Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԿԴ.
Յաղագս աղմկի եւ խռովութեան Հայոց եւ Հռովմէականաց, որ եղեւ ՚ի պատճառս հրատարակման Իտալերէն եւ Հայերէն պարսաւագրոցն:

  (1848)  ՅԱՒՈՒՐՍ  յայսոսիկ  հրատարակեցաւ  յանկարծ  ՚ի մայրաքաղաքիս  պարսագիրք իմն  Իտալերէն,  որ  ամբաստանէր զմիաբանութիւն Վենետկեան վանիցն իբրեւ զհերձուածողս եւ զհերետիկոսս,  պատճառելով  եւ  հաստատելով,  թէ  սոքա  ջատագով եւ պաշտպան են Հայոց հերձուածողաց, արտաքուստ կեղծաւորաբար Հռովմէական ուղղափառ ցուցանեն զինքեանս, բայց գաղտնի հաղորդակից են ընդ հերձուածողաց ՚ի հոգեւորս, եւ այլ այսպիսի ամօթալի եւ եպերելի զրպարտութեամբք եւ ստայօդ բանիւք զԱբբայեան միաբանութիւնն դատապարտէր իբրեւ զհերետիկոսս. հեղինակ գրոցս չէր նշանակեալ ՚ի դուռն մատենիս, բայց խոհական անձինք վաղ ընդ փոյթ գուշակեցին եւ հաստատեցին, թէ մատն Հասուն վարդապետին է ՚ի սմա, եւ նորին խորհրդով շարադրեալ է սա յանխիղճ եւ յանամօթ Գոլէճեանց:

Յետ ամսոց  հնգից  հրատարակեցաւ եւ  այլ  իմն  պարսաւագիրք Հայերէն ՚ի կողմանէ Վենետկեան միաբանից, որպէս թէ հերքել կամելով զցուցմունս եւ զփաստս Իտալականին, ցուցանէ զինքեանս եւ զմիաբանութիւն իւրեանց ջերմեռանդ յոյժ եւ յամենայնի հպատակ հրամանաց պապին Հռովմայ, յայտ յանդիման խոստովանի, թէ մեք բնաւ հաղորդակից  չեմք եղեալ ընդ  Հայոց ՚ի հոգեւորս, եւ թէ մեք բնաւ հաղորդակից չեմք եղեալ ընդ Հայոց ՚ի հոգեւորս, եւ թէ ազգ եւ եկեղեցին Հայոց է հերձուածող եւ հերետիկոս. եւ պարսաւագրոցս հեղինակ էր Հ. Արսէն Կոմիտասեան երեւելին ՚ի միաբանս Վենետկեան վանիցն, որ էր յայնժամ ՚ի  Կոստանդնուպօլիս:

Իբրեւ  հրատարակեցաւ  այս  մատեան  ՚ի  մէջ  ժողովրդեան, զարմմանք  կալաւ  զամենեսին.  զի  ամենեքին  մանաւանդ  Հայք այնպէս գիտէին եւ այնպէս հաւատացեալ էին յայսչափ ժամանակաց հետէ, թէ Աբբայեան հարք ջատագով եւ պաշտպան են Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, բարեկամ եւ սիրող հայրենի ազգին եւ հնաւանդ կարգաց եւ սովորութեանց. վասնորոյ եւ յամենայնի ձեռնտու եւ նպաստող էին առատաձեռն արդեամբք եւ նուիրօք ՚ի տպագրութիւնս մատենից նոցին եւ Բազմավէպ օրագրին, որպէս Յովհաննէս Պէյ Տատեան աւելի քան զհազար քսակ ոսկւոյ ջերմեռանդ  սիրով  նուիրեաց  ՚ի  նպաստ տպագրութեան  նորոգ աշխարհագրական տախտակաց եւ ներածութեան նոցին, եւ Բազմավէպ օրագրին. սոյնպէս եւ այլք բազումք, զորոց չէ տեղւոյս յերկարել մի ըստ միոջէ:

Բայց այժմ ծանեան ամենեքին, զի եւ նոքա ոչինչ ընդհատ ՚ի Գոլէճեանց կամ ոչ պակաս քան զնոսին ոխերիմ թշնամիք են Հայաստանեայց եկեղեցւոյ. որպէս յետ ոչ բազում ամաց փորձիւ ծանուցին զինքեանս: Իբր զի Աբբահայր նոցին Հ. Գէորգ եպիսկոպոս Հիւրմիւզեան գրեաց զգիր իմն, թէ ազգ եւ եկեղեցին Հայոց է հերձուածող եւ հերետիկոս, եւ ետ ստորագրել բոլոր միաբանութեան իւրոյ, եւ ներկայացոյց առաջի գահին Հռովմայ. որով որպէս թէ սուտս եւ զրպարտիչս կացուցանել կամեցաւ զՀասուն եպիսկոպոս, վասնորոյ եւ արար բողոք առ ժողովն տարածման հաւատոյ, եւ խնդրեաց ՚ի դատ ելանել ընդ նմին, եւ արդարացուցանել զմիաբանութիւն իւր:

Բայց ժողովն տարածման հաւատոյ ոչ ետ հրաման ժողովով քննել եւ որոշել զդատ սոցա. միայն հրամայեաց, զի պարսաւագիրքն այնոքիկ թէ Իտալական եւ թէ Հայկականն՝ երկոքին եւս խափանեալ մնասցեն եւ բարձցին ՚ի միջոյ:

Այս էր միտ եւ դիտաւորութիւն Հիւրմիւզեանին, զի եթէ ոչ յաջողեսցի ինքեան յաղթող լինել ՚ի դատին, ՚ի չքմեղս եղիցի ինքն, եւ հաշտութիւն խօսեսցի ընդ Հասուն եպիսկոպոսին  միջնորդ ունելով ինքեան զոմանս յեպիսկոպոսաց ժողովոյն: Այլ եթէ յաղթող գտանիցի, յանկուսցէ յինքն զՀռովմէական ժողովուրդս մայրաքաղաքիս ՚ի ձեռն միաբանից իւրոց, եւ ընկեցիկ արարեալ զՀասուն, ինքն փոխանակեսցէ զտեղի նորին իբրեւ մետրապօլիտ կամ  պատրիարք  Հռովմէական  Հայոց:

Զայսոսիկ գեղեցիկս նկարագրէ բազմավաստակ ծերունին Հ. Սարգիս վարդապետ Թէոդորեան ՚ի քառահատոր օրագրութիւնս իւր. տեսցէ անդ, որ կամիցի լիովին տեղեկանալ այս ամենայն անցից ըստ հարկաւոր պարագայիցն. մեզ տաղտկալի է գրել զայսոսիկ:

(1855) Յետ երկուց ամաց Հ. Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսքի հրաժարեցաւ ՚ի կեղծաւոր միաբանութենէ Վենետկեան վարդապետաց վասն ստորագրելոյ նոցին զազգէն Հայոց հերձուածող եւ հերետիկոս. եւ առանձնացեալ ՚ի Փարիզ գրեաց եւ հրատարակեաց յայտարարութիւնս վասն հրաժարման իւրոյ, եւ սկսաւ հրատարակել նորոգ օրագիր ամսօրեայ Մասեաց Աղաւնի անուն:

Եբաց եւ զվարժարան իմն անդ ՚ի Փարիզ Արեւելեան վարժարան կոչեցեալ. եւ սկսաւ անդ ժողովել զմանկունս յուսումն լեզուագիտութեան եւ բնական գիտութեանց:

Հ. Սարգիս վարդապետ Թէոդորեան՝ եւ Հ. Ամբրուիոս վարդապետ Գալֆաեան՝ ոգւով ազգասիրութեան վառեալք եկին եւ միաբանեցան ընդ Այվազովսքի վարդապետին. ընդ որս յետոյ միաբանեցաւ եւ Հ. Խորէն վարդապետ Գալֆաեան: Չորեքին սոքա գրեալք զգիր հպատակութեան սիրոյ եւ մեծարանաց առ Յակոբ պատրիարք եւ առ սրբազան Ներսէս կաթողիկոս, միանգամայն եւ զողջամիտ դաւանութիւն հաւատոյ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, ընկալան զկոնդակ օրհնութեան եւ եկեղեցական իշխանութեան իւրեանց՝ եւ զվեղար եւ զփիլոն ըստ տարազու եկեղեցականաց Հայոց, եւ մտին ընդ հովանաւորութեամբ եւ պաշտպանութեամբ պատրիարքին Հայոց՝ անկախ եւ ազատ գոլով ՚ի պապական լծոյն:

Բացաւ եւ մատուռն մի Հայոց անդ ՚ի Փարիզ վասն պատարագելոյ Հայ քահանայի ըստ արարողութեան Լուսաւորչեան եկեղեցւոյ հրամանաւ Նաբոլէօն կայսեր՝ ըստ խնդրոյ Յակոբ պատրիարքին. եւ սկսաւ պատարագել անդ Շահնազարեան Կարապետ   վարդապետ:

Ի չորեսին կղզիս՝ որք կան յանդիման Կոստանդնուպօլսոյ, մինչեւ ցայս վայր չէր եկեղեցի Հայոց. եւ Հայազգիք՝ որք օդափոխութեան աղագաւ երթային ՚ի կղզիս յամարանոցս, յաւուրս կիւրակէից գնային ակամայ յեկեղեցիս Յունաց առ ՚ի չլինելոյ եկեղեցի Հայոց. ուստի ՚ի սմին ամի ժրաջան վաստակօք բարեպաշտ անձանց մերազնեայց եւ սիրայորդոր քարոզութեամբ Յակոբայ պատրիարքի՝ եղեւ հիմնարկութիւն եկեղեցւոյ ՚ի Գընալը կոչեցեալ կղզւոջն, ուր ՚ի քանի ինչ ամաց հետէ սկսեալ էին Հայք շինել տունս անդ եւ բնակիլ. եւ կատարեալ զշինութիւնն էօծ Յակոբ պատրիարք փառաւոր հանդիսիւ յանուն սրբոյ հօրն մերոյ Գրիգորի Լուսաւորչին ՚ի 15 յուլիսի 1855: