Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԼԲ.
Յաղագս ապստամբելոյ Յունաց ՚ի հպատակութենէ Օսմանեան տէրութեան, եւ գլխատման Լիղօրիոսի պատրիարքի՝ եւ մետրապօլտաց՝ եւ մեծամեծաց Յունաց, եւ  բազմաց հասարակութեան:

ԻՆՉ յայս աղմուկ շփոթի վարանեալ էին Հայք անհնարին ատելութեամբ ընդդէմ Հռովմէական Հայ ժողովրդեան, բացաւ եւ այլ իմն դուռն խռովութեան եւ մեծամեծ չարեաց ՚ի Կոստանդնուպօլիս քաղաքի, քանզի Իբսիլանթեան Աղէքսանդր կոչեցեալ բդեշխն Մոլտաւիոյ, որ հնգետասան ամօք յառաջ խոյս  տուեալ էր յերկիր տէրութեան Ռուսաց, եւ մեծամեծ շնորհս գտեալ ՚ի կայսերէն՝ երեւելի ոմն էր ՚ի Ռուսաստան աշխարհին:

Սա այժմ թեկն ածեալ կանգնել զկործանեալ թագաւորութիւն ազգի իւրոյ՝ երեք հարիւր արամբք սպառազինօք եկեալ մտանէ յերկիր Մոլտաւիոյ, եւ զբդեշխն երկրին՝ որ էր Միխալ պէյ կոչեցեալ, կոչէ առ ինքն, եւ յանկուցանէ զմիտս նորա, գլուխ ամբառնալ ապստամբութեան ՚ի հպատակութենէ Օսմանեան թագաւորութեան:

Իսկ նա թէպէտ զառաջինն երկուցեալ ՚ի մեծազօր տէրութենէն արքայի, ոչ համարձակի միաբանիլ ընդ նմա, այլ նա պէսպէս խրախուսական բանից պէրճութեամբ քաջալերէ զնտ եւ յորդորէ միակամ լինել ընդ ինքեան ցուցանելով, եթէ թագաւորք եւրոպական ազանց համամիտ եւ համակամ են ընդ ինքեան յայս հոգեւոր գործ ազգասիրութեան:

Եւ խոստացեալ են պաշտպան լինել ինքեանց ըստ ամենայնի՝ ձեռնտուութեամբ զինուց եւ չրամոց եւ որ այլ եւս են պիտանացու կահք եւ կարասիք պատերազմին գործոց:

Յորդորեալ ՚ի բանից աստի եւ Միխալ պէյ, միաբանի ընդ նմա, եւ գաղտնի գիրս գրէ եւ հասուցանէ առ մեծամեծս եւ առ երեւելի իշխանաւորս Յունաց, որք գտանէին յայնժամ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, որք էին արք սրամիտք եւ մտավարժք, տեղեակք գրոց գիտութեան եւ հնարագէտք ճարտարք:

Որոց ընթերցեալ զգիրն, եւ վերահասու լեալ մեծամեծ չարեացն՝ որք լինելոցն էին, զանխուլ ՚ի տէրութենէն գիշերայն մտանեն  ՚ի  նաւս  եւրոպացի  վաճառականաց, եւ  խոյս  տան ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ  որդւովք  եւ  ընտանեօք  եւ  մեծագին  ընչիւք եւ ապրանօք իւրեանց, եւ դէպ ուղիղ գնան ՚ի Պեղոպոնիդա եւ ՚ի կղզիս միջերկրական ծովուն:

Եւ ՚ի փետրվարի 2, յամի տեառն 1821, Միխալ պէյ եւ Աղեքսանդր հրամայեն Յունական զօրուն ջնջել ջարդել զամենայն Տաճիկս, որք գտանէին ՚ի գաւառին յայնմիկ, եւ զքաղաքն Քալաս այրել, եւ զնաւս Օսմանեան վաճառականաց գրաւել. այս  եղեւ  սկիզբն  պատերազմի  նոցա  ընդ  Օսմանեան  տէրութեան:

Բայց վասն զի միտ նոցա դիտաւորութիւն էր զազգն ողջոյն յուրացնել յոտս, եւ առաւել եւս զՊեղոպոնիդացիս, ուստի զտիւ եւ զգիշեր խորհէին խորհուրդ, թէ որո՞վ եղանակաւ ապստամբեցուսցեն զազգ իւրեանց ՚ի հպատակութենէ տէրութեանն, զի գիտէին, թէ առանց համակամ միաբանութեան ազգին ոչինչ վճարի:

Եւ յետ ընդ երկար յուզողութեանց եւ խորհրդածութեանց՝ գտին զեղանակ իմն ցրտացուցանել զազգ իւրեանց ՚ի սիրոյ հպատակութեան, եւ ատելի առնել զՕսմանեան տէրութիւնն առաջի ազգին իւրեանց, եւ այս էր անպարտ մահ եւ չարաչար սպանութիւնք պատրիարքաց մետրապօլտաց եւ եպիսկոպոսաց եւ քահանայական դասուց, որոց մահ արդարեւ վշտացուց զամենայն ազգս քրիստոնէից, թող թէ՝ զՅոյնս:

Ուստի Միխալ պէյ եւ Աղեքսանդր հաւանեալ եւ վճռահատեալ զայս գիւտ հնարից, խորհեցան, թէ որո՞վ եղանակաւ տացեն սպանանել Տաճկաց զպատրիարքունս եւ զմետրապօլիտս իւրեանց, զի կսկիծ նոցին ցաւեցուսցէ զսիրտ ազգի իւրեանց, եւ ոգւով վրէժխնդրութեան բորբոքեսցին ՚ի բարկութիւն եւ ՚ի պատերազմ  ընդդէմ  Օսմանեան  տէրութեան:

Ուստի գիրս բազումս սկսան գրել առ պատրիարքն Կոստանդնուպօլսոյ, եւ առ իւրաքանչիւր մետրապօլիտս յականէ յանուանէ, եւ այս էր իմաստ գրութեանն, եթէ ըստ առաջին խորհրդեան մերում մեք Աստուծով սկիզբն արարաք ջնջել յերեսաց երկրի  զՄահմէտականս,  եւ  հանդերձեալ  եմք  յայսոսիկ  աւուրս գալ պատերազմաւ ՚ի վերայ Կոստանդնուպօլսոյ, եւ պաշարել, եւառնուլ, եւ դուք որպէս խոստացայք մեզ, փութացէք, ՚ի ներքուստ  օգնական   լինել  մեզ,  հրդեհել  զքաղաքն  եւ  խռովել, եւայլն:

Եւ զայս ամենայն նամակս գրութեանց եդեալ ՚ի միում ծրարի, եւ կնքեալ կնքով իւրով տայ ՚ի ձեռն սոսկական առն միոյ, եւ հրամայէ նմա տանիլ ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի պատրիարքարանն Յունաց:

Զի գիտէր, եթէ այն գրութիւնք անշուշտ ունէին անցանել ՚ի ձեռս Օսմանեան տէրութեան, զի  ընդ  ամենայն  ճանապարհս լրտեսք երթեւեկէին:

Իսկ իբրեւ համբաւ այսր ամենայնի հասանէր ՚ի Կոստանդնուպօլիս յամսեանն մարտի, եւ տէրութիւնն փութայր զճշմարիտ լուր ինչ առնուլ վասն իրացն եղելոց, եւ ահա ածին ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի մարտի 11 զնամակագրութիւնսն զայնոսիկ եւ զայրն թղթաբեր,   զոր   կալեալ   էր   վօյվօտան   Իսաքճայի,   եւ   բացեալ զգիրսն ընթերցան, իսկ եւ իսկ ծանուցին արքայի, եւ խռովեցաւ քաղաքն առ հասարակ, եւ հրաման եղեւ ՚ի թագաւորէն, զի ամենայն ոք՝ որ ազգաւ Մահմէտական է, զէն բարձցէ յանձին, եւ զգոյշ լինիցին զտիւ եւ զգիշեր, եւ լրտեսեսցեն զքաղաքն ողջոյն, մինչեւ արքայն վճարեսցէ զամենայն ինչ որ կարեւորն է առնել:

Ուստի յեօթն եւ տասներորդ աւուր մարտի ամսոյն սկիզզբն արարին սպանանել զերեւելիս Յունաց ազգին, եւ ՚ի նմին աւուր գլխատեցին զԼէղօֆէթ ազգին, զՍքանավի օղլուն, եւ զփեսայն նորին, եւ զերկուս եւս ընդ նոսա:

Եւ ՚ի 24  աւուր մարտի  գլխատեցին  զՉօրպաճի օղլու կոչեցեալն հանդերձ վեց արամբք պաշտօնէիւք իւրովք, եւ յապրիլի 4 գլխատեցին զՏիվան թէրճիման պէյն հանդերձ եօթն ազգականօք նորին:

Տեսեալ զայսոսիկ Եէնիչէրի կոչեցեալ սրիկայից սկսան նոքա առանց  հրամանի  արքայի  գանել  եւ  կռփահարել  զՀայս  եւ զՅոյնս, եւ նախ առաջին զՊապա օղլու պարոն Հայրապետն յօշատեցին անդամ ՚ի Տիվան եօլուն, եւ յետ աւուրց ինչ եւ զայլ եւս Հայազգիս սկսան սրամահ խողխողել ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ ՚ի գիւղօրսէն, եւ եղեւ քաղաքն իբրեւ ըզ ծով ալեկոծեալ, եւ ամենայն քրիստոնեայ ՚ի վտանգ մահու հասեալ՝ զԱստուած կարդային յօգնականութիւն:

Իսկ ՚ի տասներորդ աւուր ապրիլի՝ որ օր էր սուրբ Զատկին, Լիղօրիոս պատրիարքն Կոստանդնուպօլսոյ, որ էր այր առաքինի եւ ճգնազգեաց վարուք, մատուցեալ զպատարագն յակաղացւոջն, իբրեւ ելանէր ՚ի սենեակ իւր ՚ի հանգչել, եկեալ զօրականք յարքունի դրանէ՝ տարան զնա եւ կացուցին առաջի մեծի եպարգոսին, որ կոչէր Պէնտէրլի Ալի փաշա, որ ցուցեալ նմա զգիրն հարցանէ ցպատրիարքն ասէ, ընթերցիր զգիրս եւ թարգմանեա մեզ, թէ զի՞նչ գրեալ իցէ ՚ի սմա:

Եւ առեալ պատրիարքին՝ ընթեռնու, եւ ՚ի տարակուսի լեալ՝ պատասխանի տայ եւ ասէ. տէր իմ, զայս գիր գրեալ է առ իս Միխալ պէյ բդեշխն Մոլտաւիոյ, որպէս թէ ես խորհրդակից իցեմ ընդ նմա, բայց ես անպարտ եմ ՚ի չարէ աստի:

Յայնժամ հայհոյեալ զնա եպարգոսն, վանէ արտաքս, եւ հրամայէ տանել զնա եւ կախել ՚ի դրանէ պատրիարքարանին, եւ բերեալ կախեցին եւ զմետրապօլիտն Եփեսոսի ՚ի դուռն Պալըխ պազար, եւ զմետրապօլիտն Թեսաղոնիկեայ ՚ի Բարմախ խափու:

Եւ յետ երից աւուրց զմարմին պատրիարքի ետուն զօրականք ՚ի ձեռս հրէից շրջեցուցանել ՚ի փողոցս ՚ի նշաւակ խայտառակութեան, եւ ապա արկին ՚ի ծով:

Բայց նաւապետ ոմն Ռուսաց՝ գիշերայն փոքրիկ մակուկաւ շրջահայեաց լինի ՚ի ծովն, ուր ընկեցաւն, եւ գտեալ զնա, տանի եւ  հանէ  ՚ի  նաւ իւր,  եւ  զփորոտիս  նորին  հանեալ  զմուսէ  դեզովք, է յետ աւուրց ինչ ելանէ եւ երթայ յՕտէսա ՚ի քաղաքն Ռուսաց, եւ ազգ արարեալ ճէնէրալի քաղաքին եւ եպիսկոպոսին բազմութեամբ եւ մեծաւ փառօք եկեալ հանեն ՚ի նաւէն,  եւ  տանին թաղեն անդ ՚ի փառաւոր շիրիմի, ուր կայ մինչեւ ցայսօր:

Յետ աւուրց ինչ կոչեաց եպարգոսն զտեղապահ պատրիարքին Յունաց, եւ նա առ ահի սրտին ոչ գիտելով զպատճառ կոչելոյ նորա զինքն, երկուցեալ յոյջ, անդէն ՚ի դուռն արքունի անկաւ յերկիր, եւ մեռաւ յանկարծակի մահուամբ:

Իսկ յապրիլի 19 զտասն անձինս կախեցին ՚ի Կոստանդնուպօլիս, ընդ ոս էին եւ եպիսկոպոսն Արնաւուտ գիւղին, եւ Խանչէրլի պէյն եւ եղբարք նորին, եւ ՚ի 29 ապրիլի կախեցաւ եւ Չարազեան Գասպար ամիրայ ՚ի դրանէ Վալիտէ խանին ՚ի պատճառս լինելոյ հատավաճառ Տէփէտէլէնի Ալի փաշային, որ ապստամբեալն էր յայնժամ ՚ի տէրութենէն:

Յայսոսիկ աւուրս ՚ի յունիս 4, հրկէզ արարին Տաճիկք զԱյվալըխ կոչեցեալ գիւղաքղաքն, կոտորեցին զծերս եւ ըզպառաւունս, եւ ՚ի գերութիւն վարեցին զաղայս եւ զաղջկունս:

Եւ ՚ի յունիսի 27 զնորոգ կարգեալ Գալիմաքի բդեշխն Մոլտաւիոյ հանդերձ ընտանեօք իւրովք աքսորեցին ՚ի Պօլու, եւ անդ սպանին:

Եւ յետ ինն ամսոց յաւուր սուրբ Զատկին ՚ի մարտի 31 յամի տեառն 1822 այրեցին զկղզին Սախըզ, եւ զբնակիչս նորին ՚ի գերութիւն վարեցին, ընդ որ առաւել զայրացեալ Մոռացիք, որք հրայրեաց նաւուք շրջէին ՚ի կողմանս յայնոսիկ, յետ երից աւուրց գիշերայն եկեալ Գերմանացի դրօշակաւ, հրդեհեցին զմեծ նաւն եռայարկ առաջի Քիւյ կղզոյն, եւ այրեցաւ նաւն՝ եւ որ ՚ի նաւին էին, ծովակալ բդեշխն Գարա Մէհմէտ փաշա եւ զօրք նորին՝ եւ ամենայն ինչք նոցին, զոր տեսեալ այլոց նաւապետաց արքունի նաւահանդիսին՝ խոյս ետուն երկիւղիւ մեծաւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս:

Այս անպարտ մահ պատրիարքին եւ եպիսկոպոսաց կարեվէր խոցեաց բոլոր ազգին, մինչ զի ՚ի լսելն անգամ ընդ ամենայն տեղիս, վառեցան բորբոքեցան անհնարին բարկութեամբ, եւ ոգւով վրէժխնդրութեան գլուխ ամբարձին ապաւինեալք ՚ի զօրութիւնն Աստուծոյ եւ յօգնականութիւն թագաւորաց քրիստոնէից:

Եւ այսպէս ապստամբեցան ամենայն Յունաստան, ողջոյն նահանգն Պեղոպոնիդա եւ ամենայն վիճակ նորին, եւ գաւառն Մակեդոնիոյ եւ Ելլադա եւ Կրետէ, եւ բազում կղզիք Միջերկրական ծովուն, եւ սկսան պատերազմիլ ընդ արքայի, որ տեւեաց շարունակ զամս  եճօթն, եւ  ուր եւ  գտանէին զայլազգիս  եւ զհրէայս, սպանանէին չարաչար տանջանօք: Եւ ահա այս էր, զոր խնդրէր Իբսիլանդեանն Աղեքսանդր եւ Միխալ պէյ, որք այսու խորամանկ հնարիւք մինչեւ ցայս վայր հասուցին զայս մտածութիւն եւ զխորհուրդ իւրեանց, թէպէտ եւ բազմաց վնասուց եղեն պատճառք եւ անհամար անձանց չարաչար սպանման, եթէ ազգի իւրեանց եւ եթէ Տաճկաց, եթէ Հայոց եւ եթէ Հրէից:

Բայց անդրդուելի ուխտադրութեամբ իւրեանց ոչ երբէք յետս կասեցան ՚ի քաջութեամբ պատերազմելոյ, եւ գաղտնի ձեռնտուութեամբ Գաղղիացւոց եւ Անգղիացւոց եւս եւ Ռուսաց՝ տարան ամենայն նեղութեանց ՚ի մարտս պատերազմաց, եւ յետ ութ ամաց կանգնեցին զթագաւորութիւնն Հելլենական, զոր եւ ընկալան թագաւորք Եւրոպիոյ, եւ ետուն ընդունել Օսմանեան տէրութեան զթագաւորութիւնն զայն՝ իբրեւ օրինօք եւ իրաւամբք սահմանեալ եւ կարգեալ, եւ այրեցին զնաւատորմիղն արքայի վաթսուն եւ հինգ նաւուց առաջի Նաւարին բերդին Մօռայի, որով եւ վերջացուցին զպատերազմն որ ՚ի մէջ Յունաց եւ Տաճկին:

Ի սմին ամի 1822 յօգոստոսի 3, եղեւ երկրաշարժութիւն ահագին ՚ի Բերիա եւ ՚ի Դամասկոս եւ ՚ի շրջակայս նոցա, եւ կործանեցան մեծամեծ ապարանք եւ մզկիթք եւ պանդոկք եւ բաղանիք, եւ բազում անձինք ընդ փլատակօքն անկեալք մեռան, եւ էր տարաբաղդութիւն մեծ տեսանել ՚ի վերայ Օսմանեան տէրութեան, չարիք մեծամեծք եւ վնասք բազումք, խռովութիւնք եւ երկպառակութիւնք բդեշխից, եւ մարտք պատերազմաց բազմատեսակք, որոց ամենեցուն կարծեմ լինել պատճառ եւ սկիզբն՝ անաստուած նախարարն Հալէթ էֆէնտի կոչեցեալն, զոր յիշատակեցաք ՚ի վեր անդր, եւ հատավաճառ նորին Խէսկէլ հրէայն ամենաչարն, որք զօրհանապազ յարուցանէին խռովութիւն ՚ի մէջ տէրութեան, եւ բազմադիմի չարիս հասուցանէին ՚ի վերայ Հայոց եւ Յունաց, զոր տեսեալ ամենատես Ակն ՚ի բարձանց, գթացաւ ՚ի վերայ  փոքու  հօտին  իւրոյ,   եւ  աղետալի  մահուամբ  եբարձ զչարսն յաշխարհէ, քանզի երկոքին նոքա հրամանաւ արքայի վտարեցան յաքսորս, Հալէթ էֆէնտի յԻկոնիոն քաղաք, եւ հրէայն ՚ի Թէքէ Ատալիոյ, եւ անդ չարաչար գլխահատեալք սատակեցան ՚ի Նոյեմբերի 1, որով եղեւ ոչ փոքր ինչ ազատութիւն եւ խաղաղութիւն քրիստոնէից ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ ընդ ամենայն տեղիս Տէրութեանն:

(1822) Ի սմին ամի վախճանեցաւ եւ Կիրակոս կաթողիկոս Սսոյ, դեղ մահու արբուցեալ յայլազգի իշխանէ տեղւոյն, կացեալ ՚ի կաթողիկոսութեանն զամս քսան, եւ յաջորդեաց նմա Եփրեմ

եղբօրորդի նորա ՚ի յութն եւ տասն ամաց հասակի: