Համով֊հոտով

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ազգագրութիւն Գեղարուեստական գրականութիւն

ԳԵՂՋԿԱԿԱՆ ԵՐԳԵՐ
       Հաւաքածս երգերէն շատեր ձգած եմ ի բաց զանազան պատճառներով։ Նոյնպէս ի բաց ձգած եմ անոնք, որոց հրատարակութեանը հանդիպած եմ այլոց ձեռքով։ Միեւնոյն ըրած եմ նաեւ հէքաթներու մասին, որոցմէ բաւական թուով ունէի։ Եւ ես ընտրեցի անոնք, որոց պարունակութեանց մէջ ճարտար գիւտեր կամ հին միտքեր կան, անոնք, որ սիրուն նկարագրութիւններ, սուր առածներ եւ ասացուածքներ ունին, անոնք, որ կեանքի նկարագիր եւ փորձ ու խրատ ունին, անոնք, որ գաւառի լեզուին ու ոճոյն բացատրութիւն մը կը համարուին եւ այլն։ Ասոնցմէ կը գտնուին, որ ազգային հին տիպ չունին, բայց արդէն ազգայնացած են։ Խօսքն ու լեզուն ալ իրենց ազգախառնութիւնն կ’ունենան, ինչպէս ազգի մը արիւնն ուրիշ ազգի մը արեան հետ՝ պէս-պէս առիթներով։
       Ազգային գաւառական առածներ հրատարակելու համար ձեռք բերած եմ բաւական, բայց տեսնալով արդէն անոնցմէ շատը ազգ. ամսական հանդէսներու եւ ուրիշ հրատարակութեանց մէջ տպուած, շատ կարեւոր չթուեցաւ ինձ կրկնել զանոնք։ Ժամանակ պէտք է, որ մարդ զանոնք բաղդատէ ու տարբեր կամ նոր ասացուածքներ զատէ։ Այսպէս նաեւ հանելուկներ, օրհնէնքներ, անէծքներ, որոցմէ խառնիխուռն կը գտնուին քովս, ինչպէս այլոց քովն ալ։ Սակայն լաւագոյնն է գործածել զանոնք ազգային վէպերու կամ այլ եւ այլ գրութեանց մէջ, զորօրինակ՝ մեծաւ յաջողակութեամբ ի գործ կը դնէ պ. Րաֆֆին՝ գաւառացի հայ ժողովրդեան հոգւոյն ու մարմնոյն քաջածանօթ եւ քաջակիր վիպասանն։
       Որոնողն կրնայ տեսնել մեր հրատարակած հէքադներու մէջ ալ։
       Երգերուս մէջը աւելորդ համարեցի դասաւորութիւն, որ թերեւս զգալի երեւի ոմանց։ Դաշտի ծաղիկներ խառն կը լինին տեսակով եւ գոյնով։ Այդ եւս իւր հաճոյականն ունի։ Եւ միթէ մարդն իսկ այնպէս չէ՞. միեւնոյն ժամուն մերթ կ’աղօթէ, մերթ կը տխրի, մերթ կը սիրէ, մերթ կ’ատէ, մերթ կ’օրհնէ, մերթ կ’անիծէ, մերթ կը հանգչի, մերթ կը գործէ, մերթ կը հառաչէ, մերթ կը զբօսնու, խաղ կը կանչէ, եւ ահա այս է երգոց պատկերն ու եղանակը։
       Հետեւեալն ուղղեալ է առ Մեծ. խմբագիր Արեւելեան Մամլոյ
       Իմ ամենասիրելի բարեկամ,
       …Գիտէք, որ «Գրոց բրոցի» 60-րդ երեսին յիշատակած եմ «Սարէ Սիփանէ» երգ մը, եւ անոր իմաստը թեթեւակի իմն ծանուցած։ Այժմեան ղրկածս այն է՝ պ. Լեւոն Մաքսուտեանի միջոցաւ ձեռք բերած ի Պուլանըխ, քրդերէնէ թարգմանուած է, որ սակայն բաւական վաստակեցոյց զիս, մինչեւ այս վիճակին վերածեցի։
       Թէպէտ ընթերցողն պիտի գտնէ Գ րոց Բրոցի Ս արէ Սիփանէին եւ սոյն գրուածքիս մէջ, ինչ ինչ ոչ համանման, այլ գրեթէ ոգին ու նիւթը նոյնն է, ինչպէս նաեւ՝ բանին հիւսուածքը։ Բնականաբար, տարբերութիւն տեղի կ’ունենայ ամէն բանի, երբ անգիր կը զրուցուի բերանէ ի բերան։
       Կուգամ յիշել նաեւ, թէ որքան եւ քրդերէնէ կ’առնում զայս, բայց ես յաճախ լսած ունիմ այլ եւ այլ ասողներէ, թէ Սիամանդօն է հայու տղայ՝ Սեւ Յարօն, իսկ Խըջէ-Զարին, արդարեւ, քրդու աղջիկ է, եւ Զըռըգանցի անուանեալ էլին (ցեղին) մեծատան ծնունդ։ Խըջէ կամ կըճէ կը նշանակէ աղջիկ, Զարէ գուցէ Զարեհ, հօր անունն է, որով կը հասկացուի Զարէի աղջիկ կամ Զարուհի։
       Քրդերը, գտնուելով Հայոց հետ երկրացի եւ կենցաղակից, շատ նիւթ կ’ընծայեն հետաքրքիր եղողներուն Հայոց կեանքին, եւ որովհետեւ անգիր ժողովուրդ են քրդերը, ինչպէս եւ անոնց չափ անգիր են նաեւ մեր լեռնագաւառացի հայերը ու տեղ-տեղ քրդախօս, բանահաւաք մը կրնայ պատուական վաստակներ ձեռք բերել նոյն իսկ քրդերէն յօրինուած երգեր ու վէպերը գրելով։ Պօլսոյ մեր մատենադարանին յարմար գործ է յատկացնել մի պաշտօնեայ այս նպատակին համար։ Այս խնդիրը յանձնելով նաեւ Ձեր եւ այլ բանասիրաց ուշադրութեան, ինչպէս եւ ներկայ գրուածքիս նիւթին ու շէնքին դատաստանը՝ կ’անցնիմ հարեւանցի յիշել, թէ արեւելեան եւ ընդհանրապէս հին ազգաց ճաշակ է այս եղանակաւ կազմել վէպ, զրոյց եւ երգ, յորս յանգը հազիւ կը տեսնուի, եւ այն՝ եթէ ինքնին գայ։ Մասնաւորապէս դիւցազներգութիւնք եւ եղերգանք այս ոճն ունին, եւ եղանակողն, ալէծածան բարձրացնելով ու իջեցնելով ձայնը, իմաստներն ու բառերը ամբողջ կը հնչէ, ըստ տեղւոյն՝ հուժկու եւ դաժան, ըստ տեղւոյն՝ աղու կամ ողորմուկ՝ ոգեւորելով կամ լացնելով լսողները…։
       Ս. Գ. Վ.