Համով֊հոտով

ԲԱՌԵՐ
       Ա
       Աբայ. Պարեգօտ, թանձր, կարճ ու լայն վերարկու, որ առանց հագնելու կ’առնուն ուսոց վրայ։ Ա բէն ծալեց։
       Ագլել. Արթննալ։ Ա գլայ քնուց՝ արթնացաւ քունէն։
       Ադայ. Ատայ, կղզի։
       Ակահ, ակհել. Արթուն, զարթնուլ։ Ք նո՞ւկ է, թ է ակահ։
       Աղու. Մահադեղ, թունաւոր օշարակ, աղու օձի, կամ թունաւոր սողուն, խոտ։ Ա ղու խմել։
       Աղօթրան. Արշալոյս։ Կը գործածուի նաեւ արեւելք բառին տեղ։ Ե րեսը դ արձուցէք դ եհ աղօթրան՝ աղօթարանի կողմը։ Ա ղօթրան բացուեցաւ։
       Ամմէ. Մօրաքոյր. տիգրանակերտցիք կը գործածեն։
       Ամրոցք կամ Ամբրոցք. Հողէ շինուած ամբար, յորում ալիւր, ընդեղէն եւ նպարեղէնք կը պահուին։ Եւս՝ անասնոց չորցուցած աղիւսաձեւ աղբէն բերդանման շարուածքը։
       Այնցեղ. Էնցեղ, այնտեսակ։
       Անասուն. Անբնակ, անմարդի վայր, անապատ։
       Անթոլկել. Ուժով նետել։
       Անթրոց. Թոնիրի կրակը խառնելու փայտ։
       Անկարծակի. Չափազանց մեծ, անկարծելի։
       Անկսկծի. Յանկարծակի, անկասկած եղած ատեն։
       Անղալատ. Անարատ։
       Անսպեռ. Անամօթ, աներես։
       Անվէրի. Անշէն, անբնակ։
       Անտար հազար. Անթիւ, անհամար։
       Անհաւատ գազան. Անհաւատալի չար, անհաւատալի վիթխարի։
       Անաւօտ. Չ’հաւանող, չ’հաւատացող։ Ի ՞նչ ա նաւօտ մ արդ ես։
       Աշխի. Աղջիկ, աշղի։
       Աչկունք. Դարակ, կամ պիւռոյ, կամ պատուհանը, տօլապը, որոյ մէջ աչք-աչք բաժնուած է։ Եւս, աչքերը։ Եւս, ակունք աղբերաց։
       Ապրցու, ապուր. Ապրուստ, ուտեստի համար ձմեռուան պարէն։
       Աջոջ-Մաջոջ. Ագոգ-Մագոգ, Գոգ-Մագոգ, զոր կը հասկնան ցեղ մը մարդոց, որ կը բնակին աշխարհիս ծայրը, որոց հասակն մէկ թիզէն մինչեւ մրջիւնի մը չափ փոքր է։ Կայ նաեւ կարծիք մը, թէ վերջապէս մարդոց հասակը հետզհետէ փոքրկանալով, պիտի մտնեն ասեղի ծակէն ու ելլեն եւ հիացմամբ ըսեն. «Փառք քեզ, Աստուած, աս ի՞նչ ահագին դուռն էր»։ Այս եւս վերջին ցեղն է Աջոջ-Մաջոջի, եւ ալ այնուհետեւ պիտի անցնի աշխարհ, եւ սպառի մարդն։
       Առնուիլ. Վշտացուցիչ խօսք կամ ակնարկ իրեն վերագրել, եւ ցաւիլ կամ ամչնալ։
       Ասըռիլ. Արգելքի մը հանդիպելով կասիլ։ Գ ութան ասըռաւ։
       Արիկ. Ամուսնացեալ կնոջ այր, էրիկ։
       Աւլման. Աւլուած մաքրուած։ Ա ւլման իստկման։
       Անակն ո ւ անկուման. Յանակնկալս եւ յանկարծ. Ա նակն ո ւ ա նկուման դ րին գերեզման։
       Աման, ամնել. Փոս անօթ, կամ փոս ու խորունկ տեղ մը ձգել կը նշանակէ։ Ի ՞նչ ա ման ա մնեցեր եսի։
       Բ
       Բաս այ. Բ աւ է ։ Բ աս ա յ կ ան գ աս՝ Բ աւ է շրջիս։
       Բալամ. Աղու կամ հեգնական ձայնիւ կը գործածի ՝ իբր որդեակ, օղուլ։
       Բաժ. Հասակ։ Երկնաբաժ, երկայն հասակ։
       Բադան. Պէտէն կամ պատան ՝ պարիսպ, հիսար։
       Բաղ. Ծոպ՝ աղջկանց կամ հարսանց հիւսուած մազերու ծայրերէն կապուած ու կախուած, որ կը շինուի զանազան նիւթերէ ։ Ո սկի բ աղերով աղջիկ։
       Բալխիր, բարխիլ. Խոտ կամ որայ կը բառնան ի ձմեռան ձիւնի վրայէն, կամ այլ ժամանակ ՝ լեռնոտ վայրերը, ուր սայլ չ’գործածուիր, եւ երկու եզնով կը քաշեն։ Փայտէ թանձր ձեւ մը ունի, առանց անիւի, ձիւնի կամ հողի վրայէն քսուելով կ’երթայ։
       Բանձր. Բարձր։
       Բանս. Կը հնչուի բէայնս. կը նշանակէ վէպ կամ առասպել։ Պէս-պ էս բ անս կ ապեր է ին վրէ ն ո ւ կ’ասէին։
       Բար. Առաջին անգամ պտղաբերութեան հասած ծառ։ Ի մ տ նկած խ նծորի ծ առ կ ամ մ եր ն որատունկ ա յգին ա յս տ արի բ ար կուգայ։ Բարի նոր պտուղն կը կոչեն Նուբար։
       Բէր. Ոչխար կթել։ Բէրւոր՝ կաթն կթող եւ կրող։ Բէրատեղ՝ ուր կը հաւաքուին խաշինք եւ կը կթուին։ Յ ատուկ տեղեր են։ Բէրի գահ ՝ կթելու ատեն։
       Բէլլի. Յայտնի, ծանուցեալ։ Ե ս ա ղջիկ եմ, բ էլլի եմ։
       Բըռ. Ոչխարաց մաս մը իր երամէն բաժնուիլ ու հեռանալ կը նշանակէ ։ Ո չխար բ ըռ եղաւ՝ մասն-մասն եղան, ըսել է։ Եւս կը գործածուի իբր բաւականի չափ։ Բ ըռ մ ը ծեծեց։ Գ ինիէն բ ըռ մ ը խմեցինք։ Բ ըռ մ ը ց որեն ծախեց։ Այս կերպով կը մօտի բեռ բառին։
       Բէճ. Թիկունք կամ թիկնամէջ։ Կ ոլաւ վ ըր բէճին, որ ըսել է ՝ թաղիքը ուսին վրայ։
       Բլաւել. Ցիրուցան լինել, քակուիլ։ Ա սքար բլաւաւ՝ զօրք ցրուեցաւ։ Խ ոտի դ էզը բլաւեր՝ քակուեր. ցուըրտուեր։ Թ եւը բլաւեր՝ փշրուեր։ Մ աճլիս բլաւաւ՝ ժողովք ցրուեցաւ։
       Բըգբըգալ. Ջրի մէջ խեղդուող մարդու հանած ձայն։
       Բնաղուն. Տան պաշար ՝ աշնանէ պատրաստուած տարուան մը համար։ Ցորեն կամ ալիւր եւ ուտելու ամէն տեսակ բան, պտուղ, նպար։
       Բուճ, բըճեր. Գուլպայ, չօ րաբ։ Բ ըճերով տիգամ՝ չօրաբով կուգամ։
       Բարով. Բարի, գոհացուցիչ, աղէկ։ Բ արով մ արդ է ։ Բ արով գ ործ կ ամ շ էնք։ Բ արով ա ռուտուր։ Բ արով վարժապետ։
       Բռնատուն. Բանդ։ Բռնեցին, ձերբակալեցին, տ արան բռնատուն։
       Բրոր, բրորել. Պղտոր, պղտորուիլ ծովուն, գետոյն կամ սրտին, տակն ու վրայ լինելով։
       Բրին, բրինդար. Վէրք, վիրաւոր։
       Բէչարայ, բէչարէն. Լաստանաւ։
       Բըրչ, բրչիկ, բրչոտ. Բաշ, բարչամ, մազ, մազոտ։ Խ օլոյի կ աշին ս եւ ո ւ բրչիկ։
       Գ
       Գալարս, գալարել. Փորի ցաւ, սանճի ընել։ Եւս՝ խոտի կամ չորցնելիք զանազան բանջարեղինաց հիւսուածքը։ Գ ալար մ ը նուիկ, ս իւտը կ ու բ անջարի գ ալար մը։
       Գահ. Ժամանակ, ատեն, միջոց։ Հ ացի գ ահ՝ հաց ուտելու ժամն։ Բ էրի գահ՝ ոչխար կթելու ատեն։ Է ն գ ահն ինե՝նոյն ժամայն, անմիջապէս, իսկոյն։
       Գահ. Բարձրադիր վայր, գեղին մօտը կամ դաշտին մէջ լեռան մաս մ ը կամ բլրոյ թ եւ մը, որ բարձր ու տափարակ է։ Գ ահերու վ րայ հ երկ ընել։ Գեղը, ք աղաքը գ ահ է կամ գ ահի վ րայ է։
       Գաբ. Խաւարծիլի արմատին վրայ բուսած լայն տերեւները եւ անոնց կոթը, զոր ուտողը կը փոխէ ։ Ռ էվէն քօքի։
       Գամի. Կէ մի, նաւ։
       Գըժժալ. Ճըչել, ուժգին ձայնով գոչ ել։ Գ ըժժացի յաւարէ՜՝ գոչեցի օգնութի՜ւն։
       Գունդ. Խմորոյ կամ որեւիցէ շաղախի կտրուածքը, զոր յետ ոյ զանազան ձեւի կը փոխեն։ Գ ունդ մ ը խմոր։ Գ ունդ մ ը փ ոխինդ։ Գ ունդ մ ը կ աւ։ Ձ իւնի գ ունդ։ Մ ոմի գ ունդ։ Գ ունդ մ ը արիւն։ Կ’ըսուի նաեւ կծկան կամ փաթաթուած նիւթերուն։ Ի ւր հ ալաւը գնդեց, դ րաւ վ էր գ լխին ո ւ գ ետն ա նցաւ։ Գ ունդ ո ւ կ ծիկ բ ան մ ի էր։ Կ’ըսուի նաեւ անտաշ փայտի կտորի մը կամ արմատին, եւ այն որոյ վրայ կօշկակարներ ձեւ կ’ընեն ու կաշի կը ծեծեն։ Եւս՝ փայտի կտոր մը, որոյ վրայ կը նստին. նաեւ գութանի, սայլի կամ ջաղացքի անիւներուն միջեւի թանձր կոճն, որոյ վրայ անւոյ թեւերը զետեղուած են։ Ջաղցի գունդ կ’ըսուի այն երկաթ կամ արօրէ հալուած թանձր մետաղն, որոյ վրայ հաստատուած կը դառնա յ երկաթէ մեծ ցիցը, այդ ցցի վերին ծայրը հասած է ջաղացքի քարին մէջը, զոր կը դարձունէ նոյն ցիցը։
       Գերեկնալ, գերենալ. Աղերսել պաղատիլ, իբրեւ գերի ընել զինքն անոր, որմէ կ’աղերսէ։
       Գիտոցիկ, գիտոսիկ. Գիտցող, խելացի, փորձառու։ Գ եղի գ իտոցիկը կ անչեցին ո ւ հարցուցին։
       Գինալ. Գիտնալ։ Ե ս ի ՞նչ գ ինամ։ Չ է չ է՞ր գինար։
       Գըննալ. Գտնալ։
       Գոգնոց. Որ պարանոցէն մինչեւ ոտները կը ձգի եւ կը ծածկէ կուրծքն ու գոգը կանանց։ Վիզէն եւ մէջքէն կապեր ունի։ Կայ ուրիշ ձեւ մ’ալ, որ երկու կտորէ կազմուած է, կուրծքինը՝ զատ, մէջքէն վարը՝ զատ։ Վ երին մասն կ’անուանեն Սրտանոց, վարինը՝ Մէզար. թէ և գոգնոց եւ թէ և սրտանոցն ու մէզարը իբրեւ զարդ ալ կը գործածուի գեղեցիկ ու թանգ տարազէ։ Շատերն ալ վրան գոյնզգոյն ծաղիկ եւ այլ զարդեր կը շինեն ասղէնկար։
       Գոլ. Գոլորշի կամ տաքութիւն կրակի, բոցոյ, թոնիրի։ Թ ոնիր շ ատ գ ոլ է։ Ե ս ա յնպէս ե մ դ էմ ք ո սիրոյն, ի նչ մ եղրամոմն է դ էմ գոլոյն, ո ր կ ը հալի։
       Գողտմանց. Գողի պէս, գողտուկ, գաղտնի։
       Գուզ անել. Կծկուած պահուըտիլ, սուտ քուն լինել, ձայն եւ շունչն քաշելով ՝ անտես ընել զինքն, կամ ծածկաբար դիտել զայլս։
       Գուռ. Քարէ շինուած աւազան, յորմէ անասունք ջուր կը խմեն. թակոյկ։ Եւս՝ հնձանի աւազան, յո ր քամուած գինին կը վազէ, կը լեցուի եւ անտի կը հանեն կարասներու մէջ։ Կ’ըսուի ջ րոյ կ ամ ա ղբիւրի գուռ, գ ինւոյ գուռ։
       Գոռ, գօռ. Փոս, թրքաց կամ քրդաց գերեզմանները։ Հ ասանք գօ ռներ։Մեռելը գ ոռի մ էջ ն ստեր էր։
       Գըհօռ. Գօռի նշանակութիւն ունի, բայց ընդհանրապէս կը գործածուի իբրեւ վիհ կամ լերանց մէջ արեգդէմ լեռնակողմը, ձոր, մակաղատեղ խաշանց, իբր խոռ կամ խոր տեղ։
       Գօռ ո ւ ջահնամ. Անէծք է. իբր յ անդունդս կամ ի սանդարամէտս եւ ի դժոխս։
       Գոյ, գոսկոյ. Ահա, ահաւասիկ։
       Գուգում. Կիւկիւմ, պղնձէ մեծ սափոր։
       Գումգումայ. Փոքրիկ ճերմակ շիշ ապակի է կամ բիւրեղեայ ։ Ծ ըծերն ’ի ծ ոց գումգումայ։
       Գեղավրայ. Հարեւանցի, եւս ՝ գեղացւոց սովորութեան պէս, գեղջկօրէն։
       Դ
       Դաղ, դաղել. Խար, խարել, դամղայ, կրակցուցած երկաթի կտորով խարել մարմինը։ Ո չխարի դաղ՝ նշանի համար, ձ իու դաղ։ Մ արդ դաղել՝ երկաթի ձողով խարել վէրք, կամ այլ ախտի առթիւ։
       Դահ, դահցած. Տարիքն անցուցած, թարմութիւն կորսուած։ Դ ահ կ նիկ։ Դ ահցած է ծ։ Դ ահ գ ոմէշ։ Դ ահցած հ աւու միս։
       Դա, դան. Այնտեղ, հոն։
       Դառինջ, դառընջենի. Վայրի խնծոր եւ իր ծառը։ Դառընջի համն քիչ մը թթու կամ թեթեւ դառնութիւն մը ունի, բայց պահելով կ’անցնի անախորժութիւնը։
       Դար. Կէս, բլուր։ Դ արնը վ եր։ Դ արնի վար՝ Զառի վեր, զառի վայր։
       Դար ո ւ բար. Դուրս ու ներս, կամ շէնքի մը շուրջը ։ Դ ար ո ւ բ արն աւլեց։ Դ ար ո ւ բ արն ձ իւնով լեցուեր։
       Դարկահ. Մեծ դուռն։
       Դաստմալ. Դաշկինակ կամ ձեռաց սրբիչ ՝ լուացուելու ժամուն։
       Դարդ. Տէրտ, հոգ, ցաւ։
       Դէլ. Էգ շուն։ Նախատելու համար վատթար կիները դէլ կը կոչեն։
       Դեղ, դեղել. Դեղորայք, դեղ ընել՝ բժշկելու համար։ Եւս՝ թունաւորել։ Բ ժիշկ հ իւանդը կ ը դ եղէ։ Հ աց կ ամ գ ինին դեղեց՝ թունաւորեց։
       Դեղ. Աչքի դեղ. ծարուր։ Ա չքեր դ եղ քաշեց։
       Դըդմակ մ ը գինի. Բարակավի զ դդումը կը չորցունեն, բերանը կը բանան, վերէն մէջը կը պարպեն, կը ձիւթեն, գինի կը լցեն։ Դ դմակով գինի ՝ դդումով գինի։
       Դըռայ, դըռէն. Քրդու կին կամ պառաւ։
       Դան-դէն, դաս-դէս. Անդին-ասդին. Դ էն գ նա։ Դ աս արի, ա սդին էկո՛։
       Դիր. Անգամ, հեղ։ Ք սան դ իր ա սի։ Հ ազար դ իր խմենք, չ ենք կշտանար։
       Դիր, դիրք. Կտաւատի չափ մը կամ կշիռ մը, զոր մէկ անգամ կը դնեն ձիթղաց եւ ձէթ կը հանեն։ Ե րսուն դ իրք կ տաւատ ունէր։
       Դո՞ր. Ո՞ւր։ Դո՞ր կ’երթաս։
       Դուման. Մէգ, մառախուղ, փոշի։ Դ ուման բ ռներ Ս իփանայ ս ար։ Թ օզ ո ւ դ ուման հ անելով ա նցաւ։ Դ ուման չ ոգեր ’ի դաշտ։
       Դրէ դրէ. Յուշիկ-յուշիկ, ծանր-ծանր, կամաց-կամաց։ Հիւանդի, ծեր մարդոյ կամ ծոյլի համար կը գործածուի։ Դ րէ դ րէ կուգամ։
       Դրնդալ. Թնդալ, դղրդալ, դուռն ու դրանդին շարժէ ն վերնալ, սաստիկ վախնալ։ Ք օշքն ո ւ սարայը կամ գ եղն ո ւ ք աղաքը կ ը դրնդար։
       Դարբ. դըրբ. Հարուած, զօրաւոր կռիւ, ահեղ բարկութիւն։ Է դոնց դ արբէն ե րկիր կ ը դողայ։
       Դէսա, դէնա. Ասդին, անդին։
       Դուման, դումանջի. Նաւի ղեկ, ղեկավար։ Ե ս դ ումանջին ե մ Կիվիւուն։
       Դուդուկ, դուդուկջի. Սրնգի մէկ տեսակը, սրինգ փչող։
       Դուր ո ւ դրկեց. Դրացի, թաղեցի, բնակակից։
       Ե
       Եռ. Գիծ, խաղ։ Կ լոր ե ռ ք աշեց ա թոռքի բոլոր՝ աթոռին շուրջը գծեց ըսել է։
       Երկու հոգւով. Յղի կին։
       Երդման, երդմէն. Երդիքի մաս մը՝ փողոցի վրայ բացուած, ուր կը նստին ու անցուդարձ ը կը դիտեն. պատուհան, պատշգամ, երեսբաց։
       Եսըկի, եսի. Զիս, յ իս, ինծի։ Հ երիք ե սըկի լ ացնես։ Է րեցիր եսի։
       Եէրիշ քըշել. Եիւրիւշ ընել, յարձակում ընել։
       Երդիք բացող. Երդիք կ’ըսեն գեղի տանիքին վրայէն կամ քովէն բացուած ծակը, որ կը ծառայէ օդ տալու եւ ծուխ ը քաշելու, եւ որ լոյս կուտայ տան կամ ախոռին։ Ամէն իրիկուն ճրագավառին կը գոցեն մեծ փաթթոցէ գունդով մը եւ առտուն կը բանան։ Մեծատանց մէջ տախտ աւլել, երդիք բանալ-գոցել եւ այլն մէկ-մէկ անձանց գործ է, որք առանց այդ գործին ալ ձրի կ’ուտեն ու կը պառկին հոն։
       Զ
       Զայ անել. Ոչնչացունել, կորուսանել, իսկ երբ մարդոց համար կ’ըսուի զ այ ը նել՝ սպանել։
       Զատ. Առ ձեռն ուտելիք կերակուր։ Զ ատ եփեց։ Զատուոր՝ հաց ու կեր տարող դաշտի մշակաց։
       Զար. Հազար։ Զ ար զ օրով ք ովիդ էկայ։
       Զատ, զատմանց. Հեռի, հեռուանց։
       Զարկին ծով, զ արկին գետ. Ծովը կամ գետը մտնալով անցնիլ։
       Զարզանդ. Սարսափ, զարհուրանք։ Զ արզանդը բ ռներ է ր աշխարհը։
       Զանգին. Հարուստ, մեծատուն։
       Զանգու թալել. Զէնկիլէմիշ ընել երիվարը, ուժով վազցնել ձինը։
       Զօզան, զոմա. Ամառուան մակաղատեղ խաշանց՝ զով լեռներու եւ աղբիւրներու վրայ, ուր վրան կը կազմեն, կը նստին խաշնատէրեր. յորս բոլոր քրդեր ու տեղ-տեղ ալ հայեր ընտանեօք վրանաբնակ կը լինին գարնանէ մինչեւ աշունը՝ հետզհետէ դաշտէն բարձրանալով սարերը։ Իրենց հետ կը տանին տնական բոլոր կահ-կարասին, անդեայք եւ անասուն՝ գեղը ձգելով բոլորովին ամայի։ Զօզանի կթան, եղն, պանիրն, մսացուն համեղ եւ պարարտ կը լինի, մարդն ալ՝ քաջառողջ ու գեղեցիկ։ Դ ու ն ման ե ս զ օզանի մաքի։
       Զօր, զօրընդեղ. Հզօր, զօրաւոր, զօրեղ։
       Զընար. Լերանց գագաթներ բարձրացած ապառաժ, սեպ ու մեծ քարեր։
       Զըլֆիքար թուր. Ընդհանրապէս կը նշանակէ Հաւլունի թուր , կամ կայծակէ, կայծքարէն հալուած երկաթեայ թուրը ՝ խիստ հատու եւ անբեկանելի։
       Զամզամին. Տանց էն վարի յարկ, մառան, շտեմարան, զովտուն, յորս ամառուան տապին կը նստին ի Տիգրանակերտ եւ Բաղդադ։
       Է
       Էսա, էդա, էնա. Այս, այդ, այն։
       Էսասկընայ, ըսգուն, ըսգընայ. Այսպէս, այսգունակ։
       Էմման, ըմմէն. Համայն, ամենայն։
       Թ
       Թագաւոր. Հէքադներու մէջ թագաւոր, փաշայ, խան, պարոն, բէկ, ամիրայ, աղայ, զանգին բառերը գրեթէ միեւնոյն բան ըսել է, հին կեանքի նշանակութեամբ ՝ իբրեւ քաղաքին կամ գեղին մեծը, նահապետը, որ պետ էր, դատաւոր, տէր, զօրապետ եւ ամենայն ինչ։
       Թաթ. Գուլպայ, չօրապ։ Եւս՝ ձեռաց ափ, փոքրիկները՝ թաթիկ. եւս ՝ այն պատժոյ փայտը, որով վարժապետներ ի պատիժ կը հարկանեն աշակերտի ափին։
       Թախթ. Գահ, արքունի կամ իշխանական աթոռ, իշխանութիւն։
       Թամաշայ. Հանդիսատեսութիւն։
       Թաճ, թաճել. Զանազան նշաններով քանդակեալ տախտակ, զոր տասանորդի տեսուչն կ’ունենայ ու անով կալ եղած ու մաքրուած ցորենոյ շեղջն շրջապատով կը նշանէ ՝ կոխելով շեղջին վրայ այն տախտակը, որպէսզի ցորեն չ’վերցնեն մինչեւ ինքն չափէ, տասանորդն առնէ. այս է թաճն ու ցորեն թաճել։
       Թարք, թարքին. Երբ երկու հոգի մէկ ձի հեծնան, ետեւի հեծնողը «թարք կամ թարքին հեծել է» կ’ըսուի. եւ կամ բեռ կամ խուրջի ձգէ ձիոյն վրայ ՝ ետի կողմէն, կ’ըսուի թարքի։
       Թոնիր, թոնտիր, թոնդրտուն. Ամէն տուն, բացի զանազան մասերէ, մառանէ, սենեակներէ եւ այլն, կ’ունենայ յատուկ տունը, ուր թոնիր դրած են՝ Տանտուն։ Հոն հաց եւ կերակուր կ’եփուի։ Սովորաբար հիւրեր հոն չեն մտներ, եւ կանանց սեռն ու մանուկներն կը մնան հոն։
       Թօռ. Ձուկ կամ թռչուն որսալու ուռկան։
       Թըփռել. Բողբոջիլ, ծլիլ, ծաղկիլ. թուփերը եւ տերեւները բուսնիլ։ Ք ան զ կարմիր վ արդ թ ըփռայ ես։
       Թուղթ. Հարիւր դրամի կշիռ։ Ո ւր ե րթաս՝ թ ուղթ հ արիւր դ րամ է ։ Ե րկու թ ուղթ մ էկ ն ուկի է։
       Թուղթ անել. Հմայութիւն անել, նուսխայ։
       Ժ
       Ժաժալ. Շարժե լ. մասնաւորապէս գլուխ կամ ձեռքը դողդոջելուն կ’ըսեն։ Թ եւը կ ը ժ աժայ։ Գ լուխը կ ը ժաժայ։
       Ժաժք. Շարժ, երկրաշարժ։
       Ժըղուլ, ժըղլիլ. Խօսքով կամ այլեւայլ անմեղ միջոցներով ժամանակ անցնել։
       Ժըրել. Պնտել. ամրանալ կամ ամրացնել։ Կ ապը ժ ըրէ։ Գ օտիդ ժըրէ։
       Ժիր. Լուրջ, առողջ, կտրիճ։ Հ իւանդ չէ, ժ իր է ։ Ժ իր տ ղայ մ’է։
       Ի
       Իգիդ. իկիթ, կտրիճ, բաբաիգիդ, կտրիճ երիտասարդ։
       Իդիր. Դրաւ։ Ծ ըծումն ի դիր վ էր ջ րին։ Ա ղջիկն ի դիր ձ իոյ թարքին։
       Իզարկ. եզարկ, զարկաւ։ Ի զարկ գ լխուն։ Ի զարկ ծ ովն ընցաւ։ Այսպէս է իլից՝ ելից, իբե՝ եբեր. իլաց՝ ելաց, իտու՝ ետ կամ ետուր։
       Իլին. Լիուլի, լեցուն։
       Իմալ, ինչխ. Ինչպէս։
       Ինե. Ի նմա, անոր մէջ։ Ս րտին մ եռնիմ ս էր կ էր ի նե։ Ա չաց մ եռնիմ դ եղ կ էր ինե։
       Իո՞ւր, իո՞ւրցե. Ո՞ւր, ուրկէ՞, ուստի՞։
       Իսկի. Երբէ ք, ոչինչ։ Ի ՞նչ ո ւնիս ի սկի։ Ի սկի մ արդ չ’կար։
       Իշել, իշկել, իրիշկել. Նայիլ, աղէկ նայիլ։ Ի շեցի ո ր Ս եւ Հ արոն է ր։ Ի շկեցի ա րեւնը վ եր։ Ե րդիք բ ացի իրիշկեցի։
       Լ
       Լանկ. Բարձրացուցած մէկ ոտքը կամ կաղ ոտն։ Լ անկայ զարնել՝ ոտքի տակ առնելով զարնել. նոյն է եւ լանկել։
       Լաւօ, ճաւօ. Հոգիս, աչքս, աղերսական բառեր։
       Լէշ. Սպանած կամ մեռած մարմին, դիակ։
       Լըխէփ, լըխէֆ. Վերմակ։
       Լոլիկ. Թրջուած անձրեւով կամ ջրով. եւս՝ գինովցած մարդ։ Լոլիկ կ’ըսեն ակնցիք չ’կարմրած կանանչ տօմաթէ սը. եւ Մշոյ Սուրբ Կարապետի վանքը եփուած փոքր-փոքր փիտայ հացը կը կոչուի լոլիկ։
       Լոլոզ. Սրածայր։ Լ ոլոզ ք ար։ Լ ոլոզ երկաթ եւ այլն։
       Լօշ, լաւաշ. Բարակ եւ երկայն բացուած հաց։ Հ ալուէն մ էջ լօշին։
       Լուլայ. Խողովակ։ Եւս՝ ծխափայտի գլուխը։ Եւս՝ ձմեռուան ցուրտէն սառած եւ կախուած ջուր ը՝ երկայն ու բարակ մոմի պէս։ Եւս ՝ աղբիւրներու կամ տակառներու բերանը դրուած ծորակ։
       Լուսուն. Արշալոյսին, առաւօտ։
       Խ
       Խաչկապ. Երկու ձեռքը խաչաձեւ կուրծքի վրայ դնել, որպէս կ’ընեն ծառայք եւ մանկունք մեծերուն սպասաւորելու ատեն՝ յոտին կալով։
       Խաշիմ. Անփորձ, անգէտ, անծանօթ գործոց կամ ճանապարհի։
       Խալէ, խալօ. Հալայ, հօրաքոյր։
       Խախանդել. Հանդարտիլ։ Տ ղայք քնան, տ ունը խ ախանդաւ։ Գետը, ծ ովը խ ախանդ է։
       Խէրուն. Շնորհիւ։ Ո րի՞ խ էրուն է ր։ Ս եւ Հ արոյի խ էրուն էր։
       Խույ. Բնոյթ։
       Խըզուզ. Կալին տակը մնացած կեճեպով ցորեան կամ այլ հունտ։
       Խըժախըժ. Փայլ ի փայլ, ճառագայթարձակ, արծաթափայլ։ Ս իամանդօյի ն ետն ո ւ ա ղեղը խ ըժախըժ է։
       Խըծկել. Գոցել, փակել։ Դ ուռը խըծկէ։
       Խըխմել. Խմորի պէս լինել։ Կ ոտրած ո տքը խ ըխմեր է ։ Խ նծորը խխմեր։
       Խըռնու. Իբր ճարտար։ Մ ովսէս ի ՞նչ խ ըռնու է։
       Խոտունձ. Խոտնոց, չայիր։ Եւս՝ խոտ հնձելու ժամանակ, որ կ’իյնայ յունիս ամսոյ կէսէն յետոյ։ Գիւտի նշխարաց Ս. Լուսաւորչի տօնին պահքը Խ ոտունձի պահք կը կոչեն։ Խ ոտունձին է կաւ Ստամբօլէ ն։ Մարտէ ն մ ինչեւ խ ոտունձ մ շակ վարձել։
       Խոռ. Իբր խոռոչ կամ ծուռ։ Պ ատը խ ոռեր է ։ Նստէք, ի մ տ եղը խ ոռ պահեցէք։
       Խոռ խ ոռ նայիլ. Խոժոռ նայիլ։
       Խօլ. Թեւը կըտրած կամ կոտրած։ Խ օլ ե զն։ Խ օլ է ծ։ Խ օլ Ա բրէն։ Հ արսի թ եւը խ օլ է։
       Ծ
       Ծի, ծիկ. Ինծի, ինձ։
       Ծուռ, ծըռիլ. Խենդ, խելակորոյս լինել։ Էդ մարդ ծռեր է։
       Ծըռթավարիկ. Խենդի նման։ Ծըռթավարիկ բաներ մ’ըներ։
       Ծըծմէր. Ստնտու։
       Կ
       Կան գալ. Ման գալ, պտոյտ ընել, երթեւեկել զբօսանքի համար կամ մտահոգութեամբ։ Ի ր ք էֆին հ ամար կ ան կ ուգայ։ Ց աւէն լ եռներ կ ան կուգայ։
       Կէր, կ էր ո ւ չ’կէր. Կայր, էր. կար եւ չ’կայր. էր եւ չէր։
       Կէծակ, կէծքար. Կայծակ, կայծաքար։
       Կանչուն ճետ. Ձայնեղ ագլօ ր, որ գին ունի իբրեւ ազդարար ժամացոյց չեղած տեղ։ Կ անչուն ճ ետը մորթեցի, ք եզ կերցուցի։
       Կեռիկ. Բերանի եւ կոկորդի միջեւի անցքին դուռը։ Ե րբ շնչարգել կամ անխօս լինի մարդ, «Կեռիկ փակուեցաւ» կ’ըսեն։ Չ ափազանց երկիւղէ, ա մօթէ ե ւ ո ւրախութենէ կ եռիկ փակուեցաւ։
       Կըննուխ, կըննըխկմանց. Կանուխ, վաղ, քաջ։
       Կիսրար. Բաժանորդ, կիսոյ ընկեր։
       Կլօր, դլօր. Սեխ, խաւուն։
       Կոն. Մեծ վրան, չատըր։ Վ րանաբնակաց կ ոներ։ Ս իամանդօն ի ջաւ պ առւոյ մ ը կոն։
       Կուց. Երկու ափ իրար կցած, բաց։ Կ ուց մ ը ո սկի տուաւ։
       Կուզ, կզուիլ. Սապատող, մէջքէ ն ծռիլ։ Կզուեցաւ, ք ար վէրուց։
       Կունք, կնքալ. Քնանալու պահ մը, նստելով քնանալ։ Կ ունք մ ի ա չքերս խ փեցի։ Ն ստուկ տ եղ կ ը կնքար։
       Կոլաւ. Թաղիք, հովուական վերարկու թաղիքէ ։ Կ ը մ շշէր Ս եւ Հարոն, կ ոլաւ վ ըր թեւերուն։
       Կըպէր. Յարմարէր, վայելէր։ Քեզի չը կըպե ր այդ խօսքը։ Ի նձի կպէր, ո ր ք ե առնէր՝ կը վայլէր, որ ես զքեզ առնուի։
       Կըտրոն. Անտառի կամ մացառի փայտի կտրուածքէ ն արմատին վրայ մնացած սրածայր մասն։ Ի նկաւ Ս իամանդօն կ աղնոյ կ տրոնի վրայ։Կտրո նն ի դ ուրս ց ցուեցաւ կուրծքէն։
       Հ
       Հայրած, հ այրաւ մնաց. Հիանալ, ապշիլ։
       Հանգած, հանգրան. Հանգուցեալ, խանգարեալ, աւեր։ Հ անգար խան։ Հ անգար կ ամ հ անգած ե կեղեցի։ Ս. Հանգրվ ան։ Հ անգած վանք։
       Հարսայ. Մայր, սովորաբար ակնցիք կը գործածեն։
       Հանց էլ. Անկէ զատ, բաց ի նմանէ, միմիայն։ Հ անց է լ ե զնէ մ ը՝ բ ան չ’մ նաց՝ եզ մը մնաց։
       Հաց ո ւ բ արին քաշեցին. հացով եւ բարութեամբ լի սեղան կազմեցին։
       Հետ հետոյն. Ետ ըն դ ետ, անմիջապէս իսկոյն։
       Հըմլա, հըմլա. Այսպէս, այդպէս։
       Հընանց, սանց. Այնպէս, այսպէս։
       Հըիամ հիալ. Հայիլ, նայիլ, դիտել, տեսնալ։ Հ իամ ո ր հալուորմ’ էկաւ։
       Հէրնել, էրնել, է րան անել. Ցորենը քամիին նետելով՝ յարդէն զատել։ Կ ալս էրնեցի։
       Հէվար, յէվար, էւար. Երեկոյ. երկրագործները վարելէ, քաղելէ կը դադրին, արեւը մտնալէ ն քիչ մը ետքը։ Օ րն յ էվար է։
       Հոսելի. Հեծանոց. այն փայտէ գործիք, որ երկար, բարակ կոթ մը ունի, եւ գլուխը ձեռքի ձեւով շինուած, չորս մատնաձեւ կտորներով, որով կը հոսեն կալը եւ կը զտեն ցորեանը։
       Հուրիկ, հօրիկ. Գութանի կամ սայլի լծուած առաջին զոյգ եզներ։
       Հուսա, հուտա. Հոս, հոդ, այստեղ, այդտեղ։
       Հող թ աբլել բերան. Յոգնած ուղեւոր մը կամ երիվար մը, եթէ ուտելիք պակսի, անօթութեան առթիւ հող կը ձգեն բերանը կ’ուտեն մինչեւ իջեւան հասնին, իսկ առանձին հող ուտելու սովորութիւն ունեցող ալ կայ։
       Ձ
       Ձէն, ձէնել. Ձայն, ձայնել։ Եւս ձէնել՝ հրամցունել, հրաւիրել։ Խ նամին ձէ ներէինք մ երը։
       Ձէնձէնոց. Ձայներ, աղաղակ, աղմուկ։
       Ձէթ, ձէթկիկ. Մանր, մանրուկ։
       Ղ
       Ղորդ. Ճիշտ, ճշմարիտ։ Ղորդ ասա, ղո՞րդ է։
       Ճ
       Ճաթ, ճ աթ ո ւ պըլընկ. Հին լաթ, ցնցոտիք։
       Ճախր, ճահր. Չարխ, անիւ։ Եւս՝ թել մանելու ճահ ր կամ ճախրակ։ Ճ ահր մանելով ՝ մ եր ա պրուստ կ’ընենք։
       Ճախրիֆալակ. Աշխարհի կամ բաղդ ի անիւ։ Վ անայ Մ հէրի դ ուռն կ ը բ ացուի Հ ամբարձման գիշեր. հ ոն է Ճ ախրի ֆալակ։
       Ճան. Վէգ, այսինքն՝ այն ոսկոր, որ կայ մարդոյ եւ չորքոտանեաց ոտից կրունկէն վեր՝ պճեղին կից։ Ճ անը կ ոտրեր է ։ Ճ ան կ ը խ աղան տղաքներ։
       Ճանը ճ ուկ է. Վէգով բա ղդ կը փորձեն։ Երբ նետած ատեն ճանը կայնի այն երեսին վրայ, զոր կը կոչեն ճուկ, յաջողութեան նշան է։ Բաղդաւոր մարդու համար կ’ըսուի. «Անոր ճանը ճուկ է»։
       Ճապալէզիլ. Սահելով կամ որեւիցէ կերպով գետինը փռուիլ բոլոր անձամբ։
       Ճար, ճառ. Գօտի՝ բարակ, թեթեւ շալէ ։ Մ էջքդ բ արակ ճարով ՝ ա ղւոր կ’երեւիս։
       Ճեղլակ, ճըղլակ. Երկճիւղ չաթալ։ Ճ ըղլակ փայտ, ճ ըղլակ ծառ, ճըղ լակ սար։
       Ճըմուռ. Եփուած հաց կը մանրեն հալած եղի մէջը, կը ճմռեն, կ’ուտեն ՝ հալուայի նման։
       Ճըւտել. Ճիւերէն բռնել, երկու կտորի ճեղքել։ Հ աւի պ էս ճըւտեցին։
       Ճիւ. Ոտք, սրունք։ Ճ ըւօք կ ը հ րէ ա թոռքը։ Ճ իւս ի նկաւ գուբը։
       Ճիժ, ճըժեր. Մանր տղայ՝ միշտ լացող, ճչացող։ Եւս՝ իբր անչափահաս կամ պակասամիտ։ Ճըժվժոց՝ մանկանց աղմուկ ու լաց։ Ճիժ ո ւ բիժ՝ օլուղ չոջուղ։
       Ճութ. Ողկոյզ։ Եւս՝ նմանութեամբ կ’ըսուի նորահաս տղայի եւ այլ նիւթի։ Ն երսէսը ճ ութ է ր ճ թացաւ։ Ճ ութ ճ ութ մ արջան գ ինդ ունէ ր։
       Ճռբել. Ճանկերով վար բերել, քաշկռտել։ Ծ առի պ տուղները ճռփե ր ե ն։ Կռուեցան, մ ազն ո ւ մ օրուքը ճ ռփեցին։ Իսկ կռփելն է կռուփել։
       Մ
       Մաթ մնալ. Զարմանքէն ապշիլ, բերանաբաց նայիլ։
       Մաղկատ մաղկտալ. Կսկիծ, ներքին հոգ ու ցաւ կրելով՝ սաստիկ տխրիլ եւ, գլուխն ու անձն երերցնելով, մունջ-մունջ հառաչել։
       Մաղմաղ աղօթրան. Արշալոյսի բացուելու նշան, երբ հորիզոնի խաւարը մանր լոյսեր կը ցնցղէ՝ ինչպէս մաղէն անցած լուսոյ նուրբ ճառագայթ։ «Երկինք կը մաղկտայ» ալ կ’ըսուի, իբր թէ խաւարը ի ցաւս եւ յերկունս կը ծփայ երերալով։
       Մայլել. Զմայլել։
       Մալուլ, մալուլաւ. Որբի նման անտէր ու անմխիթար, տխուր։ Ձ իւնը կ ը հալէր, կ աթէր վ էր մ ալուլ լ աճուն։ Մ արդը մալուլաւ։
       Մայա ընել. Ցած ձայնով երգել, խաղ ասել։
       Մանգզոն. Մանգաղ փոքըր։
       Մաննի, մաննուակը. Մատանի, մատանւոյ ակն։ Կ ը փ այլի մ աննու ակը։
       Մարդ մարդասուն. Մարդ եւ մարդկային սերունդ։ Մ արդ մ արդասուն չ կար այնտեղ։
       Մատակ. Էգ անասուն, իսկ յատկապէս կ’ըսուի գոմէշի մատակին։ Խ օլ ե զն պ առկեր ք ան զմատակու. փ որէն հ անին շ ատ ճ րագու։ Անուանի է մատկու կաթն սեր։
       Մէզար. Շալէ մեծ բօղչայ, յորում հաց կը դնեն տանին մշակաց, եւ, բանջար ու այլ բաներ մէջ դնելով, կը կապեն շալակնին կանայք։ Մէզար կէս գոգնոց ալ կը նշանակէ։
       Մէկլար. Կը հնչուի մէյլար. դէպ ուղիղ, առանց հանգչելու եւ խոտորելու։ Դ էպ Ս իփնայ ս ար մ էկլար ք շեցին հ ասան։ Մ ինչ ի րիկուն մ էկլար գացինք։
       Մէկուց. Մէկանց, անմիջապէս։
       Մըկայ, հըմըկայ. Հիմակ, այժմ։ Դ ու գնա, մ ըկայ կուգամ։
       Մէկէցմէկ. Մէկէնիմէկ, իսկոյն։ Մ էկէցմէկ մ եռաւ։ Մ էկէցմէկ հասաւ։
       Մէրանց, մարանց. Մօր տուն։ «Հարսը մէրանց տուն դարձ գնաց» կ’ըսուի, երբ նոր հարսը առաջին անգամ փեսայի տունէն մօր տուն կը հրաւիրուի։
       Մըղըլ ուտել. Կաշառք ուտել։
       Մըժ. Մէգ։ Մ ըժ ո ւ տ ումանի մ էջ ծածկուինք։
       Մըն, մընի. Պիտի։ Մ ըն սիրեմ, Մ ընի գայ՝ պիտի սիրեմ, պիտի գայ։
       Մըրխօշ, մարխօշ, մէրխօշ. Թթուաշ, քաղցր թըթու։
       Մըսիլ. Միսին կամ մարմնոյն փարիլ, գրկել համբուրել, շօշափլ։ Դ էւերու մ օր ծ իծը մ ըսեց։ Թ է ո ր ի մ ծ իծը չ’մսէիր։ Ծ իծը մ սել ստինքը բերան առնուլ, իբր կաթնասուն զաւակ որդեգրուիլ կը նշանակէ։
       Մըքըբայ, մըքըբէն, մուքաբայ. Ուռենւոյ դալար ճիւղերէ կամ կնիւնէ հիւսուած մեծ ու խոր սալայ, որոյ ներքեւ կը դնեն ամանով կերակուր եւ այլ ուտելիք, վրան ալ ծանր քար մը, որով այդ ուտելիքներ կը պահպանուին կատուներէ, մուկերէ, մանր տղաքներէ, որք կը պատեն եւ կը հոտոտեն շուրջը, եւ օդ ալ կը խաղայ հիւսուածքէն. որով չեն աւրուիր կերակուրներ։
       Մոմտան. Աշտանակ։
       Մոնթ. Աղթամարայ եւ Անապատաց մէջ դեռ կարգ ու աստիճան չ’առած տիրացուներուն կ’ըսեն։
       Մոնծ. Մեծ։
       Մոնչ. Մանչ։
       Մրա՜յ, մրի՜կ. Մայրիկ, ա՜յ մայրիկ. կանանց բառ է, երբ մեծ ցաւ կամ զիղջ կամ զարմանք յայտնեն։ Մրի՜կ, հ օրս ձ եռք չ’պ ագի հապա։
       Յ
       Յաւա՜ր. Յօգնութիւն կոչել։ Յ աւա՛ր ա րին։ Յ աւա՛ր կ այ։ Յ աւար տ արէք գ եղը։ Յ աւար հասէք։ Կը թուի, թէ աւարիչներուն գալէն կողոպտելէն մնացեր է այս բառը, զի երբ վտանգ մը պատահի թէ՛ գեղը, թէ՛ դաշտը, թէ ի ճանապարհի, մարդը յաւա՜ր կը կանչէ մեծ ձայնիւ, եւ ամէն լսողը կը վազէ յօգն, զի յաւար հասարակաց վտանգ կը նշանակէ, ինչպէս Պօլիս կը կանչեն՝ Կրա՜կ կայ։
       Յար, Յարի, հարի. Նախդիր է, մինչեւ կը նշանակէ։ Յ ար ե ս հասայ, գ ողը փ ախաւ։ Յ արի ք աղաքը տ արան։ Հ արի ա ռունը ջ ուր գայ, գ որտի ա չքը դ ուրս կուգայ։
       Յէր. Քարայր, մաղարայ։ Մ հէրի յ էր։ Ք արը շրջեց, մ տաւ յէրը։
       Յէմեցաւ. Համեցաւ, յուշացաւ։
       Ն
       Նախիր, նախըրգընայ, նախրգընէն. Գեղին դուրս այն հրապարակը, ուր նախիրը կը ժողովուի, ու նախրչին կը քշէ տանի արածել եւ իրիկունը հոն կը բերէ, ուր իւրաքանչիւր աղջիկ, կին, մանուկ իր կովն ու ոչխարը կը զատէ տանի։ Հոն ծառեր եւ ջուր կայ, նախիր գալէն յառաջ կը կանխեն հոն, կը տեսնուին, կը խօսին, կը բամբասեն, կը սիրաբանեն եւ այլն։ Յայս ակնարկելով ըսուած է. «Նախըրգընէն ուռի ծառ, խնծոր թալեմ, արի տար»։
       Նէճիր. Ընկերութեամբ կամ հանդիսաւոր որսորդութիւն։
       Նըխշ, նըխշել, նըխշուն. Ասեղով նկարէն, նկարել գոյնզգոյն։ Նըխշ, նըխշել՝ քարկահով ասղէնկար ընել։ Նախշուն այլուխ գոյնզգոյն բանուածքով թաշկինակ կը նշանակէ։
       Նուիրակ. Վարդապետ կամ կրօնաւոր մը, որ վանքի մը կողմանէ կը շրջի Ս. մասունքով եւ կոնդակաւ թեմական գիւղեր, ձիով ու ծառաներով, որոյ պաշտօնն է քարոզել, եկեղեցեաց, ամուսնութեանց եւ կրօնական բարեկարգութեանց հսկել եւ վանքին սահմանեալ պտղին, մատաղ եւ այլ նուէրները հաւաքել։ Նուիրակն առաջին ու բարձր պատիւն ունի որեւիցէ գեղին մէջը. դիմաւորելով կ’ընդունին զինքը եւ, գլուխ բանալով, մէկիկ-մէկիկ աջը կը համբուրեն, վերին գլուխը կը բազմի։ Նուիրակը կը մեծարուի քրդերէն եւ երկրի պետերէն՝ իբրեւ շրջող առաջնորդ։
       Շ
       Շապիկէ անցունել. Երբ օտար տղայ մը որդեգրեն, մայրագրին շապիկի տակէն կը մտնայ, օձիքէն վեր կ’առնեն, իսկ երբ հասակաւոր է, մայրագրին շապիկը կը հագցունեն անոր, կը հանեն, որով կը համարուի իբր հարազատ։ Թ ագուհին ի ր շ ապիկէն ա նցուց պ ստիկ Մ իրզայի բ երած աղջիկները։
       Շաւեռ. Ջութակ, քէմէնչէ։ Շաւեռ քաշող՝ քէմէնչի չալող։
       Շրջուկ, շրջոնք. Թերս դարձած։ Վ երարկուն շ րջոնք հ ագեր էր։ Եւս՝ երեսը շրջուկ, երես դարձուցած, տխրահոգ։
       Շըբաք. Պատշգամ, քօշկի երեսբաց։
       Շընիկ, շինիկ. Գեղի չափ կամ կօտ ցորենւոյ, գարւոյ եւ այլն։
       Շիլայ. Կարմիր ներկած կտաւ։ Եւս՝ լափայ՝ եղով ու ծաւարով եփուած։
       Շուռա, շուռաջի. Ժողովք, ժողովական, խորհրդական։
       Շուր գալ, շ ուրջ գալ, ժ ուռ գալ. Շրջել, պտոյտ ընել։
       Շօր. Աղի. Շօր գօլ՝ աղի լիճ։
       Ո
       Ուռց. Անուխի հոտով ու անոր տեսակէն մանրաթուփ խոտ՝ դաշտային ու լեռնային, զոր թանապուրի եւ պանիրի մէջ կը դնեն։ Այլ է դաղձը։
       Ուռել ետեւէն. Մեծ արագութեամբ վազել փախչողի մը ետեւէն հասնելու, որ կ’ըսուի նաեւ՝ լարել ետեւէն։
       Ոփ. Այն լճակն կամ աւազանն, յոր կը ժողվեն փոքր աղբերց ջրերը՝ օրերով եւ ժամերով, որոյ յատակը բերանաձեւ ակն շինած են եւ զայն կը կալնեն (գոցեն)՝ երկայն փայտ մը իջեցնելով աչքը ու կը բանան՝ դուրս քաշելով զայն։ Ուստի առու մը առատ ջուր կը հոսի՝ արտն ու այգին ջրելու։ Ոփը գոցող ու բացող փայտը կ’անուանեն տոփ կամ տոփան։ Արճիշոյ կամ Քաջբերունեաց մէջ Մեծոփայ վանքը իւր անունը աստի առեր է։
       Ողեայ. Փորձանք։
       Չ
       Չաղա. Բալուայ գաւառին մէջ հայք չաղա կը կոչեն մայրը։
       Չափալ. Անպէտ, աղտոտ, փինթի։ Հ արամ չափալ. մէկը արհամարհելու համար կը գործածեն։
       Չալաղան. Չայլագ, ցին թռչուն։
       Չոգ, չոգել. Ծունկ, ծնկածալ նստել. կ’ըսուի նաեւ ծնկերուն։ Ա մբը չ ոգեր է վ ըր դ աշտին։ Ծ ունկ չ ոգեր։ Ա րիւն է լաւ հ ար չոգերը։
       Չում, չուր, չուրմի. Մինչեւ, մինչեւ որ։
       Չուռ. Երկայն բուրդ ունեցող այծ, թիվթիկ։
       Չորս տակել. Չորսի ծալել։ Չ որս տ ակեց Ս իամանդօն ի ր ա բան ե ւ Խ ըջէզարին ն ստեցուց վրան։ Թելի կամ չուանի համար ալ կ’ըսուի երկտակել, չորստակել եւ այլն։
       Պ
       Պառեկ. Կռնակ, մէջքէն վեր ուսերով մէկտեղ։ Բ եռը դ րին պ առեկ։ Պ առեկը զ արկեր է ծառին, ն ստեր է ր։ Դ եռ ի մ պ առեկ գ ետին դ րողը ի ր մ օրից չ է ծներ, որ կը նշանակէ ոչ ոք կարող է զիս պարտել, անյաղթելի եմ։ Պ առեկի վ րէն պ առկած էր։
       Պարըկ, բարիկ. Հրեղէն կամ օդային ոգիք։
       Պալ. Քարերու մեծամեծ կտորներ։ Փ այտատ ո ւ թ ի բերէք, պ ալեր ո ւ զ ընարներ շըռջեցէք, Խ ըջէզարէն ո ւ Ս իամանդօն մ էկտեղ թաղեցէք։
       Պէտ. Խոշոր, մեծ, Ձ էթ ո ւ պէտ՝ մանր ու խոշոր։
       Պըհմըտած. Պահուըտած։
       Պըտոտք, պըտոտել. Պտոյտք, շրջել, շուրջ գալ։
       Պնտուկ. Ֆընտըղ, կաղին։
       Պօրոն. Խոյ կամ վայրի ոչխար։ Ո րսորդ պ օրոն մ ի զարկաւ։
       Պօհ մի. Պահ մի, քիչ մը ժամանակ։ Պ օհ մ ի լ ացին զ ինքը։ Պ օհ մ ի կ եցանք ո ւ ելանք։
       Ջ
       Ջէրկայ, ջէրգէն. Շարք, տող. Խորոտիկներ իմ ջէրգէն՝ իմ շարքին։ Ջ էրկայ մ ը գ իր գ րեց։ Ջ էրգայ ջ էրգայ զ օրքեր անցան։
       Ջնջխել. Ջախջախել։ Ի նկաւ մ էջքը ջ նջխւաւ։ Գ լուխ ջնջխեցի։
       Ջրտըկւոր. Տիկերով ջուր կրող դաշտի մշակաց, հնձողաց։ Եւս՝ ջրւոր, արտ ու այգի ջրող։
       Ջոչ, ջոջ. Մեծ. Ջոջոյ՝ մեծ մայր, մամ։
       Ջռբել, ճռպել. Փորձել։ Ո ւժը ջ ըռբեց։ Մ իտքս կ ը ջռբես։
       Ռ
       Ռաստ, րաստի. Դէպ ուղիղ, ճիշտ։ Գացի, ձ իաւոր մ ը ռ աստ է կաւ։ Ր աստին ա սա ի ՞մալ եղաւ։
       Ռօմի. Քրդու ցեղ կամ ազգ՝ Կորմանճի ըսուած, որոց սովորութիւնն է չաշխատիլ, այլ, իբրեւ ազնուական, ձի, զէնք ունենալ, շրջել, կռուիլ եւ ժողովրդեան վաստակն ուտել։
       Ս
       Սէյիր ընել. Հմայել, կախարդութիւն ընել։ Կարմի[ր] դ էւը ս էյիրով ե ղաւ հ ողէ բլուր։
       Սէպել. Նետել, ձգել։ Տ անիքէն ս էպեց վ ար։ Ե րեսէ ս էպեր զիս։
       Սեւ գայ. Անէծք է. Ս եւ գ այ վրադ։ Ս եւ գ այ ա ղջկան հալին՝ իբր սուգ, սգաւոր լինել։
       Սըպնել. Սպանանել։ Կ’ուզէր զմարդ սըպնէր, կնիկն առնէր։
       Սըռ. Գաղտնիք, գաղտնարուեստ, հնարագիտութիւն։
       Սիրտը կպաւ. Սիրտը սիրեց, սիրահարեցաւ։ Ո վանի ս իրտը կ պաւ Շուշանին։
       Սիրող. Սիրահար, սիրոյ յարաբերութիւն ունեցող։ Մ եք ս իրող ունինք, ո րոյ ս րտին վ արդ ո ւ ռ էհան կ այ բուսած։
       Սուզակ. Հագուստի թեւերուն եւ օձիքին բերանը կարուած խարջ, ղայթան եւ այլեւայլ զարդ, օղակ։ Ի նչ ս էր կ այ դ րէք սուզակ, ի նչ ա նոյշ բ աներ կան, ը րէք կօճակ։
       Սքաթ եղնիլ. Համոզուիլ, հանդարտիլ. բնակութիւն եւս հաստատել։
       Սօնէ. Սօնրայ, յետոյ, վերջը։
       Սար ո ւ բար, սարբար, սէրբար. Բեռը բառնալէն զկնի եզին կամ գրաստին վրայ՝ երկու հակի մէջտեղ, թեթեւ բեռ մ’ալ կը դնեն՝ սարբար, որ բեռան վրան ըսել է։ Բ արձ զ խօլօն (եզն), զ արկ ս ար ո ւ բար։
       Վ
       Վազան. Արագոտն։ Այս անուն կուտան նաեւ բարակ շան, թազի։
       Վաք, վ աք դէզ. Վաք կ’ըսեն ջաղցի ջրոյ մեծ խողովակին, եւ վաք դէզ՝ այն բարձր դիրքին, ուր հաստատուած է վաքին վերին գլուխը։ Այդ դիրքը սովորաբար զուարճալի է առուի պտոյտներով եւ շրջապատ տնկուած ծառերով, ուր կը նստին զբօսանքի եւ զովանալու համար ամրան տապին։
       Վարոց. Դալար փայտ բարակ, որով եզն կամ այլ անասուն կը վարեն զարնելով, չուպուխ. մարդ ծեծելու ալ գործ կ’ածեն։ Ք աշեց կ աղնի վ արոց քօքէհան, հ ասաւ տ ուեց կ նկայ ջանը. որ ըսել է՝ արմատէն խլեց կաղնի վարոց մը եւ անով կնիկը չարաչար ծեծեց։
       Վալ վալուն, վ ուլի վուլի, վ ըլ վըլուկ. Աղաղակ, աղմուկ ձայնից։
       Վերդիր ընել, վ երցին դրին. Խորհել, թեր ու դէմ խօսելով՝ որոշումն ընել։
       Վեր, վըր. Ի վերայ, վըրայ. նախդիր, երբ խնդրէն առաջ ըսուի։ Վ եր քաղքին. վ ըր գլխուս։
       Վէր. Վայր, վար, ցած։ Ջ րհորնը վ էր ինկաւ։
       Վէրու եզն. Վայրի եզն։
       Վէրու ոչխար. Վայրի ոչխար. էրէ վայրի։
       Վըժալ. Գըժալ, ճչել, մեծ ձայնով գոչել։
       Վըժան. Ձայնեղ։
       Տ
       Տաղաւար, տաղաւարիկ. Եղէգներով կամ անտառի մացառներով շինուած փոքրիկ տնակ, գուլիպէ։ Հովիւք կամ սեխ մշակողք կամ արտի ու այգիի պահապանք տապ եւ թօն օրերու համար կը կառուցանեն փոքրիկ տաղաւարիկներ, ուր կը տաղաւարին, տեղաւորուին ու աշունը կը քակեն։ Իսրայէլացւոց տաղաւարն ալ եղէգնով շինուած առժամանակեայ տնակներ էին անապատին մէջ, որոյ օրինակ ցարդ կ’ընեն հրէայք։ Հայոցս տաղաւարի տօնն ալ նոյնն է, զի Վարդավառին, Աստուածածնին եւ Ս. Խաչին տօներուն ժողովուրդը մեծ բազմութեամբ վանքերը կ’երթան՝ ուխտ ու մատաղ ընելու։ Եւ այդպէս առօրեայ տաղաւարիկներ կը կազմեն, երբ սենեակներ չբաւեն կամ ծառերու հովաինք չլինին, որպէս կ’ընեն Մշոյ Ս. Կարապետի վանքը, եւ տօնը անցնելէն զկնի կը քակեն։ Այս իմաստով է Եզեկիայի աղօթքի մէջ. «Մեկնեցաւ յինէն հոգի իմ՝ որպէս զայն, որ քակէ զտաղաւար»։ Այլուր եւս. «Իբրեւ զտաղաւար Սեխենեաց»։ «Արասցուք երիս տաղաւարս». որ չէր նշանակեր վրան, այլ Ս. Պետրոս, իբրեւ ձկնորս, գիտէր պատրաստ քարերով, խոտերով կամ եղէգով ու մացառով տաղաւար կառուցանել, զոր ունին եւ ձկնորսք։
       Տաւար. Ընտանի անասունք՝ կով, եզն, գոմէշ, այծ ու ոչխար եւ այլն։ Ը նծըկի տ աւար մ ը տուեցէք, ե րթամ որսի։ Հեծնելու ձի, ջորի եւ այլն կը նշանակէ։
       Տալ ո ւ առնել, տ ուին ո ւ առին, չ ափել ո ւ չափուիլ. Կը նշանակէ ճակատամարտիլ, գօտէմարտիլ, հարուած տալ ու առնուլ, ուժ փորձել։
       Տափ, դափ, տափածող. Տէֆ, տէֆչի, տէֆ չալող։
       Տեղ, տեղեր. Եաթախ, անկողին։ Տ եղդ ձգեմ, ե րթաս պ առկիս։ Տ եղերը վերուցէք, տ ունը ա ւլեցէք։ Ի գայ պ առկի ղ ումաշ տեղերով։
       Տխմար, թխմար. Տղայ, անչափահաս, խելահաս չ’եղած։ Մ եր թ խմարները ո ՞ւր ե ն։ Թ աղի տ խմարներ գ նացին վ անք։ Տ ասն ե ւ հ ինգ տ արու տ խմար մ ի է։
       Տեղնըցտեղ, տեղնստեղ. Եղած տեղ, ամենայն ճշդութեամբ։ Տ եղնցտեղ ի նկաւ մ եռաւ։ Տ եղնցտեղ ասաց կամ կատարեաց։
       Տղաբեր, տղամէր. Մանկածին կին, կաթնասուն տղայ ունեցող մայր։ Տ ղաբերը մ ինակ մ ի ձգէք։ Տ ղամէր է չ’մեղադրուիր։ Նորածին կինը կը կոչեն ծննդական։ Է կաւ տ ունը ծննդականին, խաչն, ա ւետարան դ րին գլխին։
       Տունիկ, տօնիկ. Թանձր բաղարջ հաց. սովորաբար ջաղացքները կ’եփեն։
       Տուրիկ. Բուրդէ հիւսուած կամ կապերտի կտորէ կարուած տոպրակ, չանթայ, զոր հովիւք եւ որսորդք կը կախեն պարանոցէն վար՝ անթատակը, յորում կը դնեն ծաղիկ, աղ, հաց, դանակ, կապ եւ այլն, առ ձեռն պիտանի բաներ։ Ուղեւորք եւս գործ կ’ածեն, շքեղ եւ անշուք տեսակներ կան։ Ի մ ծ ոցը հ ովուի տ ուրիկ կ ը նմանի, ա մէն բ ան կ ը գտնուի։
       Տէլ, դէլ. Դեռ, տակաւին։ Տ էլ չ էր լուսցեր։
       Ց
       Ցըփնել. Սըփռել, ցրուել։ Կորեկ ցփնեց, վառեկն կտուցով կերաւ։
       Փ
       Փարթ. Բացուած ծաղկի կամ վարդի թերթ։ Փ արթ մ ի փ րթուց ք աւուր վարդէն։ Հ ամասփիւռ ծ աղիկէն փ արթ մ ի կեր, կ’առողջանաս։
       Փէլք, փէլել. Փայլք, փայլել։ Կ ը փ էլէր մաննուակէ՝ կը փայլէր մատանւոյն ակն։
       Փլեց. Փլցուց, քակեց։ Բ եռները փ լեց դուռը՝ բեռները քակեց կամ վար առաւ դրան առջեւը։
       Փոծխ, բոձղ. Գերանդիով խոտ կամ ցորեն հնձելուն ուրիշ մէկն ալ լայն սանդրի նման փայտէ գործիքով կը ժողվէ հնձածները՝ խոռոմ ընելու համար. այս է փոծխ։
       Ք
       Քապ քապ. Մաղով կամ քթանով հիւսուած կօշիկ, որոյ տակը կարճ, բայց լայն գլխով մանր բեւեռները կը շարեն։ Այս բեւեռն առանձինն եւս ք ապ քապ կ’ըսուի։
       Քարջին. Վայրի տանձ։ Ցամաք եւ տտիպ համ մը ունի։ Ծառն կ’ըսուի քարջենի։
       Քաջ. Աներեւոյթ զօրաւոր ոգի, որ կը բնակին աւերակներ, քարայրը, ամայի տեղերը եւ լճերու մէջ։
       Քար, ք ար ո ւ քըսպ. Վաստակ, շահ ու աշխատանք։ Օ ղուլ դատէ, դատէ, ք ար արա։
       Քաւոր. Պսակի ժամուն հարսին եւ փեսային գլխուն վրայ խաչ բռնող, որ եւ նշանդրէսին եւ հարսանեաց եւ հարսնառին ատենը մեծ պաշտօն ունի. բոլոր հանդէսը եւ արարողութիւնք իր հրամանաւ կը լինին, եւ որ ընծաներ պիտի տայ հարսին ու փեսային եւ փոխադարձ կ’ընդունի։ Ամէն խօսք, հարցմունք, յարգանք, մաղթանք նախ քաւորին կ’ուղղուին։ Հաւասար է քաւոր կինն կանանց հանդիսին մէջ։ Վ արձք կատար, ք աւոր ա ղայ։ Կենդանութի՜ւն, ք աւոր ա ղայ։ Վ եր հրամեցէք, ք աւո՛ր աղայ։ Մշեցիք տղայ մկրտելուն կնքահայր եղողին քապապ, կնքապապ կ’ըսեն, իսկ քանի մը գաւառներ սոսկ քաւոր կ’անուանեն՝ իբր կնքաւոր։
       Քիսնալ, քիսաւ. Դպչել, դպաւ։ Ք արը զարկի, ք իսաւ աչքը։
       Քնթել. Կտուցել, կտուցով զարնել կամ վերցնել։ Չ այլաղան ք նթեց զ միսն ո ւ թռաւ։
       Քօխ, քօխիկ. Մէկ մարդ նստելու չափ փոքրիկ տուն, տնիկ։
       Քուղայ. Ջաղացքի քարէն վեր հաստատուած ձագարի ձեւով փայտաշէն ամբարը, յորմէ ցորենը կը թափի եւ կ’աղցուի։
       Քռայ. Քարուտ տեղ, ուր եւ անհարթ քարերով լի։ Ք ար ո ւ ք ռայ է ր ճ ամբան։ Մ անզկերտու ք ռէն գ ողեր բ ռնեցին զմեզ։
       Քրբուն. Սաստիկ բարկութենէն, նեղսրդութենէն, առ կատաղութեան։ Է դ մ արդ ի ր ք րբուն զ իւր մ իս կ ը խածէր։
       Քօքէհան. Արմատէն հանած, արմատախիլ։ Ք օքէհան կ աղնի վարոց։