Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԾԸ.
Յաղագս ընդունելոյ պատրիարքաց զադամանդեայ պատուանչանս յարքայէ, եւ այցելութեան առ իրեարս, եւ վերստին բացման ճեմարանին Իւսքիւտարու, եւ  փոփոխման  գլխարկի  եկեղեցականաց  Հայոց,  եւ  առաքելոյ  կաթողիկոսին զՊանակի առ Մատթէոս պատրիարք:

(1845) Յաւուրս յայսոսիկ արար արքայ հարսանիս քեռ իւրոյ Ատիլէ Սուլթանի, որ տուաւ ՚ի կնութիւն Մէհմէտ Ալի փաշային.  հանդէսն եղեւ  յԻւքիւտար ՚ի  Հայտար փաշա ամարանոցն արքայի, որ տեւեաց զաւուրս եօթն: Հրաւիրեցան ՚ի հարսանիս եւ պատրիարքունս Յունաց, Հայոց եւ հռովմէական Հայոց, եւ րաբբին Հրէից. եւ յետ փառաւոր հացկերութիւն ներկայացան արքայի ՚ի շնորհաւորութիւն եւ ՚ի շնորհակալութիւն, որ իւրով մարդասիրութեամբն ընկալաւ զնոսա, եւ հրամայեաց փոխել զշքանշանս նոցա, եւ տալ զադամանդեայ պատուանշանն բարձր աստիճանի խորհրդականութեան (միւսթէշար փայէսի):

Զայս առիթ առեալ ՚ի ձեռին Մատթէոս պատրիարք, գնաց ՚ի Ղատիգիւղ առ բարձրապատիւ սպարապետ Րիզա փաշայն ՚ի շնորհակալութիւն վասն ընդունելոյն զպատուանշանն խորհրդականութեան, եւ աղաչեաց զնա շնորհել զՃեմարանն Հայոց Իւսքիւտարու, զոր երկու ամօք յառաջ արարեալ էր տէրութիւնն հիւանդանոց արքունի զօրաց: Ի յաջորդ աւուրն գնաց եւ առ Շէքիպ էֆէնտի նախարարն արտաքին գործոց, եւ զնոյն աղերս մատոյց նմա: Եւ յետ քսան աւուրց սպարապետն մեծ հանեալ զզօրականսն ՚ի Ճեմարանէն, զբանալիսն առաքեաց առ Մատթէոս պատրիարք, որ մեծաւ ուրախութեամբ ընկալեալ առաքեաց հրաման, եւ ետ սրբել եւ մաքրել զՃեմարանն, շինել եւ նորոգել զփլուզեալսն, եւ պատրաստել կահս եւ կարասիս, եւ յարդարել զամենայն պէտս նորին. եւ ժողով արարեալ ամիրայից եւ գլխաւոր արհեսաւորաց, տնօրինեաց առնուլ ՚ի Ճեմարանն զյիսուն տղայս յաշակերտութիւն. որոց քառասունքն պարտին տալ ՚ի տարւոջն կանխիկ մէն մի երեք հազար դահեկան, եւ զհանդերձս ամարան եւ ձմերան, եւ զգործիս ուսանելեաց: Իսկ տասն տղայք յաղքատ գերդաստանաց լինիցին ձրի ՚ի շնորհս ազգիս: Եւ ուսանելիք ՚ի Ճեմարանին նախ եւ առաջ քրիստոնէական վարդապետութիւն,  քերականութիւն,   ճարտասանութիւն,   տրամաբանութիւն, թուաբանութիւն, աշխարհագրութիւն, եւ Գաղղիերէն եւ Տաճկերէն լեզուք, եւ ուսումնապետ  կարգեցաւ Տէրոյենց  Յովհաննէս պատուելին: Ըստ այսմ կարգադրութեան բացաւ Ճեմարանն ՚ի 1 հոկտեմբերի 1846, ՚ի ներկայութեան սրբազան պատրիարքին, որ օրհհնեալ զամենեսին, եդ վերատեսուչ փոխանորդ իւր զբարեպաշտ ազգասէր եւ ուումնասէր Պօղոս աղա  Պետրոսեան Օտեան, եւ նմա յանձն արարեալ զամենայն կարգադրութիւնս, դարձաւ ինքն ՚ի պատրիարքարանն:

Ի տալն արքայի զպատուանշանս խորհրդականութեան պատրիարքացն, կոչեաց զնոսա առաջի իւր եւ ասէ, գոհ եմ զձէնջ, զի դուք ազգապետքդ գովելի քաղաքականութեամբ եւ հեզահամբոյր բարուք պատուասիրէք եւ յարգէք զմիմեանս երթեւեկութեամբ եւ մեծարանօք, եւ ժողովուրդք ձեր օրինակ բարի տեսեալ ՚ի ձէնջ, նոքին եւս սէր եւ պատիւ ցուցանեն առ իրեարս, եւ տիրէ սէր եւ խաղաղութիւն ՚ի հպատակսդ թագաւորութեանս իմոյ, եւ անհետ լինի կագ եւ կռիւ յամենայն կողմանց: Յուսամ, զի յայսմ հետէ եւս զսոյն եղբայրսիրութիւն ունիջիք միշտ ռ իրեարս, որով եւ օր քան զօր բազմապատիկ շնորհաց իմոց լինիջիք արժանի եւ ընդունող ՚ի փառս Աստուածազօր թագաւորութեանս:

Պատրիարքն Յունաց ոչ գիտելով խօսիլ համարձակ զՏաճկերէն բարբառն, միայն խոնարհեցաւ առաջի արքային, եւ ինչ ոչ խօսեցաւ. իսկ Մատթէոս պատրիարք յերկիր խոնարհեալ գոհ եղեւ զխնամոյ մարդասիրութեան նորա, եւ օրհնեաց զարքայ եւ զորդիս նորա ամենայն բարեմաղթութեամբ, ընդ որ հաճեցաւ յոյժ արքայ:

Ելեալ յերեսաց արքայի իջին ՚ի վայր, եւ բազմեալ յոսկեսանձ երիվար դարձան մեծաւ շքով ՚ի տեղիս իւրեանց:

Զայս հրաման արքայի առիթ համարեալ Մատթէոս  պատրիարք, գնաց յԱրնավուտ գիւղ առ Մելիտոս սրբազան պատրիարքն Յունաց ՚ի շնորհաւորութիւն պատուանշանին, եւ ընկալաւ ընդունելութիւն մեծ արժանաւոր յարգութեամբ եւ մեծարանօք:

Յետ երկուց աւուրց եւ Մելտոս պատրիարք փոխադարձ քաղաքավարութեամբ եկն յայցելութիւն Մատթէոս պատրիարքին երկու եպիսկոպոսօք եւ վեց վարդապետօք. եւ նախ իջեալ  ՚ի Մայր եկեղեցին ել յաւագ խորանն սուրբ եւ երկիր եպագ. եւ օրհնեալ զժողովուրդն ել ապա ՚ի պատրիարքարանն, եւ մեծարեցաւ յոյժ արժանաւոր յարգութեամբ:

Զայս լուեալ Անտօն Հասունեան պատրիարքն հռովմէական Հայոց՝ փութացաւ եւ նա ՚ի յաջորդ աւուրն գալ ՚ի պատրիարքարանն Հայոց յայցելութիւն. եւ ետես ընդունելութիւն ՚ի Մատթէոս պատրիարքէ արժանավայել մեծարանօք: Յիշատակութեան արժանի է այս, զի ոչ բարեհաճեցաւ սրբազան եպիսկոպոս մտանել յեկեղեցին մեր գոնէ տեսութեան եղանակաւ, որով գայթակղեցոյց զժողովուրդն Հայոց. եւ եղեւ պատճառ հայհոյութեան եւ տարապարտ բամբասանաց եւ ատելութեան: Իսկ Մատթէոս պատրիարք առ ոչինչ համարելով զանվայել եւ զբասրելի քաղաքականութիւն նորին, ընկերութեամբ եկեղեցական եւ աշխարհական յարգի անձանց գնաց առ նա ՚ի փոխադարձ այցելութիւն, եւ մեծարեցաւ յոյժ:

Եկն եւ մեծ բաբբին Հրէից ՚ի պատրիարքարանն Հայոց յայցելութիւն վեց րաբունեօք եւ երեք սեղանաւորօք, եւ ետես պատիւ մեծ. զնոյն արար եւ Մատթէոս պատրիարք փոխադարձ այցելութիւն առ րաբբին Հրէից, որ արժանավայել մեծարանօք ընկալաւ ընդ առջ գնացեալ նմա մինչեւ ՚ի դուռն տանն:

Այս երթեւեկութիւն եւ այցելութիւն պատրիարքաց առ իրեարս չէր երբէք եղեալ ՚ի հին ժամանակս մինչեւ ցայն վայր, միայն փոխանորդք պատրիարքաց ՚ի Զատկի եւ ՚ի Ծննդեան երթեւեկէին առ իրեարս ՚ի շնորհաւորութիւն, բայց պատրիարքունք ոչ եւս. յաւուրց անտի Ֆաթիհ Մէհէմմէտայ՝ որ էառ զԿոստանդնուպօլիս ՚ի ձեռաց Յունաց, եւ հաստատեաց անդ զպատրիարքութիւն Հայոց, որ այժմ իբրեւ պարտք քաղաքականութեան պաշտի երթեւեկութիւն իրերաց բանաւոր պատճառանօք կամ շնորհաւորութեան աղագաւ: Եւ այսմ պատճառ եղեւ Մատթէոս պատրիարք, որ բարեմիտ քաղաքականութեամբ իւրով եւ խոհականութեամբ բարձրացոյց զպատիւ պատրիարքարանին Հայոց, որ լսելի եղեւ առ արտաքս, եւ սկսաւ գովութեամբ հռչակիլ:

Յայն  սակս  եւ  Ռուսաց  կայսեր  որդին  բարձրապատիւ  մեծ դուքսն Կոստանդիանոս՝ որ յայն աւուրսն եկեալ էր ՚ի Կոստանդնուպօլիս, լսելով զհամբաւ եւ զգովեստ Մատթէոս պատրիարքին” բարեհաճեցաւ գալ յայցելութիւն նորին. եւ նախ իջեալ ՚ի Մայր եկեղեցին, մեծաւ ջերմեռանդութեամբ երկիր եպագ սրբոց խորանացն եւ համբուրեաց. եւ ապա ել ՚ի պատրիարքարանն եւ համբուրեաց զաջ սրբազանին, որ արժանաւոր պատուով եւ մեծարանօք ընկալաւ զվեհափառ այցելուն:

Ընկերակից էին մեծ դքսին վսեմափայլ Րիֆաթ փաշայն ՚ի կողմանէ արքայի եւ չորեքին հազարապետք, վսեմաշուք դեսպանն Ռուսաց, առաջին թարգման Խանչէրլի պէյն, եւ չորեքին ասպետք Ռուս պաշտօնատեարք, եւ Հայազգի պարոն Յովհաննէս Այվազովսքի երեւելի եւ քաջ ծովանկրան:

Յետ աւուրց ինչ գնաց օգոստափառ դուքսն  Կոստանդիանոս ՚ի Պրուսա, իջեւանեցաւ զաւուրս երիս յառաջնորդարանին Հայոց, եւ ետես պատիւ եւ ընդունելութիւն մեծ. եւ ՚ի դարձին իւր պարգեւեաց   Գէորգ   վարդապետի  առաջնորդի   քաղաքին   մատանի ադամանդեայ հինգ հազար դահեկանաց արժէիւք, եւ հազար դահեկան սպասաւորաց առաջնորդարանին, եւ ոսկի տուփ մի Թագթագեան Մարտիրոսի, որ թարգմանն էր անդ քօնսօլին Ռուսաց:

Չեւ էր անցեալ ամիս մի, եւ ահա եկն ՚ի Կոստանդնուպօլիս որդի թագաւորին Գաղղիոյ դուքսն Մօնթբանսիէ. եւ լսելով, զի Ռուսաց կայսերորդին գնացեալ է յայցելութիւն առ Մատթէոս պատրիարք ՀԱյոց, ինքն եւս պարտ քաղաքականութեան Գաղղիոյ, եւ ընդ չորից երեւելի պաշտօնատեարց ընկերակցաց իւրոց, եւ համբուրեալ զաջ սրբազանին խօսակից եղեւ իբրեւ ժամ մի եւ կէս,  եւ  ետես  պատիւ  եւ  մեծարանս  արժանավայել  յարգանօք,  եւ դարձաւ  ՚ի  տեղի  իւր:  Սա լսելով  ՚ի  Մատթէոս  պատրիարքէն զսարսափելի հրդեհն Զմիւնոյ՝ ՚ի դարձին իւրում ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ գնաց ՚ի Զմիւռնիա, եւ շնորհեաց աղքատաց հրկիզելոց ողորմութիւն հինգ հազար ֆրանգ: Առաքեաց եւ զադամանդեայ տուփ մի մեծագին ՚ի ձեռն դեսպանին Գաղղիոյ առ վառօդապետ Յովհաննէս ամիրայ Տատեան՝ շնորհակալ լինելով զքաղաքավարական մարդասիրութեանց  նորա, որ պատուասիրեալ է զարքայազուն իշխանն յաւուրս քառասնօրեայ զգուշութեանն ՚ի հովանոցին Այի Ստէֆանայի ՚ի գալ նորին յայնժամ ՚ի Միջերկրական ծովէ:

Յաւուրս յայսոսիկ վախճանեցաւ Մելիտոս պատրիարք Յունաց՝ կացեալ ՚ի պատրիարքութեանն զամիսս ութ. եւ յաջորդեաց նմա Անթիմոս մետրապօլիտն Կեսարիոյ, յորոյ ՚ի շնորհաւորութիւն գնաց Մատթէոս պատրիարք  բազմութեամբ  եկեղեցականաց, եւ պատուեցաւ մեծաւ յարգանօք:

Տեսեալ անդ Մատթէոս պատրիարք զգլխարկս քահանայից Յունաց, որք կանգեալք էին ՚ի դրան պատրիարքարանին ՚ի պատիւ ընդունելութեան իւրոյ, հաւանեցաւ յոյժ, եւ կամեցաւ փոխել եւ անհետ առնել զհինաւուրց այլանդակ փակեղս եկեղեցականաց իւրոց, եւ ըստ տարազու Յունաց յօրինել ՚ի ձեւ վայելուչ. եւ կարգադրեաց եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց գլխարկ ՚ի մանուշակագոյն Թաւիշէ, եւ քահանայից՝ ՚ի սեաւ չուխայէ:

Լուեալ զայսոսիկ սրբազանափայլ Ներսէս կաթողիկոս, առաքեաց զՊանակի ադամանդեայ եւ թագազարդ մինէագործ պատկերաւ Փրկչին առ Մատթէոս պատրիարք, զոր խորհրդով ամիրայից տարաւ առ նախարարն արտաքին գործոց Րէշիտ փաշա առ ՚ի ցուցանել, թէ տայցէ՞ հրաման տէրութիւնն կախել զայն ՚ի կուրծսն ըստ օրինի արքեպիսկոպոսացն Էջմիածնի, թէ ոչ: Առեալ զայն Րէշիտ փաշա տարաւ առ արքայ, եւ յետ երկուց ամսոց առաքեաց արքայ առ Մատթէոս պատրիարք կախել ՚ի կուրծսն թոյլատուութեամբ իւրով ըստ կարգադրութեան կաթողիկոսին:

Այս պատուասիրութիւն կաթողիկոսին զոր եցոյց առ Մատթէոս պատրիարք, զարթոյց զխորհրդածութիւն նախարարացն եւ արքայի իսկ շնորհել ադամանդեայ նշանս երեւելի առաջնորդաց Հայոց եւ Յունաց, եւ առաքեցաւ ՚ի պատրիարքարանն Հայոց վեց նշան ականակուռ, զորս  առաքեաց Մատթէոս պատրիարք, զմին՝ առ Միքայէլ սրբազան կաթողիկոսն Կիլիկիոյ, եւ զհնգեսին՝ առ առաջնորդսն երեւելի վիճակաց Արմաշու կամ Նիկոմիդեայ, Պրուսայու, Զմիւռնիոյ, Մշոյ եւ Եւդոկիոյ, հայեցեալ յարժանաւորութիւն եւ ՚ի պատիւ ջիճակացն եւ առաջնորաց, որոց յանձնեալք են ՚ի հովուել եւ ՚ի բարեկարգել ըստ կանոնաց եկեղեցւոյ եւ ըստ օրինաց քաղաքականութեան: