Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԽԶ.
Յաղագս պատերազմի Մէհմէտ Ալի փաշային Եգիպտոսի ընդ Ապտուլլահ փաշային Ասկաղոն քաղաքին:

  (1832) Իբրեւ վերջացաւ հարուած գօլէրա ախտին ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ, բացաւ պատերազմն ՚ի մէջ արքայի՝ եւ ՚ի մէջ մեծի բդեշխին Եգիպտոսի, որ կոչէր Մէհմէտ Ալի Փաշա: Սա գոլով այր քաղաքավար յամենայնի եւ շահեցող, համբաւեալ էր անուն մեծութեան եւ փարթամութեան եւ իմաստութեան եւ քաղաքավարութեան նորա ընդ ամենայն Եւրոպիա, եւ սիրելի էր յոյժ յաչս ԵՒրոպացւոց թագաւորութեանց, որք ակն ածէին ՚ի նմանէ, եւ զխնդիր նորա դիւրաւ ՚ի գործ գնել ախորժէին, եւ առաւել համարէին զյարգ եւ զգարկումն նորին ՚ի մէջ իւրեանց քան զՍուլթան Մահմուտ արքային, յորմէ ոչ սակաւ նախանձ եւ գրգիռ ատելութեան ՚ի մէջ առնոյր:

Տուեալ էր Մէհմէտ Ալի զպաշտօնատարութիւն Եգիպտոսի եւ ամենայն աշխարհաց ընդ իշխանութեամբ իւրեւ եղելոց՝ ՚ի ձեռս հայկազուն  Պարոն  Պօղոսի  Եուսուֆեան  Զմիւռնացւոյ,  որ  գոլով այր բանիբուն՝ խորագէտ՝ եւ իմաստուն՝ եւ տեղեակ Եւրոպական լեզուաց՝ սիրելի էր յոյժ յաչս Մէհմէտ Ալիին, եղեալ նմա թարգման եւ խորհրդատու՝ եւ ներքին քարտուղար, միանգամայն եւ իշխան եւ կառավար ամենայն եկամտից եւ գանձուց նորա, մմինչեւ ակն ածել ՚ի նմանէ ամենայն մեծաց՝ եւ քօնսօլից՝ եւս եւ որդւոց եւ թոռանց նորին իսկ Մէհմէտ Ալիին:

Ի ձեռն կառավարութեան եւ խոհեմութեան առնս այսորիկ անապատք Եգիպտոսի զշինութիւն զգեցան, խոպանացեալք պարարտացան, արուեստք ծաղկեցան, գիտութիւն բազմացաւ, հարստութիւն զեղաւ, փարթամութիւն առաւելաւ, գանձք եկամտից յաճախեցան, եւ իշխանութիւն Մէհմէտ Ալլին զօրացաւ ընդարձակեցաւ այնչափ, մինչ զի ոչ միայն վերին եւ ստորին Եգիպտոս, այլ եւ Ֆէս, եւ թագաւորութիւնն Մաւրիտանցւոց եւ մասն ինչ Եթովպիոյ, եւ րջանիկն Արաբիա մինչեւ ցՈվկիանոս՝ լինիլ սմա հարկատու. ուստի եւ իրօք թագաւորակերպ սկսաւ հրամայել եւ տիրել, կարգել զօրապետս եւ զօրագլուխս եւ սպարապետս եւ փաշայս ՚ի ներքոյ իշխանութեան իւրոյ:

Եւ յայսոսիկ աւուրս պատահեցաւ այսպիսի ինչ դիպուած, որ եղեւ  պատճառ պատերազմին, զոր  մղեաց արքայ ՚ի  վերայ նորա: Իբր զի՝  նստէր ՚ի  յԱսկաղոն քաղաքի բդեշխ ոմն  Ապտուլլահ կոչեցեալ, այր սէգ՝ հզօր եւ ամբարտաւան:

Սա՝ սրտմտեալ ընդ նաւապետս նաւուց Մէհմէտ Ալիին, որք երթեւեկէին անպակաս ՚ի ծովն Պաղեստինոյ, գրեաց առ Մէհմէտ Ալի բանս ինչ ծանունս՝ եւ զդժուարատանելիս՝ եւ անվայելս մեծի  համարման  նորա:

Ընդ որ դժուարացեալ Մէհմէտ Ալի, բողոք գրեաց առ Սուլթան Մահմուտ, որպէս օրէն էր առնել, զի սանձահարեսցէ զամբարտաւանութիւն նորին, եւ պատուհասեսցէ զնա ըստ արժանաւոյն, առաքեաց առ արքայ եւ զանվայելուչ գրութիւն նորին իսկ Ապտուլլահ փաշային, զոր գրեալն էր առ Մէհմէտ Ալի:

Իսկ արքայն փոխանակ խրատելոյն զնա եւ պատժելոյ՝ իրաւունս ետ նմա, իբրեւ թէ իրաւամբ գրեալ է Ապտուլլահ փաշա զայն ամենայն առ Մէհմէտ Ալի, եւ յանցանքն Մէհմէտ Ալիին են, որ ոչ խրատէ զնաւապետս իւր, ունել զընտել բարս եւ զքաղաքավարութիւն:

Զայրացեալ Մէհմէտ Ալի այս անարժան դատաստան արքայի՝ գրէ առ արքայ, եթէ դու ոչ կամեցար խրատել զնա բանիւ, ես խրատեցից զնա գաւազանաւ, զոր տեսեալ եւ դու, զգասցիս եւ ծանիցես, եթէ ես քանի՞ մեէ եմ քան զնա, թէպէտ առաջի քոյ ոչինչ եւս իցեմ:

Արդ ահա աս պատերազմաւ ունիմ ելանել ՚ի վերայ նորա, եթէ եւ տէրութիւն քոյ կամակից իցէ օգնել նմա, ՚ի պատրաստի եմ եւ ընդ քեզ իսկ կռուիլ:

Զայս օրինակ գրեալ Մէհմէտ Ալի առ արքայ, եւ ծանուցեալ՝ զոր ունէրն առնել, եհան բանակ զօրաց, եւ կարգեաց սպարապետ զորդի իւր զԻպրահիմ փաշա, եւ առաքեաց ՚ի վերայ նորա յԱսկաղոն քաղաք, որոյ բերդն ամուր էր եւ անմատչելի յոյժ, զոր եւ յառաջին  ժամանակս Նաբօլէոն  Պոնաբարթ պաշարեալ բազումս աշխատ եղեւ, այլ ոչ կարաց առնուլ:

Եւ թէպէտ արքայ եղեւ ՚ի կողմն Ապտուլլահ փաշային, եւ առաքեաց յօգնութիւն նմա զզօրս եւ զամենայն պիտոյս պատերազմի, այլ հզօր գտեալ Իպրահիմ փաշա, եւ զամիսս վեց պաշարեալ զԱսկաղոն, պատերազմեցաւ անդադար, եւ  ՚ի  նեղ  արկեալ ապա՝ եհար թնդանօթս զտիւ եւ զգիշեր զաւուրս երիս, եւ կործանեալ  զցամաքակողմն  բերդին՝  եմուտ  ՚ի  քաղաքն,  եւ  ձերբակալ արրարեալ զԱպտուլլահ  փաշա, ողջ  եւ  կենդանի  առաքեաց յԵգիպտոս ՚ի ձեռս հօր իւրոյ Մէհմէտ Ալիին:

Իսկ Մէհմէտ Ալի ՚ի տեսանելն զնա՝ յոտն եկաց առաջի նորա, եւ ընդգրկեալ զնա ընդ աջմէ իւրմէ, եւ հարկս մեծամեծս՝ եւ ծառայս՝ եւ սպասաւորս՝ եւ աղախնայս՝ եւ զամենայն ՚ի կարեւորացն սակի պատրաստեաց նմա, ոչ յիշելով բնաւ երբէք զչարիսն եւ զբանսն նորին, զոր գրեալ էր նմա Ապտուլլահ:

Յորմէ  զամօթի  հարեալ  մեէապէս  Ապտուլլահ  փաշա,  ելաց յաւուր միում առաջի Մէհմէտ Ալիին զչարիսն իւր, զոր արարեալ էր նմա. եւ փարեալ զծնգաց նորա՝ խնդրեաց ներումն եւ թողութիւն շնորհել անմտութեան եւ անբարտաւանութեան իւրոյ, այլ Մէհմէտ Ալի գովեաց զնա եւ ասէ. եթէ դու անձնատուր լինէիր ինձ իբրեւ զերկչոտ կանացի ոք, եւ ոչ ՚ի մարտ մտանէիր ընդ իս, զմահ քան զկեանս առաւել դասելով, ոչ զայս գութ եւ սէր չուչանէի քեզ, եւ ճանաչէի զքէզ իբրեւ թշնամի եւ անհաւատարիմ արքայի: Այլ որովհետեւ գտար հրամանաց նորուն լսող եւ հնազանդ, եւ նորուն հաճութեամբ եւ կամաւ զանձն քո եդիր ՚ի կշիռ մահու, եւ զայսչափ ժամանակ պատերազմեցար ընդ իս ամենայն զօրութեամբ, սիրեցի զքեզ եւ գովեցի, եւ թողի զամենայն յանցանս քո,  զոր  յանցեար  առ իս,  լեր  ապահով եւ  ուրախ,  եւ  հաց արքայի մի պակասեսցի ՚ի քէն յաւիտեան:

Եւ այսպէս եկաց մնաց անդ Ապտուլլահ փաշա մինչեւ ցվախճան պատերազմին, եւ ապա եկն ՚ի Կոստանդնուպօլիս: