Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԼԳ.
Յաղագս պատերազմին Պարսից ընդ Մոսկովաց, եւ քաջութեան ազգին Հայոց, եւ յաղագս գրաւելոյ Մոսկովաց զԱրարատեան գաւառն ընդ իշխանութեամբ իւրեանց:

սմին ամի 1823 յանկարծօրէն շահն Պարսից յարձակեցաւ ութսուն  հազար  զօրօք  ՚ի  սահմանս  Վրաց՝ որք  կային ընդ իշխանութեամբ Ռուսաց, եւ եկեալ յաշխարհն Սիւնեաց՝ էառ զՇամախի, զՇուշի, զԳանձակ, եւ եկեալ պաշարեաց զՏիփխիս մայրաքաղաքն   Վրաց:

Եւ որովհետեւ զօրք Մոսկովաց, սակաւք յոյժ եւ նուազունք էին ՚ի կողմանս յայնոսիկ, եւ տէրութիւնն Մոսկովաց չէր վաղագոյն ծանօթ եւ իրազէկ դաւաճանութեանցն Պարսից, որք ընդդէմ կանոնի դաշնադրութեանն զոր արարեալ էին, մինչեւ զամս քսան եւ եօթն չպատերազմիլ ընդ իրեարս. յանկարծուստ եկեալ կոխան արարին զսահմանակից բերդաքաղաքս Մոսկովաց, եւ յաւարի առեալ կողոպտեցին զինչս եւ զստացուածս ամենայն, եւ ՚ի գերութիւն վարեցին զբազումս ՚ի բնակչաց:

Հայք տեսեալ զահագին յարձակումն սոցին ՚ի վերայ իւրեանց, եւ ժողով արարեալ գունդ կազմեցին, եւ բազմօք աշխատ արարին զՊարսիկս, եւ ՚ի նեղ արկին այնչափ, մինչ զի՝ ուր եկեալն էր, մնացին անդ, եւ չեղեն կարող խաղալ յառաջ, մինչեւ եւ զօրքն Ռուսաց մեծամուր պատրաստութեամբ հասին ՚ի վերայ նոցա, եւ սկսան կոտորել անխնայ, եւ ՚ի փախուստ դարձուցանել, եւ յառաջ խաղացեալք պատերազմու մտին ՚ի  սահմանս Պարսից, եւ եկեալ առին զԽոյ, զՍալմաստ, զԳանձակ, զԵրեւան, եւ զԴաւրէժ, եւ զԱտրպատական:

Մինչեւ յուսակտուր լեալ Շահին Պարսից՝ յետ զամս երկու պատերազմելոյ բազում ողոքանօք եւ միջնորդութեամբ դեսպանաց ամոքեցին ՚ի հաշտութիւն զԷրութիւնն Ռուսաց, եւ զամենայն պայմանս դաշնադրութեան նոցին ընկալեալք խաղաղեցուցին  զպատերազմն  ահագին:

Այլ ՚ի յայսմ միջոցի երեւելի էր յոյժ Ներսէս արքեպիսկոպոսն ՚ի Ռուսաստան աշխարհին, եւ հաճոյ եւ սիրելի յաչս տէրութեանն, եւ պատուեալ բազում եւ մեծամեծ նշանօք եւ արտօնութեամբք կայսերն, սա իբրեւ ետես, զի քաղաքք Պարսից՝ որք առան ՚ի Մոսկուաց, ունին անդրէն դառնալ ՚ի Պարսս, փութացաւ ել ՚ի ճանապարհ, եւ ընդ իւր առեալ զերիս գլխաւոր եպիսկոպոսունս Սիւնեաց աշխարհին, եհաս ՚ի Պետրբուրգ, եւ օգնականութեամբ աղա Մինասին Լազարեանց յանկոյց յինքն զմեծամեծս Տէրութեանն, եւ բողոք աղերսանաց մատուցեալ առ կայսրն՝ խնդրէր ՚ի դիմաց համօրէն ազգիս՝ զգաւառն Կոտայից յԱրարատեան աշխարհին զերծուցանել ՚ի բռնակալութենէ տնօրէն Խանիցն Պարսից, եւ լինել ընդ հովանաւորութեամբ ամենաբարձր տէրութեանն   Ռուսաց:

Այս խնդիր Հայոց յոյժ ընդունելի գտեալ յաչս Տէրութեանն Ռուսաց, իսկ եւ իսկ զբանաւոր առիթ ինչ ՚ի ձեռս բերեալ, մուծին ՚ի կարգս դաշնադրութեանն իւրեանց՝ զգաւառն Կոտայից մինչեւ ցվերին սահման Ատրպատականին Պարսից՝ լինել ընդ տէրութեամբ իւրեանց, որով գաւառն Վաղարշապատու, սուրբ Էջմիածին, Երեւան քաղաք, Գեղարքունի, Բզնի, Կարբի, Գառնի, եւ Ակոռի անկան ընդ իշխանութեամբ Ռուսաց, եւ զերծան յայնչափ բազմաղէտ հարստահարութեանց  բռնաւորացն  Պարսից, որ գրեթէ անպակաս յիւրաքանչիւր ամի չնչին առիթ ինչ գտեալ, նեղէին եւ չարչարէին զբնակիչ Հայ ազգիս գիւղօրէից եւ վանօրէից՝ ծանր եւ ծանր հարկապահանջութեամբ եւ տուգանօք, եւ վնասուք, կեղեքէին, կողոպտէին եւ մերկացուցանէին զբնակիչս, եւ բազում անգամ հրձիգ առնէին եւ աւերէին զտունս եւ զստացուածս նոցին զամենայն:

Այլ այս ամենայն ողորմութեամբն Աստուծոյ բարձաւ դադարեցաւ յայնց քաղաքաց ՚ի ձեռն քաջախորհուրդ առն Աստուծոյ սրբազան Ներսէսի արհի եպիսկոպոսին, զորմէ ունմիք խօսել եւ այլուր: