Համով֊հոտով

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ազգագրութիւն Գեղարուեստական գրականութիւն

ՔԱՆԻ ՄԸ ՀԷՔԱԹՆԵՐ
       Ա. ԲԱԴԻԿԱՆ ԵՒ ԽԱՆ ԲՕՂՈՒ
       Կէր ու չ’կէր, քան զԱստուած աղէկ չ’կէր։ Թագաւոր մը կէր, քառսուն որդի ունէր։ Չափահաս եղած տղան կը կանչէ, կը ղրկէ, որ երթայ հեռի աշխարհներ, կտրճութիւն անէ ու ինքն իր հաւնած աղջիկը գտնէ, պսակուի։ Երսուն եւ ինն պսակուած են, բայց Աստուած գիտէ, թէ կտրճութիւն մը արա՞ծ են, թէ չէ։ Կարգն էկեր պստիկ տղային։ Բադիկան էր անուն։ Բադիկան ելաւ հեծաւ իր ձին, հայրը իր թուրն ու նետ ու անեղ ընծայեց անոր, գանձ եւ ծառաներ դրաւ հետը։
       -Դէ՛, Աստուած քո բան յաջողէ, - ասաց ու ճամբեց։
       Աշխարհի լէնք ու էրկէնքը շատ կան էկաւ Բադիկան, մութ աշխարհքը, լոյս աշխարհքը տեսաւ, Աջոջ-մաջոջ կ’ասես, դեւ ու ազնաւոր կ’ասես, ինսան ու ջանավար կ’ասես, րաստ էկան։ Ամէնի հետն էլ կռիւներ արաց ու յաղթելով անցաւ, բայց իր ծառաներէն մէկն էլ չ’մնաց, իր գանձեր սպառեցան, եւ ինքն մինակ էր, երբ հասաւ շքեղ ու աննման շէնքի մը։ Այդ շէնքն անյիշատակ տարիներէ առաջ շինուած կ’երեւէր՝ մեծամեծ քարերով ու երկաթով։ Շէնքին շրջապատն, ասես, լեզւով չ’պատմուիր։ Բադիկան շուր եկաւ ամէն տեղէ, շուռ էկաւ դռան ու պատուհանի առջեւ, ո՛չ աղջիկ տեսաւ, ո՛չ կնիկ, ո՛չ մարդ, ո՛չ մարդանուն։
       -Տէ՛ր Աստուած, այս ի՛նչ տեղ էր՝ ես էկայ։
       Կ’սպասէ, եւ ահա իրիկուն է։ Կը տեսնայ, որ մէկը կուգայ։ Ադոր գլուխն ու մարմինը պողպատէ, կօշիկն ու գտակը պղնձէ, նետուանեղ մը ունի՝ կուռ երկաթէ, երբ ոտն կը փոխէ, երկիրը կը թնդայ։
       Կեցաւ, քիթը տնկեց եւ հոտուըտաց ու ասաց.
       -Մարդ մարդահոտ կուգա՜յ։ Ես լեռներ նէճիրի կ’երթամ, նէճիր իմ տուն է էկեր։ Ո՞ւր ես, ո՞վ ես, աչքիս առջեւն արի, թէ չէ քեզ կ’անեմ ափ մը մոխիր։
       Բադիկան ի՞նչ անէ. ո՛չ նետ կը բանի, ո՛չ թուր այս անճոռնի գազանին։ Կուգայ, կը կայնի առջեւ։
       -Ո՞վ ես դու, - կը կրկնէ, - որ համարձակեր ես գալ այս տեղերը, դու չե՞ս լսած Խան Բօղուի անունը։
       -Լսած էի եւ անոր համար էկայ, որ տեսնամ։ Ես Բադիկանն եմ, որ աշխարհի տակն ու վրայ պատեր եմ, դեւերու եւ աժդահարներու հետ կռուեր ու յաղթեր եմ, էկայ, որ քեզ հետ էլ տամ ու առնեմ։
       Խան Բօղուն նայեցաւ Բադիկանին երեսը ու մէկմը փռնգտաց։ Որ փռնգտաց, Բադիկան թռաւ արտ մը հեռու։ Դարձաւ Խան Բօղուն կանչեց, թէ.
       -Արի՛, Բադիկան, արի, մի՛ վախնար, դու էլ կտրիճ մէկն ես եղեր։ Թէ կ’ուզես, կը պահեմ զքեզ, եղիր ինծի ծառայ։ Թուրդ ու նետուանեղդ էլ բեր, ատոնցմով ինձ վնաս չես կրնար տալ, բեր պահէ, պէտք կուգայ որսի մորսի։
       Բադիկան հաւանեցաւ, ժամանակ մը միատեղ բնակեցան։
       Օր մը Խան Բօղու Բադիկանին ասաց թէ.
       -Կը տեսնաս, որ ինծի մահ ու ցաւ չ’կայ, բայց դարդ մը կայ մէջ սրտիս։ Արեւելից թագաւորին աղջիկ մը կայ, արեգական տակը նմանը չ’կայ։ Եօթն դիր է, որ կ’երթամ ու ճար չեմ գտներ այդ աղջիկը բերելու, թէ դո՜ւ բերես։ Ի՞նչ կ’ըսես։ Ահա քեզ ձի, գանձ, զէնք, որքան կ’ուզես ա՛ռ ու գնա։
       Խօսք կուտայ Բադիկան եւ կ’երթայ, կը հասնի քաղաքը, նոյն երկրի մարդոց հալաւը կը հագնի, անոնց լեզուն կը խօսի ու կ’երթայ պարտիզպանի մը հետ ընկեր կը լինի, կ’աշխատի թագաւորին պալատին մօտը։ Թագաւորի աղջիկը իր պատուհանէն կը նայէր այդ պարտէզին վրայ եւ կը տեսնար, որ երբեմն-երբեմն Բադիկանն մինակ մնացած ժամանակ գեղեցիկ հալաւներ կը հագնէր, կը պտոտէր եւ այդ հանդերձներով հիանալի մարդ կը դառնար։
       Դէ, դէ, դէ աղջկան սիրտը կպաւ Բադիկանին, երազի մէջն էլ կը տեսնէր, Բադիկան էլ նոյնպէս։
       Աղջիկն է, կ’անէ, չ’անէր, իւր ծառաներէն մէկի հետ իւր սէրը կը յայտնէ Բադիկանին։ Եւ Բադիկանն կը հասկցնէ աղջկան, թէ ինքն թագաւորի տղայ է, թէ ի՛նչ կտրիճութիւններ արած է եւ թէ միմիայն իւր համբաւը լսելով էկեր է, այժմ էլ աչքով տեսնելով՝ կը սիրէ եւ կ’սպասէ իւր հրամանին։
       Այս քաղաքը խիստ ամուր է, եւ մարդիկ ու կնկտիք զօրեղ ու կազմ են կռուելու։ Որովհետեւ Խան Բօղուի գալու օրեր են, ուստի կը կարգադրէ աղջիկը, որ ինքն ելնէ քաղքէն դուրս՝ ծովեզերքը զբօսնելու, եւ այնտեղ Բադիկանն «եթէ մարդ է, թող գայ, յափշտակէ զինքն»։
       Քառսուն աղջիկ-ծառաներով կ’երթայ, եւ Բադիկանն պարիկի պէս էկաւ ձիով, վերուց թագաւորի աղջիկն, ի դիր թարքին ու արծւոյ նմանակ թռաւ։ Հետ եղողներու բերանը բաց մնաց։ Չուրմի դարձան թագաւորին ու քաղքին յաւա՜ր բերեն։ Չուրմի թագաւորն ու քաղքի ջոչն ու պզտիկ հեծան վազեցին, Բադիկան դրեր էր աղջիկն քարի զնարի մը ետեւ ու դարձեր էր ետ։ Էկողը կոտրտեց, ջարդեց ու այդ դաշտի մէջ լէշ լէշի վրայ փռեց, դարձաւ աղջիկն առեց, ձին զարկին, գացին, գացին, հասան ծով։ Ձին հանեց զիրենք ծովու մէկէլ երեսը, ու երեւցաւ հեռուանց Խան Բօղուի քօշքն ու սարայ։
       -Բադիկան, ջանի՛դ ղուրբա՛ն, - ասաց աղջիկ, - այսքան ճանապարհ էկանք, դու բան մը չ’ասիր ինձ, դու սէր մը ցոյց չ’տուիր ինձ, յանուն Աստուծոյ, ըղորդ ասա, դու զիս քեզ համա՞ր կը տանիս, թէ՞։
       -Աստծու անուն տուիր, ըղորդ պիտի ասեմ։ Ես քեզ Խան Բօղուի համար կը տանիմ, անոր խօսք եմ տուեր։
       -Խան Բօղուի ջանը էլեր էր, զիս չէր կրնար ձեռք բերել։ Դու էլ չ’կարծես, թէ քո հունարով ու քո թուրով զիս բերիր։ Սեւ գայ աղջիկներու վրէն, աղջիկներ իրենց սրտին գերին են։ Ես քեզ համար էկայ, թէ չէ՝ ահա ծով, ահա քար, ձկան ընկեր կը լինիմ կամ հաւքերուն կեր։
       Շա՛տ երեստուանք կ’անէ Բադիկանին եւ կ’անիծէ այր մարդոց քարէ սիրտը եւ խաբող միտքը եւ կը պատրաստուի ծովը ձգել զինքն։ Սիրտը կը շարժի Բադիկանին, վկայ Աստուած կը բռնեն, որ ճար մը գտնեն Խան Բօղուին ձեռքէն ազատուին ու զիրար առնեն։
       Այս խօսքին վրայ Խան Բօղուն էկաւ, իր շնորհակալութիւնը յայտնեց Բադիկանին եւ ուրախութիւնը իւր սիրականին, հրամցուց տարաւ քօշքը, եւ շատ փափկութեամբ կը ծառայէր աղջկան, որ չ’լինի թէ զզուի եւ ինքզինքը զա՛յ անէ։
       -Քո քէյֆն աղէկ է, սիրտդ ի՞նչ կուզէ, - հարցուց աղջկան։
       -Դու ողջ կենաս, իմ քէֆն աղէկ է, դու ամէն բան ես ինձ համար, - ասաց, - բայց իմ հայրն ու մայր երդումն տուին ինձ թէ. «Եօթն տարի անարատ պիտի պահես զքեզ, թէ չէ՝ մեր աշխատանքն ու կաթը հարամ լինի քեզ»։ Կ’ընդունի՞ս այսպէս։
       -Կ’ընդունիմ, - ասաց Խան Բօղուն, - դու իմ ձեռքն ինկար, եօթն չէ, քառասուն եօթն տարի էլ կը համբերեմ։
       Այս պայման կապեցին եւ Բադիկանի համար ալ որոշեցին, որ իրենց մօտ մնայ ու պսակի տարին քաւոր լինի։
       Ժուկ մ’ ու ժամանակ մը մնացին, բայց աղջիկն ու Բադիկան անհանգիստ էին։ Եթէ սպանէին Խան Բօղուն, նետ ու թուր չէր բաներ, եթէ գաղտուկ փախչէին, կը հասնէր իրենց եւ չէին կրնար ազատուիլ ճանկէն։ Օր մը Խան Բօղուն գլուխը դրեր էր աղջկան ծնկան։ Խօսք ու զրոյց բացին, կը խօսէին։
       -Ի՞նչպէս մինակ կ’ապրէիր դու, - ասաց աղջիկ, - եւ ի՞նչպէս ողջ կը մնաս դու, որ այնքան նետ ու թուր կը զարնեն քեզ։ Քո հոգին ո՞ւր է, թէ որ ինձ չ’ասես, ուրեմն զիս չես սիրեր, ու թէ որ չես սիրեր, ասա որ ես չ’ապրիմ այլեւս։
       Շատ բաներ ասաց ու այնպէս արաց, մինչեւ Խան Բօղուն իր գաղտնիք պատմեց։
       -Այս մեր տնէն եօթն օր հեռի սիւտակ սար մի կայ, այդ սարի վրան սիւտակ ու անաղթելի եզն մի կան կուգայ։ Ո՛չ մարդ, ո՛չ գազան անոր մօտ չեն իշխեր երթալ։ Եօթն օր դիր մի կը ծարւընայ, կուգայ սարի գլուխը։ Գօ էնտեղ սիւտակ ջրի աղբիւր մի կայ, աղբիւրին առջեւ եօթն հատ սիւտակ մարմար քարէ գուռ կայ, մէկ բերնուց եօթ գուռը կը խմէ, կ’երթայ։ Այդ եզն իւր փորի մէջն ունի սիւտակ աղուէս մի, սիւտակ աղուէսի փորի մէջ կայ սիւտակ սատափէ տուփ մի, եւ այդ տուփի մէջ կան եօթն սիւտակ ճնճղուկներ։ Ադոնք են իմ հոգին ու իմ եօթն գաղտնիք եւ զօրութիւններ։ Ո՛չ եզն կը յաղթուի, ո՛չ աղուէսն կը բռնուի, ո՛չ տուփն կը բացուի, ո՛չ ճնճղուկներ ձեռք կ’իյնան։ Այսպէս ես կը մնամ անխոցելի, անյաղթելի եւ անմահ։ Եթէ եզն մորթուի, աղուէս կը փախչի, եթէ աղուէս բռնուի, տուփն չ’բացուիր, եթէ տուփն բացուի, ճնճղուկներ կը թռին։
       Աղջիկն այս գաղտնիքը ծածկաբար կը հաղորդէ Բադիկանին ու կ’ասէ.
       -Թէ դու մարդ ես, արածդ արա, ես իմն արի։
       Քանի մ’օր կ’անցնի։ Բադիկանն է, հրաման ու հրեղէն ձին կ’ուզէ Խան Բօղուէն, թէ՝ երթամ մէկ ամիս հեռու տեղեր կան գամ ու դառնամ։ Կուտայ, կ’երթայ։ Կ’երթայ դավրէշներու կը դիմէ, բանգէտ մարդոց կը հարցնէ, թէ՝ զօր ու զօրընդեղ մարդ, որ երկաթ ու կրակ չ’բաներ վրան, ինչո՞վ կը յաղթուի։ Եւ թէ՝ ոչ մէկ բանով զապթ չեղող ջանավար ի՞նչ բանով կը զապթուի։ Պատասխան կուտան, թէ՝ մարդ կնիկով կը յաղթուի, ջանավարը, գինիով։
       Բադիկանն է, կը բառնայ եօթն բեռ գինի, եօթն տարուան, կը տանի թափէ սիպտակ սարի սիպտակ աղբիւրի եօթն գուռներու մէջը ու ջուրը կը դարցունէ վեր հողին եւ ակն կը խցէ եւ ինքն փոս մի կը փորէ, կը պահուի։ Սիպտակ եզն կուգայ ջուր խմելու։ Գինւոյ հոտ կ’առնէ, եօթն բարդի ծառի բարձրութեամբ վեր կը ցատկէ ու գոռալով կը հեռանայ։ Երկրորդ օր կուգայ, ծարաւոց կը մրկի, ի՛նչ անէ։ Վերջապէս գինին կը խմէ, կը խելըռի, կը ցատկրտէ ու կ’իյնայ կը պառկի։ Բադիկան կը հասնի, թուրը կը դնէ եզին վզին եւ գլուխը կտրեց։
       Խան Բօղու գնացեր էր նէճիր։ Եզան գլուխ կտրուելու գահ իր գլուխն առեց ժաժալ ու ողջ անձը դողդըղալ։
       -Վա՜յ, - ասաց, - սիպտակ եզն մորթեցին… գիտեմ… ես եմ… յանցաւոր… թագաւորի աղջկան պատմեցի… եա Բադիկանին… եա ուրիշ… սիրողի մը… յայտնեց, եզն մեռուցին… ես ալ պիտի մեռնիմ… հասնիմ… սպանեմ… թագաւորի աղջիկը… ինձ չ’մնաց, ոչ իրեն մնայ… ոչ ուրիշի…
       Կ’շտապէ վազելով կատաղաբար։
       Եզան փորը կը ճեղքէ Բադիկան։ Աղուէսն ալ խելըռեր, կը հանէ, կը կտրէ։ Խան Բօղուի խելք կ’երթայ, ու արիւն կը վազէ քթէն։
       Տուփն տաք-տաք արիւնի մէջ կը դնէ, կը բացուի սատափի բերան։ Խան Բօղուի ակնջէն ու բերնէն լերդ-լերդ արիւն կը հոսի, բայց կ’երթայ դէպի քօշք, այնպէս կը գոռայ եւ կ’ընթանայ, որ քօշքն ու սարայը, աղջիկն էլ մէջը, կը դըրընդայ։ Զարզանդ բռնեց աղջկան, էլաւ տանիք, որ եթէ ողջ հասնի Խան Բօղուն, զինքն տանիքէն վար ձգէ, որ չ’իյնայ գազանին ձեռքը։
       Ճնճղուկներէն երկուքը ճըվտեց Բադիկան։ Խան Բօղուի երկու ծունկը կոտրաւ։
       Երկուք էլ ճըվտեց։ Խան Բօղուի երկու թեւեր չուրմի ծունկներ չորցաւ։
       Երկուքն էլ ճըվտեց։ Խան Բօղուի փորն ու ջիգարն թափեցաւ։
       Մէկ ճնճղուկն էլ թեւէն բռնեց ու քարի տակ դրեց ջնջխեց։ Խան Բօղուն էլ գլուխ իզարկ ապառաժին, ուղեղ թափաւ դուրս, սեւ մուխ մը էլաւ քթից ու բերնից, փետցաւ, ճապալէզաւ տեղնըցտեղ։
       Բադիկան հրեղէն ձինը տակ էկաւ, աղջիկ տանիքից իջաւ, գովասանք արին մէկզմէկու, Աստծուց հրաման առին ու զիրար առին։