Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԺԴ.
Յաղագս վախճանի տեառն Դանիելի կաթողիկոսի, եւ յաջորդելոյ Եփրեմի, եւ յաղագս բանի միաբանութեանն ընդ Հռովմէական Հայ կոչեցեալ ժողովրդեանն:

(1809) Ի սմին ժամանակի դարձեալ գրգռեցաւ պատերազմն ՚ի մէջ Պարսից եւ Ռուսաց, եւ Դանիէլ կաթողիկոս կոչեցեաւ հրամանաւ Շահին Պարսից ՚ի քաղաքն Երեւան հանդերձ երկոտասան արհի եպիսկոպոսօք, եւ եդան ՚ի բանտի բերդին, զի մի յարեսցին ՚ի կողմն Ռուսաց, եւ թիկնածուք եւ օգնականք գտանցին նոցա:

Եւ յայսմ միջոցի բանտարգելութեան հիւանդացաւ Դանիէլ կաթողիկոս, եւ գրեաց յԷջմիածին, եւ խնդրեաց զբժշկական գիրս Մխիթարայ բժշկին, զի թերեւս դարման եւ դեղ գտանիցէ ՚ի նմանէ:

Եւ որովհետեւ այն գիրք էին պահեալք յարկեղս Դաւթի, եկին քանի ինչ եպիսկոպոսք եւ վարդապետք առ Դաւիթ, եւ պահանջեցին ՚ի նմանէ տալ ինքեանց զգիրքն զայն: Եւ Դաւիթ ոչ գիտելով, թէ Դանիէլ խնդրէ զգիրքն, ասաց նոցա, թէ չիք իմ տեսեալ զգիրն զայն, եւ չէ առ իս:

Զայս  լուեալ  նոցա,  զայրացան  անհնարին  բարեկամութեամբ, եւ որովհետեւ ունէին ընդ նմա ոխ ատելութեան, սկսան ասել, թէ ահա ժամանակ, զի առցուք զվրէժս ՚ի թշնամւոյն մերմէ:

Եւ զի Դանիէլ կաթողիկոս չէր անդ, որ ոչ թոյլ տայր առնել, զոր կամէինն, ուստի խուռն ընթացեալք ՚ի ներքս ՚ի սենեակ նորին, ոմանք բրօք եւ ոմանք քարամբք եւ փայտիւք, գան հարին չարչար, եւ  մերկացուցեալ  զնա  գերծեցին  զմօրուս  նորին,  եւ  եդին ՚ի բանտի:

Եւ յարկեղէ գրոց նորին յուզեալք գտին զգիրսն բժշկական, եւ առաքեցին յԵրեւան առ Դանիէլ Կաթողիկոս, պատմելով նմա զանցս՝ որ անցին ընդ Դաւիթ: Ի լսելն զայս տեառն Դանիելի, հառաչեաց ՚ի խորոց սրտէ, եւ յոգւոց եհան, եւ ապա ՚ի յուշ եկեալ սկսաւ լալ եւ արտասուել, զի ինքն առիթ եղեւ գանակոծ լինելոյ Դաւթին վասն խնդրելոյ զգիրն զայն: Եւ դառնացաւ ոգի նորա ՚ի յանձն նորա, եւ ախտ ցաւոցն առաւել եւս զայրացաւ, եւ այնպէս  յետ  չորեքտասան  աւուրց  հիւանդութեան  նորա  հանգեաւ ՚ի Քրիստոս տէր Դանիէլ կաթողիկոս, կացեալ ՚ի Հայրապետութեան զամս վեց եւ կէս:

Բայց որովհետեւ անդ ՚ի բանտին բերդին Երեւանու վախճանեցաւ, կատարեցին եպիսկոպոսունք զօծումն եւ զկարգ թաղման նորա, եւ պատառեալ զորովայն նորա, մաքրեցին եւ զմռսեցին զմարմինն, եւ եդին ՚ի տապանակի միում պատեալ բեհեզօք եւ շուրջառովք, եւ պահեցին զգուշութեամբ եւ պատուով:

Իսկ յետ չորից ամսոց իբրեւ դադարեցաւ պատերազմն, եւ եղեւ հրաման գնալ ՚ի տեղիս իւրեանց, ելին եպիսկոպոսունք, եւ բարձեալք զտապանակն մեծաւ փառօք եւ պատուովք, բերին յԷջմիածին, եւ եդին ՚ի դիրս հանգստեան կաթողիկոսաց:

Եւ յանմ միջոցի Եփրեմ արհի եպիսկոպոս առաջնորդն Ռուսաստանու՝ ըստ ընտրութեան եւ խնդրոյ միաբանից սրբոյ Էջմիածնին՝ եւ հրամանաւ մեծի կայսերն Ռուսաց, եկն հանդիսիւ ՚ի սուրբ Էջմիածին, եւ օծաւ կաթողիկոս ամենայն Հայոց, յամի տեառն 1809  ՚ի  դեկտեմբեր  26,  եւ  առաքեաց յառաջնորդութիւն փոխանակ  իւր  զԳայլակեր  կոչեցեալ  Յովհաննէս  արքեպիսկոպոսն, եւ զԴաւիթ հանեալ ՚ի բանտէն՝ պահեաց պատուով եւ յարգութեամբ ռոճիկս կարգեալ նմա, եւ սենեակ շքեղ եւ զարդարուն տալով նմա մինչեւ ցվախճան նորին:

(1810) Թէպէտ յառաջին ժամանակս ոմանք ՚ի մերոց պատրիարքաց եւ իշխանոց՝ փոյթ տարեալ են զՀռովմէական Հայ կոչեցեալ ժողովուրդս մուծանել յեկեղեցիս մեր բուռն իշխանութեամբ, եւ գանիւ եւ սաստիւ ահացուցանել զնոսա, բառնալ կամելով ՚ի միջոյ զերկպառակութիւն ազգիս, բայց այնու առաւել եւս  զայրացուցեալ  էին  զխռովութիւն  ազգիս  վիրօք  զվէրսն բժշկել կամելով:

Ապա՝ ոչ սաստկագոյն գանիցն յաճախութիւնք, ոչ շղթայապինտ բանտարգելութիւնք, ոչ պատիժք աքսորանաց ՚ի դժնդակ վայրս, ոչ բազմապատիկ տուգանք տուժից, եւ ոչ այլ ինչ դառնագին պատուհասք կարացին գործել ինչ օգուտ ազգիս, քան եթէ տուգանաց եւ վնասու եղեն մեզ պատճառք, եւ համարձակութեան առիթ նոցին իսկ հատուածելոց, եւ սիրոյ օրինաց մերժումն:

Իսկ յայսմ ժամանակի մինչդեռ բռնաւորութիւն ազգին Յունաց եւ զրկողութիւն՝ որ յաղագս Երուսաղէմի, ակներեւ ցուցաւ, եւ ազգ մեր ողջոյն ՚ի խոր խոցեցան, եւ մեծամեծք եւ փոքունք ՚ի խորհուրդ մտեալ բազմօրեայ քննութեամբ, զելս իրացն խնդրէին գտանել:

Բազումք՝ որ թշնամիք էին միմեանց, եւ ատեցողք, մոռացան զայն ամենայն, եւ միաբանեցան ՚ի սոյն: Ուստի եւ բարիոք տնտեսութեամբ եւ խոհական խորհրդով Յովհաննու պատրիարքի՝ զոր, ՚ի վեր անդր յիշեցաք, իշխանապետք մեր առհասարակ յամենայնի խորհրդակից իւրեանց առնէին եւ զերեւելի եւ զմեծանուն իշխանս Հռովմէական Հայոց, եւ եղբայրական սիրով արգահատէին զմիմեանս, ջանալ ճգնիլ ամենայն յօժարութեամբ ՚ի պարծանս ազգիս, եւ զծերուցանել զազգն մեր յարհամարհանաց անտի եւ ՚ի մեծաբանութեանց Յունաց:

Չերեւէին երբէք ՚ի նոսին ցոյցք ատելութեան կամ հատուածման, այլ մանաւանդ ՚ի մի սիրտ եւ ՚ի մի հոգի համազուգեալ փութային կամակար աշխատասիրութեամբ, եւ յերկուց կողմանց մի քան զմի առաւելեալ հայրենասէր բարոյիւք, յամենայն ատենի գտանէին ՚ի միասին ընդ մերոց իշխանաւորաց, եւ դեգերէին անձանձիր  յօժարութեամբ  ՚ի  դրունս  արքունեաց:

Եւ այսու օրինակաւ օր քան զօր առաւելեալք ներքին հոգեւոր  սիրով,  զրոյցս  ստէպ ՚ի  մէջ  արկանէին  բառնալոյ  իսպառ զկրճիմն հակառակութեան ՚ի միջոյ:

Այն ինչ օգնականութեամբ Տեառն յաջողեցան իրքն սրբոյ Երուսաղէմի, ուրախամիտ եղեալ մեծարու իշխանք մեր՝ ասացին նոցա յայտ առնել գրով զայնոսիկ բանսն, զորոց լինին վիճաբանութիւնք:

Եւ նոցա գումարեալ զկարգաւորս եւզիշխանս իւրեանց, եւ ՚ի քանի մի տեղիս ժողով արարեալ, նշանակեցին ՚ի թղթի, եւ ետուն իշխանաց մերոց, եւ էր խնդիր նոցին հնգեքին այսոքիկ:

Նախ՝ թէ Քրիստոս ունի զերկուս բնութիւնս եւ  զերկուս կամս եւ զերկուս ներգործութիւնս:

Երկրորդ՝ թէ ամենասուրբ Հոգին Աստուած է ՚ի Հօրէ եւ յորդւոյ:

Երրորդ՝ թէ հոգիք սրբոցն փառաաւորեալք են այժմ, եւ մեղաւորք  դատապարտեալք:

Չորրորդ՝ թէ Պետրոս է գլուխ առաքելոց, եւ զնոյն  գլխաւորութիւն ունին յաջորդք նորա:

Հինգերորդ՝ թէ վերջին օծումն է խորհուրդ եկեղեցւոյ, հաստատեալ ՚ի  սրբազան  առաքելոյն  Յակոբայ:

Յաւելին յայսոսիկ եւ վկայութիւնս ՚ի գրոց սրբոց Հարց եւ վարդապետաց մերոց,  յայտ  առնելով՝  եթէ  եւ  դուք  ընդունիք զայսոսիկ, ամենայն ողջմտութեամբ, հաշտեալ միաբանիմք եւ մեք ընդ ազգիս մերոյ, ընդունելով զամենայն ծէսս եւ զդաւանութիւնս եւ զարարողութիւնս, եւ ճանաչելով ընդունելով մեզ գլուխ եւ առաջնորդ զյաջորդ սրբոյն Գրիգորի հօրն հաւատոյ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ:

Իսկ իշխանաւորք ազգիս հրաւիրեալ էին յառաջագոյն վասն սմին իրի զՄարտիրոս եպիսկոպոս առաջնորդն զՄիւռնոյ, եւ ժողով արարեալ հնգիցս ՚ի տաճարի Մայր եկեղեցւոյն սուրբ Աստուածածնի որ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, յորում ներկայ գտան Յովհաննէս պատրիարք Կոստանդնուպօլսի, Աբրահամ եպիսկոպոս նուիրակն սրբոյ  Էջմիածնի,  Մարտիրոս եպիսկոպոս առաջնորդն Զմիւռնոյ՝ հանդերձ Ստեփան վարդապետիւ, Պօղոս արքեպիսկոպոս առաջնորդն Պրուսայու՝ հանդերձ երկու աշակերտօք, Երեմիա եպիսկոպոս առաջնորդն Եւդոկիոյ, Պօղոս վարդապետ վէքիլն սրբոյ Երուսաղէմի, Վարդան եպիսկոպոս վէքիլն Մշու սրբոյ Կարապետի, եւ յիշխանաւորաց երեք անձինք գիտնականք՝ մահտեսի Առաքել արքունի վառօդապետն, Չարազեան Գրիգոր, եւ  Սախայեան  Գրիգոր:

Եւ ՚ի վարժապետաց՝ տէր Մեսրովպ քահանայն, Գէորգ դպիր պալատական, Գրիգոր Փէշտմալճեան, եւ Խաչատուր, եւ Յարութիւն, եւ այլ անձինք տասն եւ ութ:

Եւ կնքեալ զայսոսիկ գլուխս խնդրոց՝ պատասխանի ետուն ոչ յինքնայօժար բանից իւրեանց, այլ ՚ի գրոց սրբոց հարց եւ վարդապետաց մերոց, հիմն ամենայնի եդեալ զհանգանակն նիկիական, եւ ՚ի բացատրութիւն նոցին՝ զհոգեշունչ բանս սրբոց հարց:

Առ վարդապետութիւն բնութեանցն Քրիստոսի՝ որ էր խնդիր առաջին, վկայութեամբ սուրբ Լուսաւորչին եւ Աթանասի եւ Կիւրղի՝ ցուցին ողջամիտ լինել խոստովանութիւն միոյ բնութեան մարմնացելոյ՝ ընդդէմ Նեստորի բաժանողի, եւ միաւորութիւն երկուց բնութեանց անբաժանելի ՚ի մի անձն ընդդէմ Եւտիքեայ շփոթողի,  կնքելով  զայս խնդիր ընդարձակ եւ  անըստերիւր վարդապետութեամբ Շնորհալւոյն՝ եւ Գրիգոր կաթողիկոսի՝ եւ Լամբրոնացւոյն:

Առ երկրորդն՝ թէ Հոգին սուրբ է ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ, պատասխանի ետուն ՚ի բանից Քրիստոսի եւ սրբոյ Լուսաւորչին՝ եւ Աթանասի՝ եւ Կիւրղի՝ եւ այլոց հարց, եւ ցուցին. թէ Հայր է յանձն է, Որդի ՚ի Հօրէ, եւ Հոգին սուրբ ՚ի նոցունց էութենէ, որպէս վարդապետեաց  եւ  ուսոյց  Հայրն  հաւատոյ  Հայաստանեայցս սուրբ եկեղեցւոյ:

Առ երրորդն՝ թէ սուրբք ՚ի փառս են, եւ մեղաւորք յանարգութեան եւ ՚ի դատապարտութեան, պատասխանի ետուն ՚ի բանից սուրբ Լուսաւորչին՝ եւ Շարակնոցին՝ եւ Լամբրոնացւոյն՝ եւ այլոց հարց. եւ ցուցին թէ հոգիք սրբոց ՚ի փառս են յուսովն, իսկ անզեղչ մեղաւորք ՚ի պատիժ դատապարտութեան յուսահատութեամբ:

Առ չորրորդն՝ թէ Պետրոս գլխաւոր է յԱռաքեալսն, եւ յաջորդք նորին ՚ի հայրապետս, պատասխանի ետուն ՚ի բանի աւետարանչաց՝ եւ սրբոյ Լուսաւորչին՝ եւ Սարգսի Շնորհալւոյն, եւ ցուցին ամենայն առաքելոց ունիլ բացարձակ իշխանութիւն նոյնպէս եւ յաջորդաց նոցին ՚ի վերայ յատուկ ազգի իւրեանց, ըստ այնմ, թէ ես ընդ ձեզ եմ զամենայն աւուրս մինչեւ ՚ի կատարած  աշխարհի:

Ուստի անկախ գոլով ՚ի միմեանց ամենայն յաջորդք առաքելոց՝ զնոյն իշխանութիւն եւ պատիւ ունին, զոր ունէին նախնիք իւրեանց սուրբ առաքեալքն, ըստ սահմանադրութեան սուրբ ժողովոյն Նիկիոյ եւ Կոստանդնուպօլսոյ:

Առ հինգերորդն՝ որ էր օծումն վերջին, պատասխանի ետուն, թէ վերջին օծումն է խորհուրդ եկեղեցւոյ, վասն որոյ ըստ սրբազան  առաքելոյն  Յակոբայ՝  եթէ  ՚ի  մէնջ  հիւանդանայցէ,  կոչեմք զերիցունս եկեղեցւոյ, եւ առնեմք ՚ի վերայ նոցա աղօթս:

Բայց օծանելն իւղով զհիւանդս՝ չէ ՚ի գործածութեան, եւ չէ հարկաւոր յոյժ, որպէս գրէ մեծն Խոսրով ՚ի գիրս մեկնութեան ժամագրքի:

Մինչ զայսոսիկ պատասխանի գրեցին Հայք եւ ետուն հատուածեալ կողմանն, նոցա դարձեալ ժողով արարեալ վարդապետօք եւ իշխանօք, գրեցին եւ պահանջեցին ՚ի Հայոց նախ՝ չյիշել ՚ի պատարագի զանուանս Յովհաննու Որոտնեցւոյ՝ եւ Գրիգորի եւ Մովսիսի Տաթեւացեաց, պատճառելով, զի նորա մուտք են այն անուանք:

Եւ  երկրոդ՝  բառնալ  ՚ի   շարակնոցէ   եւ   ՚ի   ձեռնադրութեան գրոցն զնզովսն Լեւոնի եւ ժողովոյն Քաղկեդոնի, պատճառելով եւ  հաստատելով, թէ  այն  բանք նզովից  ոչ  են  շարակարգեալք ՚ի նախնի սրբոց հարց մերոց, այլ ՚ի յետին ժամանակս յանզգոյշ եւ ՚ի  խռովասէր անձանց  ոմանց:

Եւ զայս երկոսին խնդիրս գրեալ նոցա ետուն իշխանաց Հայոց, եւ նոցա գումարեալ հանդերձ ամենեքումբք, մինչ ամենեքին ցուցանէին զհաճութիւն եւ զհաւանութիւն, եւ առաւել եւս Յովհաննէս պատրիարքն եւ վարժապետք վերոյիշեալք, բայց ոմանց անընդունելի եղեւ այս բան:

Մանաւանդ Երեմիա եպիսկոպոսն եւ Զաքարիա վարդապետ ոմն՝ որոց ՚ի լսելն զայս՝ ընդոստուցեալք ՚ի տեղեաց իւրեանց, աղաղակ բարձին ՚ի ժողովին ասելով. ”Թէ անկարելի է սոքին եւ անընդունելի է մեզ, զի զոր ինչ գտեալ եմք ՚ի նախնեաց մերոց, ոչ կարեմք փոփոխել կամ յաւելուլ եւ կամ նուազեցուցանել:

Եւ առ այս համամիտ գտան եւ ոմանք ՚ի քահանայից եւ յիշխանաց, անգէտ գոլով հնութեան եւ նորութեան, եւ եկեղեցական պատումթեանց եւ ժողովոց սահմանադրութեանց:

Եւ ծագեցաւ ՚ի մէջ ազգին շփոթութիւն մեծ, եւ տարաձայնութիւն, ոմանց ասելով թէ՝ մոլորական իրք են, եւ պարտին բառնալ, եւ ոմանց պտդել ընդհակառակն, թէ սուրբք են եւ պաշտելիք, եւ այսպէս օր ՚ի յօր յաճախեաց շփոթութիւնն ՚ի մէջ ժողովրդեանն, զոր տեսեալ Յովհաննու պատրիարքի, խոհական խորհրդով մտածելով զապագայ չարիսն՝ որոց մարթ էր ծագիլ ՚ի խռովայոյզ անձանց ժամանակին, դարձոյց զբանն, եւ հրամայեաց ըստ առաջին կարգացն ընթանալ իւրաքաչիւր ումեք զճանապարհս իւրեանց:

Բայց այսու ամենայնիւ արգել հրամանաւ իւրով չընթեռնուլ զերիս հետամուտ տունս ՈՎ ՀՐԱՇԱԼԻ շարականին ՚ի տօնի սուրբ հայրապետաց, եւ այսպէս մնաց անկատար այն հոգեւոր եռանդն եւ գործ միաբանութեան ազգիս, այլում ժամանակի թողեալ ըստ կամացն Աստուծոյ: