Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ Ա.
Յաղագս պատրիարքութեան Զաքարիայ, եւ Յովհաննու Համատանցւոյ, եւ հալածանաց Հռովմէական Հայոց:

(1772) Զաքարիա պատրիարք կաղզուանցի՝ միաբան աթոռոյն Էջմիածնի եւ նուիրակ, նստաւ յաթոռ պատրիարքութեան Կոստանդնուպօլսոյ՝ ՚ի վեցերորդ ամի թագաւորութեան Սուլթան Մուստաֆա արքայի, եւ ՚ի տասներորդ ամի Հայրապետութեան տեառն Սիմէօնի Հայոց կաթողիկոսի՝ յամի տեառն 1772 ՚ի նոյեմբերի 30:

(1777) Յաւուրս սորա տէր Սիմէօն կաթողիկոս Էջմիածնի՝ արար փոփոխութիւն Տօնացուցին Հայոց, զոր շինեալ էին նախնի սրբազան Հարք, սուրբն Իսահակ Պարթեւ եւ սուրբն Մեսրովպ. որոց զկնի եւ սուրբն Գրիգոր Վկայասէրն՝ եղբայր Ներսէսի Շնորհալւոյն՝ զվարս սրբոց թարգմանեալ ՚ի Յունականէն, եւ բերեալ ՚ի մի ըստ աւուրց նահատակութեան նոցին՝ կարգաւորեաց զՏօնացոյցն, եւ բանադրանս յաւելեալ ՚ի վերայ՝ փակեաց զնա, յասելն. «Որպէսզի մի՛  իշխեացէ այլ ոք օտար ինչ եւ սխալական գիւտ մուծանել ՚ի յայս հաւաստասահմանեալն Տօնացոյց»: Իսկ Սիմէօն կաթողիկոս առ ոչինչ համարեալ զայս կապ բանադրանաց, արար փոփոխութիւն տօնախմբութեանց՝ որպէս ինքն զՅովհան Որոտնեցի, զԳրիգոր, եւ զՄովսէս Տաթեւացիս, եւ սահմանեաց տօնել զնոսա ընդ սուրբ եւ աստուածաբան հայրապետին Յովհաննու 0ձնեցւոյ՝ յերրորդում շաբաթու քառասնօրեայ պահոցն: Եւ այսպէս կարգադրեալ Սիմէօն զՏօնացոյց իւր, առաքեաց  ՚ի  Կոստանդնուպօլիս,  զի  խափանեալ  զառաջինն,  զայս զշարակարգեալն  յիւրմէ  ՚ի  կիր  արկցեն։  Իսկ  Զաքարիա  պատրիարք ընթերցեալ  զՏօնացոյցն  զայն,  մինչդեռ  ծանօթացաւ փոփոխութեանց  նորին,  կամեցաւ  հերքել  զնա  ՚ի  բաց,  այլ  ակնածեալ յայնժամ ՚ի Սիմէօնէ՝ չեղեւ կարող առնել՝ զոր կամէրն, ուստի եւ ՚ի կիր ածին զնա ՚ի Կոստանդնուպօլիս իբրեւ զամս չորս:

(1780) Այս Զաքարիա պատրիարք յարոյց հալածանս  ՚ի  վերայ Հռովմէական Հայ կոչեցեալ ժողովրդեանն ՚ի մարտի 25. եւ զբազումս ՚ի նոցանէ առաքեաց ՚ի ծառայութիւն թիոյ ՚ի նաւատեղին, որոց անուանքն են այսոքիկ. Կոյր Մինաս, Գափամաճի Լօրէն, Վարդան մանկավարժ, Թիւլպէնտճի Յովսէփ, մահտեսի Քերովբէ, Դերձակ Սերովբէ, Ժամագործ Սերովբէ, երկու եղբարք Աբիկ եւ Յովհաննէս, Ճամպազեան մահտեսի Յարութիւն: Երկուք ՚ի սոցանէ այսինքն կոյր Մինաս եւ Ճամպազեան մահտեսի Յարութիւնն մեռան ՚ի բանտի անդ նաւատեղեաց: Արգել Զաքարիա եւ զքահանայս չմկրտել զերեխայս նոցա, եւ չթաղել զմեռեալս, որով մեռեալք հոտէին ՚ի տան:

Բայց եւ նոքա ՚ի ձեռն դեսպանին Գերմանացւոց հայթհայթեցին զծանր վնաս յանցանաց վասն նորա, իբրեւ զի «Զաքարիա պատրիարք Հայոց ՚ի ձեռս բերեալ զկնքեալ թուղթ տէրութեան Գերմանացւոց, լուծեալ է զկնիք նորա եւ ընթերցեալ» զայսպիսի բարուրանս եդեալ ՚ի վերայ նորա, եւ ծանուցեալ արքունի դրան, փոխեցաւ Զաքարիա առ ժամանակ ՚ի տեղի նորա զՀամատանցի Յովհաննէս վարդապետ զառաջնորդն Պրուսայու:

(1781) Սա այնչափ սաստկացոյց զհալածանս Հռովմէական Հայ ժողովրդեան, մինչեւ խնդրել նոցա կրկին անգամ զԶաքարիա պատրիարք, քանզի եղեւ պատճառ Յովհաննէս սպանելոյ եւ զմի ոք ՚ի Հռովմէական Հայոց, եւ ոմանց յեղաշրջելոյ ՚ի Մահմէտական օրէնս:  Առաքեաց ՚ի  ծառայութիւն թիոյ  ՚ի  նաւատեղին եւ զբազումս, յորոց գլխաւորքն են այսոքիկ. Հանըմ օղլու, աքտէր Սուքիաս, Պարոն օղլու, Նիկոդիմոս, Նալպանտեան Գրիգոր, ժամագործ Մատաթիա, Երկանեան Պետրոս, Սրմաքէշ Պարոն, Պօղուճի Սերովբէ, Սրմաքէշ Հիւրմիւզ: Իսկ Թառփօշճի Կոմիտաս, եւ Ծուռվիզեան Անտօն, եւ Չիլինկիր Պետրոս, սոքա եդան ՚ի բանտի, բայց ազատեցան ՚ի գնալոյ ՚ի թի: Խայտառակեաց Յովհաննէս պատրիարք եւ զթաղումն նոցա, բոժոժ կախեալ զդագաղէ մեռելոցն ՚ի ճանապարհի, եւ զձեւ դագաղին եւս փոխեալ, սանդղաձեւ յօրինեաց վասն նոցա, եւ յայսմ միջոցի մեռաւ Թընկըրեան Գրիգոր, եւ զկնի երից աւուրց ժահահոտեալ թաղեցաւ խղճաբար: Արդ այսպիսեօք անհանդուրժելի նեղութեամբք այնչափ տառապեցոյց զնոսա Յովհաննէս պատրիարք, մինչեւ յետ տասն ամսոց  հանին  զնա  ՚ի  պատրիարքութենէն,  եւ  առաքեցին զնա ՚ի գիւղն Խարթալ, յորմէ ապա գնաց յառաջնորդութիւն Ամասիայ քաղաքի, եւ դարձուցին վերստին զԶաքարիա վարդապետ յաթոռ  պատրիարքութեան  Կոստանդնուպօլսոյ,  յամի տեառն 1782 ՚ի մարտի 31: Այլ ՚ի վերադառնալ Զաքարիայ պատրիարքի՝ ոչ այնչափ եցոյց նոցա զհալածանսն, եւ սակաւ առ սակաւ ետ նոցա զհամարձակութիւն եւ զթոյլտութիւն, բայց արար ժողով ՚ի պատրիարքարանին, եւ օրինադրեաց, զի Հայք մի՛ արասցեն խնամութիւն ընդ Հռովմէական Հայոց, եւ մի ազգականութիւն, եւ այսպէս որոշեաց զնոսա Զաքարիա իբրեւ զազգ մի. որոց ուրախացեալ ընդ այս, առաւել եւս վստահացան յորոշումն իւրեանց, եւ սկսան յայնմհետէ չերթալ երբէք յեկեղեցիս Հայոց, այլ միայն յեկեղեցիս Լատինացւոց:

(1785) Եկն ՚ի սմին ժամանակի ՚ի Կոստանդնուպօլիս Սահակ եպիսկոպոս՝ նուիրակ Էջմիածնի, այր ահագին եւ փառահեղ տեսլեամբ: Սմա այնչափ ատելի էր Զաքարիա պատրիարք, մինչ զի բազում անգամ ելեալ Սահակ յեկեղեցւոջ յատենաբանութեան իւրում քար արձակէր առ նա, պէսպէս իրաց նմանութիւնս կուտակելով ՚ի վերայ նորա առանց տալոյ զանուն նորա, եւ երբեմն բերեալ ՚ի կարգ բանից իւրոց զբառս «գայլ յափշտակող» արտաբերեալ ընդ բերանն բարձր ձայնիւ, ձեռամբ իւրով զԶաքարիա պատրիարք ցուցանէր:

Սա՝ յաւուր միում առանձինն գտեալ զԶաքարիա ՚ի սենեկի իւրում, եւ ի վիճել երկոցունց վասն աթոռոյն Էջմիածնի, զայրանայ Սահակ ընդ Զաքարիա, եւ յարուցեալ ՚ի տեղւոջէ իւրմէ՝ բուռն հարկանէ զնմանէ, եւ կռուփս հանէ նմա ամենայն զօրութեամբ, եւ ելեալ անտի գնայ այլուր: Իսկ Զաքարիա պատրիարք լցեալ սրտմտութեամբ եւ բարկութեամբ՝ հանէ վասն նորա հրովարտակ արքունի յաքսորս առաքել զՍահակ, բայց նորա ծանուցեալ զայն, խոյս տայ ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ, զորոյ զկնի իմացեալ Ղուկաս կաթողիկոս, առաքէ նուիրակ զՄինաս եպիսկոպոս զայր բարեբարոյ եւ հեզ, որ յառաջ քան զՍահակ վարդապետ եկեալ էր եւ երբեմն ՚ի նուիրակութիւն Կոստանդնուպօլսոյ, եւ Սահակ գնայ՚ի Զմիւռնիա, եւ մնայ անդ, ուր եւ վախճանեցաւ յետ տասն ամսոց: