրեանց:

Ի գիշերին եղեւ լուսավառութիւն մեծ, եւ ՚ի յաջորդ աւուրն հացկերոյթ մեծածախ պատրաստեաց կուսակալն ՚ի պատիւ հայրապետին, եւ յերրորդում աւուր ելեալ յԵրեւանայ եկաք յԷջմիածին. եւ ՚ի գիշերին եղեւ լուսավառութիւն ՚ի չորեսին վանորայսն մինչեւ  ցառաւօտ: Ի  յաջորդ  աւուրն  ընկալաւ զհամբոյր  հնազանդութեան ութ եպիսկոպոսաց, քսան եւ չորս վարդապետաց եւ քսան սարկաւագաց. որոց ամենեցուն տուեալ զօրհնութիւն իւր սուրբ, արձակեաց ՚ի տեղիս իւրեանց:

Յաւուր շաբաթու նաւակատեաց Վարդավառին էջ հայրապետն յեկեղեցին. եւ  յաւարտման Պատարագին եկն եկաց ՚ի սուրբ Իջման տեղին, եւ ընթերցաւ ՚ի լուր ամենեցուն զերդմնաթուղթն  հաւատարիմ ծառայութեան կայսեր. եւ  ելեալք  ՚ի  թափոր, արարին օրհնութիւնս եւ բարեմաղթութիւնս վասն պահպանութեան կայսեր եւ ընտանեաց նորին, եւ ասացեալ Պահպանիչ, արձակեցաւ ժողովն:

Եւ յաւուր շաբաթու նաւակատեաց սուրբ Աստուածածնի եղեւ օծումն վեհափայլ հայրապետին յընդհանրական կաթողիկոսութիւն ամենայն Հայոց՝ եւ ՚ի ծայրագոյն պատրիարքութիւն Արարատեան կաթողիկէ եկեղեցւոյ Առաքելական գահին լուսոյ սրբոյ Էջմիածնի, հանդէս հրաշալի, զոր չէ մարթ ընդ գրով արկանել:

Ի  յաջորդ աւուր հրամայեաց բանալ զպատուհանսն գմբեթի եկեղեցւոյն, որք փակեալք էին յերկիւղէ պատերազմին՝ որ եղեւ ՚ի 1853 ամի ընդդէմ դաշնակից տէրութեանց:

Եբաց զուսումնարան Վաղարշապատ գիւղին՝ որ կայր խաբանեալ: Բարեկարգեաց զուսումնարանն Էջմիածնի եւ զսեղանատունն միաբանից: Խղճալի էին ընթացք միաբանիցն. կարգեաց նոցա տարեկանս զզգեստս, եւ փայտ եւ ածուխ վասն ձմերան, եւ մոմ, եւ մխիթարեաց զնոսա յոյժ:

Առաքեաց զհայրապետական կոնդակ օրհնութեան իւրոյ յԱնատօլու եւ ՚ի Րումէլի. ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ ՚ի Վալաքիա, ՚ի Պեսարապիա, եւ ՚ի Պետրբուրգ, ՚ի Պարսս եւ ՚ի Հնդիկս:

Շնորհեաց եւ արժանաւոր եպիսկոպոսաց զՊանակիս, եւ վարդապետաց եւ քահանայից զԽաչս, եւ ընկալաւ յամենեցուն զգոհութիւնս բարեմաղթութեամբ հանդերձ:

Գրեաց եւ առ վեհափառ կայսրն ամենայն Ռուսաց  եւ խնդրեաց վասն սրբազան Սարգսի եպիսկոպոսին՝ որ ուղեկիցն եղեւ ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ մինչեւ յԷջմիածին, շնորհել զառաջին կարգի  պատուանշանն  ասպետութեան  սրբոյն  Աննայի.  նոյնպէս եւ աշակերտի նորուն Մեսրովպ վարդապետի՝ զերկրորդ կարգի նշանն սրբոյն Աննայի: Ընկալեալ կայսրն զխնդիր սրբազան հայրապետին՝ առաքեաց յետ միոյ ամի զպատուանշանսն ՚ի Կոստանդնուպօլիս առ դեսպան իւր, որ անձամբ գնացեալ մատոյց նորին սրբազանութեանն ՚ի դիմաց կայսերն եւ հայրապետին:

Յետ վեցից ամսոց հիւանդացաւ սրբազան կաթողիկոսն, եւ սկսաւ օր քան զօր տկարանալ. տենդ առօրեայ եւ բորբոք թանչից տառապեցուցանէր զնա յոյժ, եւ ոչ գտանէր դեղ եւ դարման ՚ի բժշկացն Ռուսիոյ. խնդրեաց հրաման ՚ի կայսերէն օդափոխութեան աղագաւ գնալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ վերադառնալ յետ չորից ամսոց. բայց ոչ ետ հրաման կայսրն ցուցեալ նմա զԱղեքսանդրուբօլ, զՏփխիս, զՊեսարապիա, եւ զամենայն սահմանս Ռուսիոյ. զի յոր արտաքոյ սահմանաց կայսերութեան քայլ մի ոտին մի անցանիցէ:

Ընդ այս վշտացաւ մեծապէս կաթողիկոսն, եւ սկսաւ ողբալ զծերութիւն իւր. հեռացոյց յիւրմէ զբարեկամս իւր, եւ ոչ կամէր լսել յումեքէ բանս մխիթարութեան, այլ առանձնացեալ ՚ի սենեկի իւրում՝ զօր ամենայն սկսաւ պարապիլ յընթերցանութիւնս եւ ՚ի մատենագրութիւնս, զորս եւ տպագրել ետ ՚ի Տփխիս. եւ զայս վիճակ ցաւալի հեծութեամբ ոչինչ իմիք այնպէս ցանկայ որպէս մահու. եւ այսպէս կայր անմխիթար ՚ի կառավարութեան իւրում, զամենայն տնօրէնութիւն եւ զհոգ յանձն արարեալ սուրբ Սիւնհոդին:

(1860) Ի սմին ամի Գէորգ պատրիարք տաղտկացեալ ՚ի ցաւալի երկպառակութեանց ազգիս, հրաժարեցաւ ՚ի պաշտօնէ պատրիարքութեանն յոչ կամաց. եւ յաջորդեաց ՚ի տեղի նորին Սարգիս եպիսկոպոս Անդրիանուպօլսեցի ազգային ընտրութեամբ. իսկ Գէորգ պատրիարք ընկալեալ ՚ի տէրութենէն զամսական երկու հազար եւ հինգ հարիւր դահեկանաց, առանձնացաւ ժամանակս ինչ ՚ի տան միում ՚ի Րումէլի Հիսար, եւ ապա գնաց ՚ի նախկին վիճակ առաջնորդութեան իւրոյ ՚ի Պրուսա:

(1860) Մեռաւ ՚ի սմին ժամանակի Հայ բողոքական ոմն Միրի քէլամ Կարապետ անուն, զորոյ զմարմինն կամէին բողոքականք թաղել ՚ի գերեզմանատանն Հայոց յԷտիրնէգափուսի, բայց Հայ ժողովուրդք գիտելով յառաջնմէ զհայհոյիչ բերան նորա՝ որ ՚ի կենդանութեան իւրում հայհոյէր. զօր ամենայն զեկեղեցին եւ զազգն Հայոց կռատունս եւ կռապաշտս կոչելով եւ ծաղր առնելով, եւ ասէր զանձնէ իւրմէ լինել առաքեալ Քրիստոսի, եւ թէ տեսեալ իցէ զՔրիստոս եւ ձեռնադրեալ ՚ի նմանէ ՚ի քարոզութիւն Աւետարանին հանգոյն Պօղոսի, եւ այլ եւս բանս դժոխալուրս, որոց ոչ կարելով տանել ժողովրդականք Հայոց՝ ամբոխ մեծ յարուցին եւ ոչ թոյլ ետուն թաղել ՚ի գերեզմանատան իւրեանց, լաւ համարեալ զմեռանիլ ՚ի պարծանս ազգին, քան ընդունիլ զհայհոյիչն Տիրամօր կուսին ՚ի սրբավայր իւրեանց:

Եւ ՚ի  սաստկանալ խռովութեանն՝ դեսպանք Անգլիացւոց եւ Ամերիկացւոց միջամուխ լեալք ՚ի պաշտպանութիւն բողոքականաց՝ առաքեցին զառաջին թարգմանս իւրեանց ՚ի պատրիարքարանն Հայոց, եւ մեծաւ գանգատանօք խնդրեցին ՚ի պատրիարքէն թոյլ տալ թաղել զմեռեալն ՚ի գերեզմանատանն Հայոց:

Բայց Սարգիս պատրիարք պատճառելով զաղմուկ ժողովրդեան իւրում՝ ոչ կարացց ընդունել զխնդիր նոցա, եւ գուշակելով զսաստկանալ կռուոյն ՚ի վերջին աստիճան, ընտրեաց զմահ քան զկեանս ՚ի փառս սուրբ եկեղեցւոյ եւ ՚ի պարծանս ազգիս:

Բողոք կալան յայնժամ դեսպանք ՚ի Բ. Դուռն. եւ սպարապետն մեծ Րիզա փաշա՝ եւ նախարարն ոստիկանաց Մէհմէտ փաշա բազմաթիւ զօրօք գնացին ՚ի գերեզմանատունն. գնաց անդ եւ Սարգիս պատրիարք ՚ի պաշտպանութիւն ազգին, եւ իւրով խոհական եւ քաղցր բնաւորութեամբն ցածոյց զսրտմտութիւն սպարապետին՝ որ սպառնայր հրացանիւ գնտակաց ցրուել զամբոխն Հայոց. եւ յետ բազում վիճաբանութեանց կնքեաց զխօսս իւր Սարգիս պատրիարք առ այս բան. թէ լաւ է մեզ մեռանիլ վասն օրինաց մերոց, քան տեսանել զսրբավայրս մեր պղծեալ եւ ապականեալ յայսպիսի հայհոյիչ թշնամեաց եկեղեցւոյ մերոյ:

Յայնժամ տեսեալ սպարապետն, թէ վասն միոյ մեռելոյ հազարաւոր անձինք պատրաստեալ են զոհ լինել ՚ի պաշտպանութիւն օրինաց իւրեանց, խորհեցաւ ընդ Մէհմէտ փաշային, եւ որոշեցին զանկիւն ինչ արտաքոյ սահմանի գերեզմանատանն Հայոց ընդ մէջ ճանապարհին, եւ անդ ետուն թաղել զժահահոտեալ մեռեալն, որ ընդ բերանն եւ ընդ ռնգունսն որդնալից եղեալ էր յերից աւուրց հետէ. եւ այսպէս վերջացաւ կռիւն:

Լուեալ զայս ամենայն արքայի՝ հրամայեաց որոշ տեղի ցուցանել բողոքականաց թաղել զմեռեալս իւրեանց եթէ ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ եթէ այլուր, եւ տուաւ նոցա տեղի յարքունուստ ՚ի Պէյօղլու:

(1860) Լեռնականք Լիբանանու լերանց՝ որք կոչին Տիւրզիք սերեալք ՚ի նախկին բնակչացն Տիւրոսի եւ յեղաշրջեալք ՚ի Մահմէտական օրէնս, հանապազ գժտութիւն ունին ընդ Մարօնի կոչեցեալ Քրիստոնէից դրացեաց իւրեանց, որք գուցէ Սիդոնացիքն իցեն հատուածեալք ՚ի նոցանէ յաղագս Քրիստոնէութեան: Սոքա ՚ի սմին ամի յարձակեցան ՚ի քաղաքն Զահլէ, սպանին զվեց հարիւր ոգիս ՚ի Քրիստոնեայ Մարօնեայց, եւ անտի սկսան յարձակիլ ՚ի Տէյրէլգամէր. յարձակեցան եւ ՚ի Հաշպէյա, ՚ի Ռաշէլա, եւ ՚ի յայնոսիկ կողմանս, զհինգ հարիւր յիսուն գիւղս յաւարի առեալ յաճիւն դարձուցին, եւ աւելի քան զտասն հազար անձինս սպանին   չարաչար:

Ի սոսա հայեցեալ եւ Մահմէտական բնակիչք  Դամասկոսի սկսան եւ նոքա ՚ի սուր անցուցանել զՔրիստոնեայ բնակիչս քաղաքին հինգ հազարի չափ, յորս էին ութ Ֆրանչիսկեան կրօնաւորք, երեսուն քահանայք, երկու Հռովմէական եպիսկոպոսք, եւ մի Յոյն եպիսկոպոս: Այրեցին նաեւ զհիւպատոսարանս Ռուսիոյ, Բրուսիոյ, Հոլանտայի, Պէլճիքայի, եւ Հելլենացւոց, եւս եւ զբոլոր վանորայս եւ զեկեղեցիս եւ զառաջնորդարանս: Եւ երկու հազար Քրիստոնեայք փախուցեալք ապաստանեցան ՚ի տուն Ճէզայիրցի հռչակաւոր Ապտ իւլ Գատիր Էմին իշխանին, զորս պաշտպանեաց մարդասիրական գթով եւ մխիթարութեամբ:

Լու եղեւ այս ՚ի Կոստանդնուպօլիս յականջս տէրութեան, իսկոյն  հրամանաւ արքայի առաքեցաւ ՚ի  վերայ նոցա արտաքին գործոց տեսուչ Ֆուատ փաշա փսան եւ հինգ հազար կայսերական զօրօք երթալ յաղթահարել զապստամբսն զայնոսիկ, վրէժխնդիր լինել չարագործաց, եւ հաստատել զբարեկարգութիւն աշխարհին, որ ծփայր իբրեւ ծով ալէկոծեալ:

Եհաս ՚ի  Դամասկոս Ֆուատ փաշա, եւ  նախ զքաղաքապետն Ահմէտ փաշա եւ զզօրապետն Խուրշիտ փաշա, եւ զերկոտասան պաշտօնակալսն, եւ զհարիւր քսան եւ մի ՚ի պահապան զօրաց քաղաքին, ետուն հրացանից հազարաւոր գնտակաց իբրեւ զանձրեւ տեղացեալք ՚ի վերայ նոցա ըստ օրինի զինուորական կարգաց:

Յետ նոցա զեղեռնագործ պաստամբսն ՚ի քաղաքացեաց ամբարձ ՚ի կախաղան մահու. եւ տուգանս մեծամեծս ետ ՚ի վերայ բնակչաց Դամասկոսի Մահմէտականաց՝ վճարել զբոլոր ծախս շինութեան հրկիզեալ տանց Քրիստոնէից, եւ եկեղեցեաց, եւ վանորէից, եւ զգողացեալ աւարսն զամենայն հատուցանել ըստ նոցուն հաշուի:

Յայսմ միջոցի եւ ութ հազար զօրք Գաղղիացւոց եւ չորս հազարք Անգլիացւոց եկին ՚ի Բրուտոն ՚ի պաշտպանութիւն Օսմանեան բանակին, եւ անտի յարձակեցան ՚ի վերայ լեռնականացն Լիբանանու, էր՝ զորս սպանին, եւ էր՝ զորս փախուցին ՚ի մեծ անապատն, եւ սասնեցուցին զաշխարհն ամենայն մինչեւ նորոգ կարգադրութեամբ պահանջեցին յՕսմանեան տէրութենէ օրինադրել եւ կարգել ՚ի վերայ նոցա կուսակալս Հայազգիս Հռովմէադաւանս ամենայն իշխանութեամբ, զոր ունին Եռդուղեան փաշայք Օսմանեան. եւ ընկալաւ արքայ զպահանջումն նոցա եւ հաստատեաց, եւ առաջին փաշա կամ  կուսակալ  ընտրեցաւ  Անտօն Կարապետ Տավուտեան ՚ի Հռովմէադաւան Հայոց, եւ  գրեցաւ ՚ի հրովարտակին Տավուտ փաշա, եւ առաքեցաւ պատուով ՚ի պաշտօն իւր:

Աստանօր արժան համարիմ զեկուցանել, զի որպէս ՚ի Հռովմէական Հայց, նոյնպէս եւ ՚ի մերազնեայս էր տեսանել օր քան զօր բազմանալ պաշտօնաւորաց ազգիս թէ ՚ի քարտուղարութեան արտաքին գործոց դիւանատան Բ. Դրան, եւ թէ յայլ եւ այլ վարչական մասունս տէրութեան, զորոց մի առ մի թուռումն այլոց պատմաբանից որ զկնի իմ գալոց են, թողում առնել:

Իսկ արքունի վառօդապետութիւնն՝ Տատեան երկոցուն գերդաստանացն, Յովհաննէս պէյի Տատեան, եւ Պօղոս պէյի Տատեան սեփականեալ գոլով որպէս նախնեաց սոցա, նոյնպէս եւ որդւոց սոցա, որք ամենայն յաջողութեամբ վարեն զայս պաշտօն ցարդ:

Նոյնպէս եւ ճարտարապետութիւնն Պալեան գերդաստանին սեփականեալ, Կարապետ պէյի Պալեան, եւ որւոց սորա, յայտնաբարբառ քարոզեն արքունի ճարտարարուեստ նորոգ շինութիւնք, պաալատք մզկիթք, եւ այլք զյաջողակութիւն սոցա յարուեստս եւ զհաւատարիմ ծառայութիւն առ Վեհափառ Սուլթանս. մանաւանդ անուանի գտաւ ՚ի ճարտարապետութեան որդի Կարապետ պէյի Նիկողոս աղա, որ վաղ կնքեաց զընթացս կենաց իւրոց ՚ի ցաւ գերդաստանին եւ ազգին, այլ յաջորդեցին նմա եւ միւս որդիք Կարապետ պէյի, Սարգիս պէյ եւ Յակոբիկ պէյ, որ գերազանցեալ յարուեստս, զնոյն իսկ Եւրոպացի ճարտարարուեստս, եւ զՕգոստափառ հիւրս, որք ՚ի ժամանակս ժամանակս յայց ելանեն Սուլթանին, ՚ի զարմացումն գրաւեալ են: Այս յաջողականութիւնք  սոցա  ոչ  սակաւ պատիւ եւ  պարծանս յաճախեն ազգիս. եւ մանաւանդ բազում Հայ արուեստաւորաց ասպարէզ կարդան յառաջադիմութեան եւ զարգացման, եւ բազմաթիւ գործաւորաց իսկ աւուր պարէնս հայթայթելոյ:

Այսպէս եւ յատաղձագործութեան անուանի եղեւ յոյժ  Քէմհաճեան գերդաստանն, Գալուստ աղա տօղրամաճիպաշի, որ առաջինն եղեւ ՚ի կայսերութեանն Օսմանեան հաստատելով գործարան մի մեծ (ֆապրիքա) ՚ի Պէշիքթաշ, բազմադիմի տառապանաց եւ դժուարութեանց յաղթահարեալ, եւ բազմաթիւ Հայ արուեստաւորաց ծնող եղեալ. մանաւանդ որդի նորին Որդիք էֆէնտի յոյժ անուանի եղեւ, մինչեւ հայթայթել զամենայն ինչ որ ՚ի զարդ կայսերական պալատանց եւ ՚ի գործածութիւն կայսեր եւ կայսերազանց, ազգի ազգի կերտուածովք եւ նորագիւտ յօրինուածովք, եւ ոչ այլ եւս պէտս ունել Եւրոպական կահուց եւ կարասեաց:

Այս յառաջադիմութիւն Պալեան եւ Քէմհաճեան գերդաստանաց որչափ պարծանք եւ պատիւ է ազգիս, նոյնչափ եւ բարեխնամ կառավարութեան մերում, զի աստի յայտ է թէ արուեստք եւ ճարտարութիւնք օր աւուր զարգանան ՚ի շնորհս նորա, եւ գամ քան  զգամ  պակասին  հարկաւորութիւնք  դիմելոյ  յԵւրոպական ճարտարութիւնս  եւ  արուեստս: