Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԽԵ.
Յաղագս վտանգաւոր հարուածոց եւ անցից Կոստանդնուպօլսոյ քաղաքին:

(1831) Իբրեւ վերադարձան Հռովմէական Հայք յաքսորանաց, հրաման եղեւ յարքայէ, զի զտունս Հռովմէական հայոց՝ զոր դիւրագնոց գնեալ էին այլազգիք, դարձուսցեն յետս ՚ի սեպհական տեարս իւրեանց, եւ հրամանաւ արքայի դարձուցին յետս այլազգիք զտունսն՝ զոր գնեալ էին, եւ սկսան Հռովմէական հայք երթալ բնակիլ ՚ի տունս իւրեանց:

Եւ ահա յանկարծակի եղեւ հրդեւ ՚ի Չուգուր կոչեցեալ թաղն Բերայի ՚ի յուլիսի 21, եւ ժամանակն ամառնային գոլով՝ նուազ էր ջուրն յաղբերս՝ որ անդ, եւ մեծամեծ նախարարք եւ փաշայք տէրութեանն դանդաղեցան վաղ ընդ փոյթ հասանել անդր: Հրդեհն ճարակ գտեալ՝ սկսաւ տարածիլ ընդ ամենայն կողմն, եւ

եղեւ հնոց իմն անշիջանելի, եւ վառեաց զամենայն եւ ՚ի մոխիր դարձոյց զտունս եւ զկրպակս եւ զքարուկիր յօրինածս զամենայն, եւ զպալատս դեսպանաց եւրոպական տէրութեանց, եւ զեկեղեցիս Լատինացւոց, եւ ոչ մնաց տուն եւ բնակութիւն: Եւ եղեւ սուգ մեծ եւ տրտմութիւն ամենայն ազգաց բնակելոց անդր, մանաւանդ Հռովմէական հայոց, որք մինչ ուրախ լինէին, թէ ազատեցին ըզ տունս իւրեանց ՚ի ձեռաց այլազգեաց, հրդեհն այրեաց եւ լաեաց զամենեսին, եւ արար զշէնն իբրեւ զանշէն, եւ իբրեւ զանապատ ամայի:

Յետ միոյ ամսեանն հրկէզ եղեւ եւ տիվանխանայն թէրսանէին յօգոստոսի 17, եւ յետ քանի ինչ աւուրց եղեւ հրդեհ մեծ եւ ՚ի Սամաթիա յօգոստոսի 22, եւ այրեաց զտունս բազումս Հայոց եւ Յունաց եւ Տաճկաց, եւ զկրպակս եւ զշուկայս նորին:

Եւ յետ երկուց աւուրց եղեւ հրդեհ եւ ՚ի Շահզատէ պաշի կոչեցեալ թաղն Կոստանդնուպօլսոյ, եւ այրեաց զմեծամեծ տունս Տաճկաց:

Բայց այս ամենայն հրդեհք ոչ եթէ պատահմունք ինչ լինէին առ անզգուշութեան, այլ թէ յատկապէս եւ գիտութեամբ դնէին կրակ եւ աբեթ ծրարեալ յիւզախառն կտաւի, եւ լուցեալ արկանէին ՚ի տունս եւ ՚ի կրպակս զանխուլ ՚ի տանուտեարց, եւ լինէր հրդեհ, եւ կողոպտէին զինչ եւ զստացուածս ՚ի հրկէզ եղելոց տանց:

Եւ որք առնէինն զայս, էին սրիկայք Տաճկաց դրդեալք ՚ի յընթերցողաց դենի իւրեանց: Զի նոքա ունէին յարքունուստ կալուածս ՚ի յԱնատօլու եւ ՚ի Րումէլի Արփալըգ կոչեցեալ, եւ Սուլթան Մահմուտ արքայ կամէր յարքունիս գրաւել զկալուածս նոցա, որպէս գրաւեաց զկալուածս եւ զթօշակս Եէնիչէրի Օճաքին:

Այլ իրազեկ լեալ ընթերցողացն, եւ ոչ կարելով յայտնի զդիմի հարկանիլ հրամանաց արքայի, կամեցան յարուցանել խռովութիւն մեծ՝ ՚ի մէջ քաղաքին, եւ նովաւ խափանել ըզ կամս եւ զառաջադրութիւն արքայի:

Իսկ մեծամեծք եւ նախարարք տէրութեանն գիտելով զայս չարակամութիւն ընթերցողացն, եւ երկուցեալք յայտնի եւ անպատրուակ բանիւք կշտամբել եւ պատուհասել զնոսին, հրաման կարդացին ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ յամենայն գիւղօրէս նեղուցին եւ ՚ի յԻւսկիւտար, զի ամենայն ոք առաջի դրան տան իւրեանց վառեսցէ լապտեր, եւ մէն մի յիւրաքանչիւր տանց բնակչաց սպասեսցեն ՚ի դրունս իւրեանց մինչեւ ցառաւօտ, եւ զգուշասցին յամենայն կողմանց պահպանութեան թաղի իւրեանց:

Եւ այսպէս զամիսս երկուս զգուշանային ամենեքեան վառեալ լապտերս ՚ի դրունս տանց իւրեանց սպասելով մինչեւ ցառաւօտ, մինչեւ յետ երկուց ամսոց նախարարք Տէրութեանն հաճեցուցեալ զկամս արքայի՝ թողին ընթերցողաց վայելել զկալուածս իւրեանց, եւ խափանելով զառաջադրութիւն արքայի՝ խափանեցին եւ զվնասս հրդեհին՝ որ սպառնայր յաւեր հասուցանել զամենայն շէն քաղաքին:

(1831) Չեւ եւս զերծեալ էին բնակիչք Կոստանդնուպօլսի ՚ի պէս պէս վտանգի՝ որք մի զկնի միոյ հասանէին հանդերձ անտանելի եւ ծանր նեղութեամբ, դիպաւ նոցա եւ այլ իմն աղէտ մեծ եւ վտանգ սոսկալի, զի յառաջ քան զայս հրդեհն ՚ի մոխիր դարձոյց  զշէնս  եւ  զստացուածս  նոցին,  այլ  ոչ  մահ  տարածեաց:

Զրկեաց այո՛ ՚ի յընչից եւ ՚ի ստացուածոց, այլ ոչ ՚ի կենաց:

Բայց զկնի հրդեհին՝ դժնդակ եւ անագորուն ախտ ինչ սոսկալի եւ յանկարծամահ եհաս ՚ի Կոստանդնուպօլիս, ըստ բժշկաց (գօլէրա մօրպուս) վերաձայնեալ, որ չար քան զժանտամահն գոլով՝ ՚ի միջոցի կիսոյ կամ միոյ ժամու հարեալ՝ սառուցանէր զարիւնս երկարաց, բառնայր զներքին ջերմութիւն սրտին եւ լերդին, եւ ցամաքեցուցանէր զաւիշկեան անօթսն եւ զկենդանական ոգիս, եւ չարաչար սպանանէր:

Եւ եղեւ ահ եւ երկիւղ մեծ ՚ի վերայ ամենեցուն, եւ դողայր ամենայն ոք եւ սարսափէր: Զի բազումք ողջ եւ կենդանի ելանէին ՚ի տանց իւրեանց երթալ ՚ի շուկայս, եւ ոչ վերադառնային, զի ՚ի ճանապարհին մեռանէին: Եւ որք ժամ մի յառաջ տեսաւորէին զմեռանիլ այնմ, ընդ որում խօսէին:

Եւ անկաւ յուսահատութիւն ՚ի վերայ ամենեցուն, եւ ոչ կամէին  երթալ ՚ի  գործողութիւնս արուեստից եւ շահս վաճառուց, այլ միայն ՚ի գերեզմանատունս ՚ի թաղումն մեռելոց:

Եւ թէպէտ չէր ծանուցեալ, եթէ այս ախտ, եւս տարափոխիկ է իբրեւ զժանտամահ, այլ չար էր քան զնա, զի նա քսան եւ չորս ժամ միջոց տայ հարուածելոյն եւ այնպէս մահացուցանէ, իսկ սա անդէն ՚ի միջոցի միոյ ժամու սպաանէր:

Եւ դարման սորա ոչ  այլ  ինչ  լինէր,  բայց  միայն  շօշափլ զմարմին հարուածելոյն ջերմ ջուխայիւ ստէպ ստէպ, եւ հանել զարիւն յերակաց, եւ տալ յարբումն զոգի կամ զիւղ անանխոյ խառնեալ ՚ի ցուրտ ջուր:

Բայց այս ամենայն պարտ էր իսկ եւ իսկ առնել ՚ի հարկանիլն հիւանդին. ապա թէ ոչ՝ յետ միոյ ժամու անօգուտ լինէին ամենայն ջանք եւ վաստակք, եւ մեռանէր հարուածեալն:

Տեւեաց այս ախտ զամիսս երիս սկսեալ ՚ի տասներորդ օրէ սեպտեմբերի մինչեւ ցդեկտեմբեր, եւ ապա իբրեւ զաշխարհաշրջիկ ոք ելեալ ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ՝ գնաց ՚ի Թրակիա, եւ յԱնդրիանուպօլիս, եւ շրջեցաւ ընդ ամենայն գաւառս Օսմանեան Տէրութեան, եւ անտի գնաց ՚ի  Գերմանիա, եւ ՚ի  Բրուսիա՝ եւ ՚ի Գաղղիա, եւ յԱնգլիա, եւ յամենայն տեղիս՝ ուր գնաց, արար կոտորած մեծ իբրեւ ոխերիմ թշնամի մարդկայինս ընկերութեան:

Յաւուրս յայսոսիկ եղեւ հրդեհ ՚ի Չէնկէլ գիւղն, եւ այրեաց զգիւղն ողջոյն:

Եւ յետ երկոտասան աւուրց եղեւ հրդեհ եւ ՚ի Թաթավլա առընթեր Բերայի, եւ այրեաց զերրորդ մասն գիւղին: