Համով֊հոտով

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ազգագրութիւն Գեղարուեստական գրականութիւն

Է. ՄԱՏՆԻԿԻ ԱԿՆ
       Կ’եղնի, չ’եղնի պառաւ մի ու էդ պառաւ տղայ մի ունի։ Պառաւ ամէն ժամանակ խրատ կուտայ տղային, թէ, մարդու չվնասես, ջանավար ու հաւք չ’սպանես։ Աղքատ են, եւ տղան ամէն օր կ’երթայ անտառը, շալակով փայտ կը բերէ, կը վաճառեն, հացի կուտան, կ’ապրին։ Օր մի գեղի տղաքներ կատու մը բռներ են, կը չարչարեն՝ կապելով, ծեծելով, եւ խեղճ կատուի աղաղակներով կը զուարճանան։ Պառւու տղային գութը կը շարժի, կ’ըսէ. «Տղաքներ, խեղճ է, թողէք բաց էդ կատուն»։ «Թէ որ կը խեղճաս, հան մեզի փարայ տուր, որ թողնինք կատուն», - կ’ըսեն։ Ու կատուն կը մւայէր, կը վայվայէր լալով։ Տղան այն աւուր վաճառած փայտի գինը՝ քսան փարան, տուաւ եւ կատուն ազատեց, տարաւ տունը։ Այն իրիկուն անօթի պառկեցան։ Մէկէլ օր գնաց փայտէ։ Կատուն ալ հետը գնաց։ Իրիկուն դարձան եւ այն աւուր փայտը վաճառեցաւ քառսուն փարայի։ Քսանը կուտայ հացի, քսանը ձեռք՝ տուն պիտի դառնայ։ Կը տեսնայ, որ գեղի տղաք բռներ են պզտիկ շուն մի, կը չարչարեն ու կը զուարճանան։ Քսան փարան կուտայ ու շունը կ’ազատէ, կը տանի։ Մէկէլ օր շուն ու կատուն հետը կ’երթան անտառ, եւ իրիկուան բերած փայտը կը վաճառուի վաթսուն փարայի։ Քսանը կուտայ իրեն ու մօր համար հացի, քսանով էլ շուն ու կատուն կը կերակրէ, քսանը ձեռք կը մնայ, տունը կը դառնայ։ Կը տեսնայ, որ գեղի տղաքներ օձ մի կը չարչարեն։ Կուտայ քսան փարան, օձն էլ կ’ազատէ, կը դնէ կարմիր պտուկի մը մէջ, կը պահէ։ Մէկէլ օր պուտուկը կը տանի անտառը։ Օձը կը հանէ, որ թող տայ երթայ, օձը չ’երթայ։ Կէս օրուան հացին տղան կը նստի պաղ աղբիւրի մը ակն, շունն ու կատուն էլ իր հետ կ’ուտեն։ Կտոր մ’ալ հաց իր ձեռքով օձուն կուտայ, եւ ահա օձը կը դառնայ մի գեղեցիկ տղայ ու կը պատմէ, թէ. «Ես թագաւորի տղան եմ։ Կախարդներ զիս գողցան, օձ ըրին եւ թըլըսմ արած էին, որ երբ մարդ իր ձեռքով հաց տայ ինձ, թըլըսմ աւերի։ Ես ադոր համար գեղն եկայ, դու զիս ազատեցիր չար տղաքներէն, դու զիս ազատեցիր թըլըսմի կապերէն. ես քեզ ինչ աղէկութիւն որ անեմ, քիչ է»։
       Գնաց տղան եւ թագաւորին պատմեց գլխէն անցածը։
       Թագաւորն երկու արաբ ղրկեց պառւու տղայի ետեւէն, որ գաղտուկ սորվեցուցին, թէ՝ երբ թագաւորն ըսէ քեզի. «Ուզէ, ինչ որ կ’ուզես», դու ըսէ. «Քո մատի մատանին կ’ուզեմ»։ Էն մատնիկի ակն որ շրջես, մենք կը հասնինք քեզ ու ինչ որ քո սիրտն ուզէ, կը պատրաստենք»։ Այս բանը թագաւորի տղան սորվեցուցած էր, որ արաբներ ըսին։ Տարան թագաւորին։ Թագաւորն ասաց. «Իմ տղան ազատած ես. ինչ որ քո սիրտ կ’ուզէ, ուզէ, կուտամ քեզ»։ Տղան ասաց. «Քո մատի մատնիկ տուր ինձ»։ «Վայ քեզ սորվեցնողի վիզը փրթի, - ասաց թագաւորն, - բայց քանի որ խոստացայ, կ’ուտամ»։ Եւ տուաւ մատնիկն ու խուրճ մի իլին ոսկի ու ճամբեց։
       Մէրն ու տղէն վերցին, դրին, որ երթան թագաւորի աղջիկն ուզեն։ Պառաւն էլաւ գնաց, նստաւ խնամաթոռք։ Թագաւորն էլաւ հարցուց, թէ ի՞նչ է քո ասած։ Պառաւն ասաց. «Էկեր եմ Աստուծոյ հրամանով քո աղջիկն ուզելու իմ տղային»։ «Կուտամ, - ասաց թագաւորն, - բայց դու կրնա՞ս իմ ուզած խալանը (բաշլըղ) տալ»։ Պառաւն ասաց. «Հա՛յ հա՛յ, կուտամ»։ Թագաւորն ասաց. «Կ’ուզեմ խազինա մի ոսկի, իմ քօշկ ու սարայի պէս տուն ու տեղ, իմ տնէն մինչեւ քո տուն երկու ջէրկայ ծառեր տնկուած, մէջտեղ գլխէ գլուխ խալի փռուած, երկու կողմն դռնէ դուռ ձիաւոր, ամէն ձիերն սպիտակ»։ Պառաւ դարձաւ տղային պատմեց։ Տղան մատնիկի ակը շրջեց, երկու արաբներ էկան։ Տղան ուզեց, որ արաբներ պատրաստեն թագաւորի ասածները։ Մէկ գիշերուան մէջ ամէն բան տեսնուեցաւ, հարկն ու հարսնիքն կապեցին, եւ թագաւորի աղջիկն եղաւ պառւու տղային կի։ Իրենց քօշկ ու սարայի մէջ կ’ապրէին ու կը վայելէին։
       Եահուտի մը, որ գիտէր էդ մատնիկի զօրութիւնը, ինքն էլ մատնիկ ծախելու անունով մտաւ ադոնց տունը։ Պառաւը մեռեր էր, եւ փեսանը տուն չէր, եւ էն մատնիկը դրած էր աչկունք։ Թագաւորի աղջիկ Եահուտիէն մատնիներ ընտրեց գնելու համար։ Եահուտին տեսաւ ու ճանչցաւ աչկունք դրած մատնիկը, բայց աղջիկը չէր գիտեր։ Եահուտին ասաց. «Երեք մատնիկ ընտրեցիր, թող քեզ մնան, էնա մատնիկն տուր ինծի»։ Հետ հետոյն մատն անցուց, ակը շրջեց ու ասաց. «Էդա քէօշք ու սարայով Եօթն ծովու կղզին հասնիմ»։ Մէկէցմէկ եղաւ։ Իրիկուն տղան դարձաւ, տեսաւ ո՛չ քէօշք ու սարայ կայ, ո՛չ թագաւորի աղջիկ, ո՛չ բան. իրեն հին ու աղքատիկ քօխը։ Դարդ կապեց, ինկաւ սար ու ձոր։
       Շունն ու կատուն շատ ցաւեցան իրենց բարերարին եւ խօսք մէկ ըրին, որ երթան ծովն ու ցամաքը ու մատնիկը գտնեն, բերեն։ Մարդը բոլորովին մնաց մինակ։ Գնացին, գնացին շունն ու կատուն, ծովերէ անցան, ցամաքներ անցան եւ հասան Մկներու թագաւորութեան աշխարհ։ Սահմանի գլուխը պահպանող զօրքեր եւ զօրապետները սարսափով փախան ներսերը, եւ աշխարհի չորեք կողմը իմացուեցաւ կատուին գալը։ Թագաւորը մեծ ժողովք ըրաւ, բերդերը բռնեցին, թօփ ու թուանքներ շարեցին, էլան, գիր գրեցին Կրիայի թագաւորին, որ քանիմ հազար զրահապատ զօրք ղրկէ իրենց յօգն, որ ծովու կողմէն կատուին պաշարեն։ Գրեցին ոզնի թագաւորին, որ քանիմ հազար տիգաւոր զօրքեր ալ նա ղրկէ։ Եւ եթէ անոնց քաջութեամբ ազատուին կատուին ձեռքէն, Մկանց ազգը տասն տարի խարաջ տայ կրիային եւ ոզնիի թագաւորութեանց։ Դեռ թուղթը չ’ստորագրուած՝ շունը մկանց թագաւորի պալատի դուռը հասաւ եւ իմացուց, թէ ինքն կատուի կողմանէ պատգամաւոր եկած է ու կ’ըսէ. «Եթէ կ’ուզէք ամենազօրաւոր կատուն ձեր ազգը չը ջնջէ, քանի մը հատ իշխանազուն մուկեր, բայց աղւոր լողւոր լինին, թող գան ու մեզի տանին, հանեն կղզիները եւ մեր ուզած տեղեր պտոտցունեն»։ Մկներ կ’ընտրեն եօթն փառաւոր իշխան եւ կտրիճ լողւոր։ «Հերիք է», - կ’ըսէ շունը։ Մկները առջեւէն կը լողան, կատուն էլ կ’ելնէ շան շալակը։ Ծովէ ծով կը կտրեն, կ’անցնին, մինչեւ կը հասնին եօթն ծովու մէջտեղ։ Կը տեսնան, որ հա՛, քօշկն ու սարայն երեւաց, կ’ելնեն դէն։ Կատուն կը հրամայէ մկներուն, որ իրենք պիտի մտնեն եւ Եահուտիէն մատնիկը բերեն։ Գիշեր էր, պատը ծակեցին գնացին հասան Եահուտիի սենեակը։ Մատին վրայ չը տեսան, ուր նայեցան, չ’գտան. բերանը պահած չլինի՞։ Եահուտին կը քնանար, եւ իր բուրնութիի տուփը բարձի մօտն էր։ Մուկն իր պոչը թաթխեց բուրնութին, դպուց Եահուտին քթին, փռնգտաց, մատնին թռաւ բերնէն։ Առին ու էկան։ Մկներ զիրենք հանին ցամաքը, եւ կատուն թէրխանութեան ֆարման տուաւ այդ մուկերուն։
       Շան հետ էկան, հասան իրենց տիրոջը, մատնիկը դրին առջեւ։ Անցուց մատը, շրջեց ակը, քօշկն ու սարայը թագաւորի աղջիկով մէկտեղ էկաւ իր տեղը, Եահուտին ալ մէջը, որ ահուց չորցաւ տեղնցտեղ։ Իսկ այն շունն ու կատուն պահեց ու պատուեց։