Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԺԷ.
Յաղագս կոչելոյ Պօղոսի պատրիարքին զՀռովմէական Հայս ՚ի սէր միաբանութեան:

Ի սմին  ժամանակի  ժողովուրդ  Հռովմէական  Հայոց  համարձակութիւն  գտեալ ՚ի  կողմանէ  Հայոց,  եւ  առաւել եւս՝ զի ՚ի բազում քաղաքս ծառայողք եպարգոսաց եւ ոստիկանաց ՚ի Հռովմէական հայոց անտի գտանէին, եւ ըստ հաճոյից իւրեանց համոզելով եւ որսալով զեպարգոս, ՚ի ձեռն նոցին նեղէին եւ չարչարէին զհայկազուն ժողովուրդս,  որք  գտանէին ՚ի քաղաքսն յայնոսիկ, համարձակ շրջեցուցանէին զկարգաւորս իւրեանց, եւ զպարզամիտ ժողովուրդս մեր հանէին ՚ի հնազանդութենէ սեպհական հովուի իւրեանց, եւ նախատելով եւ արհամարհելով զազգ եւ զեկեղեցի մեր՝ գոմ անուանէին եւ ախոռ ձիոց, եւ զեկեղեցականս մեր կոչէին խաբեբայս՝ եւ ստասացս՝ հերձուածողս՝ եւ հերետիկոսս, որովք զբազմաց որդիս յորդորելով եւ համոզելով որոշէին ՚ի ծնողաց իւրեանց, զեղբայր յեղբօրէ բաժանելով, եւ զկնի յառնէ իւրմէ օտարացուցանելով, եւ զորս միանգամ որսայինն, խրատէին իսպառ հեռանալ իմն համարելով:

Զայս ամենայն առնէին ազգի ազգի շողոքորթութեամբ՝ ոմանց դրամս տալով, եւ ոմանց ձեռնտուութեամբ իւրիք օգնելով, եւ բազմաց զլայն եւ ընդարձակ ճանապարհ  ցուցանելով  ՚ի լրումն մարմնոյ հեշտութեանց:

Եւ յորժամ որսային զոք ՚ի կողմն իւրեանց, տօն ցնծութեան եւ ուրախութեան կատարէին ՚ի միջի իւրեանց, ասելով, թէ զհոգի մի ազատեցաք ՚ի դժոխոց, որպէս թէ յառաջագոյն անհաւատ ոմն էր այն: Եւ զայս ոչ միայն առ իշխարհականս, այլեւ առ եկեղեցականս առնէին, տեղի եւ տուն պաստամբաց եղեալ, վասն զի՝ ոմանք ՚ի մերոց տգէտ քահանայից եւ վարդապետաց՝ յանդիմանեալք վասն անկարգ գնացից իւրեանց, վաղվաղակի գիշերագնաց փախչէին ՚ի մէնջ ՚ի կողմն նոցա, եւ ազատ գոլով ՚ի հրամանաց մեծաւորաց, եւ ուխտազանց եղեալք ՚ի կրօնաւորական կարգաց իւրեանց, բնակէին ՚ի տունս նոցա, եւ անդ բացեալ զանդուռն բերանս իւրեանց՝ բիւր բանբասանօք չարախօսէին զազգէս մերմէ ասելով, թէ Հայք այսպէս առնեն, այնպէս առնեն, հերձուածող եւ հերետիկոս են, վասն որոյ փախեաք եւ որոշեցաք ՚ի նոցանէ առ փրկութիւն հոգւոց մերոց, եւ այլն:

Եւ իբրեւ այս այսպէս լինէր ՚ի բազում տեղիս, սկսան ՚ի բազում քաղաքաց աղաղակք եւ բողոքանաց գրութիւնք հասանիլ մի զկնի միոյ առ Պօղոս պատրիարք, աղաղակելով եւ աղերսելով, զի գտցէ զհնար իմն այսմ անբժշկելի ախտիս, որ օր քան զօր ունի զայրանալ եւ ճարակիլ յամենայն անդամս եկեղեցւոյ մերոյ, եւ յապականութիւն մահու հասուցանել զբոլոր մարմնի ազգիս: Ընթերցեալ զայս ամենայն գրութիւնս Պօղոսի պատրիարքին, եւ ոչ կարացեալ լռել եւ տոկալ անըմբերելի խոցուածոյս, վասն որոյ ՚ի նոյեմբեր 9 յամի տեառն 1816 սկիզբն արարեալ՝ խորհուրդ արար ընդ իշխանապետս ազգի մերում, եւ ապա ՚ի 23 աւուր նոյեմբերի հրաւիրեաց ՚ի պատրիարքարանն զերեւելիս միւս կողման, որք էին Տիւզեան Գրիգոր Չէլէպին, Աբիկեան Պօղոս, Կարնեցի Աստուածատուրեան Մատթէոս, Տավուտեան Անտօն, եւ Թընկըրեան    Յովսէփ:

Եւ յորդորելով զսոսա քաղցրութեամբ եւ սիրով, սկիզբն արար հարցանել, թէ զի՞նչ է պատճառն այսր բաժանման եւ վնասուց, ո՞չ ապաքէն մի եւ զնոյն սուրբ հարս՝ հեղինակ ուղղափառ հաւատոյս մերոյ ունիմք զսուրբ Լուսաւորիչն եւ զսուրբ Ներսէս Շնորհալին, եւ ահա գրեանք նոցին Յաճախապատումն եւ Ընդհանրականն՝ զօրհանապազ պաշտին յեկեղեցւոջ մերում, եւ զոր ինչ ընկալաք յերից սուրբ ժողովոց եւ ՚ի սուրբ հարց մերոց, զնոյն  անխախտ պահեալ  եմք  հաւատովք եւ  արարողութեամբք:

Արդ ընդէ՞ր կարգաւորք ձեր ջանան թիւրել զազգս մեր, օտարացուցանել եւ բաժանել յեկեղեցւոջ մերմէ, եւ այսր ամենայնի խռովութեան եւ չարեաց ճգնին լինել պատճառ:

Առ այս պատասխանի ետուն նոքին եւ ասեն, թէ մեք եւս ընդունիմք զսուրբ Լուսաւորիչն եւ զՆերսէս Շնորհալին, եւ ամենայն բանք նոցին ուղղափառութիւն են:

Յայնժամ ասէ Պօղոս պատրիարք, թէ այդ իսկ են սքանչելիք, զի թէ մեք եւ թէ դուք, միաբան ընդունիմք զսուրբ հարս, եւ այսու ամենայնիւ վիճիմք ընդ իրեաիս, ուստի եկայք քննեսցուք, թէ նախ քան զբաժանիլն ձեր ՚ի մէնջ՝ զի՞նչ դաւանութիւն ունէր սուրբ եկեղեցին մեր, եւ այժմ զի՞նչ դաւանի, եթէ զկնի նոր ինչ մուծեալ եմք ՚ի հաւատս մեր, ցուցէք եւ վկայեցէք, եւ մեք գիտասցուք եւ ուղղեսցուք զմեզ. ապա թէ ոչ՝ զի՞ է, զի այսպէս չարիք եւ զրպարտութիւնք յառաջ գան ՚ի ձերոց կարգաւորաց, եւ զիա՞րդ կարասցուք լռել:

Յետ այս ամենայն բանից՝ պայմանադրեցին ՚ի ժողովին, զի գրեսցեն յամենայն քաղաքս, զի սիրով եւ խաղաղութեամբ վարեսցին Հռովմէական Հայք ընդ Հայոց, մինչեւ աստ ինքեանք տացեն    զպատասխանի:

Բայց առաւել եւս յաճախեցին խռովութեան առիթք եւ ազգի ազգի  զրպարտութիւնք  եւ  վնասք,  մինչեւ  եւ  զեկեղեցիս  մեր փութային գրաւել եւ յափշտակեալ ՚ի Գաղատիա եւ ՚ի Տրապիզոն, եւ այս ամենայն գրութիւնք հասանէին առ Պօղոս պատրիարք:

Ապա ՚ի 23 աւուր մայիսի կրկին կոչեաց Պօղոս պատրիարք զերեւելի իշխանս նոցին, որք էին գերազնիւ Գրիգոր Չէլէպին Տիւզեան, Կարնեցի Մատթէոս, Խըլճեան Անտօն, եւ  Թընկըրեան Յակոբ:

Եւ ՚ի ժողովին եցոյց նոցա զգանգատանաց թուղթսն, եւ ընթերցան զաղետալի գործսն եւ զմահառիթ վնասս, որք լինէին ՚ի Հռովմէական Հայոց ՚ի քաղաքս բազումս:

Որոց ընթերցեալ իրաւունս ետուն պատրիարքին, բայց խնդրեցին երթալ խորհիլ, եւ տալ նմա զպատշաճ պատասխանին:

Գնաց Պօղոս պատրիարք ՚ի գիւղն Ղուրուչէշմէ ՚ի պատրիարքարանն, եւ ՚ի 15 աւուր յունիսի կոչեաց զվերոյիշեալ իշխանսն, եւ ստիպեաց զնոսա, զի պատրաստեսցին եւ գայցեն տալ ինքեան պատասխանի, եւ նոքա խնդրեցին համբերել եւ տալ զմիջոց վաթսուն աւուր, որպէս զի խորհեսցին ընդ իրեարս, եւ լրումն տացեն  պատասխանւոյ  հարցուածոց  պատրիարքին:

Յետ վաթսուն աւուրցն  կրկին  հրաւիրեաց  պատրիարքն զնոսա յառաջնումն աւուր հոկտեմբերի, եւ եկին միայն Գրիգոր Չէլէպին Տիւզեան, եւ Կարնեցի Մատթէոս աղայն, եւ մնային ընկերաց իւրեանց, բայց նոքա ոչ եկին, վասնորոյ եւ նոքա տրտնջելով զնոցանէ, խնդրեցին ՚ի պատրիարքէն յառաջակայ ուրբաթի ժողովս առնել, եւ ՚ի նոյն ատենի զոր ինչ արժանն է՝ խօսիլ եւ տալ զպատասխանի:

Իսկ Պօղոս պատրիարք կամեցեալ յայտ առնել զայս ամենայն ազգի մերում, արար ժողով մեծ ՚ի 17 հոկտեմբերի, կոչեաց զքահանայս եւ զիշխանս եւ զգլխաւոր անձինս յամենայն արհեստէ, եւ յայտ արարեալ նոցա զամենայն, որ ինչ մինչեւ ցայն էին խօսակցութիւնք, էառ բացարձակ հաւանութիւն ՚ի ժողովոյն տնօրինել զամենայն ըստ իւրումն խոհեմտութեան եւ օրհնեալ զնոսա արձակեաց զամենեսին:

Ապա յատուկ հրամանագրով իւրով կոչեաց ՚ի Հոկտեմբեր 23 զերկուց կողմանց իշխանաւորս ՚ի պատրիարքարանն Ղուրուչէշմէի, եւ ՚ի նմին ատենի արար զայս ատենաբանութիւն: