Յիշատակարան. Մասն II (1767-1776)

Հեղինակ
ՍԻՄԷՕՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍ ԵՐԵՒԱՆՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  Թղթեր, նամակներ, կոնդակներ  
Դիտել
Վանայ նուիրակ եւ Առաջնորդ Պաղտասար վարդապետն զՎան նուիրակեալ էր, եւ երթալոց էր ի շրջակայսն նորին` այսինքն ի Մուշ եւ ի Բաղէշ, զի զնոսա եւս նուիրակեսցէ: Վասնորոյ` եւ ի վերայ գլխաւոր անձանց տեղեացն զյանձնարարութեան թուղթսն էր խնդրեալ ի սրբ. վեհէն վասն իւր: Զորս եւ սրբ. վեհըն ըստ խնդրոյ նորին գրեալ յղեաց առ նա: Որք են :
       Ի Մուշ: Թուղթ յանձնարարութեան վասնըն Պաղտասար վարդապետին առ Մատնավանից Առաջնորդ Սուքիաս վարդապետն` առ սուրբ Յօհանու վանից Առաջնորդ Մելիքսէթ վարդապետն, եւ առ սուրբ Առաքելոց Վանից Գասպար վարդապետն գրեաց: Եւ վասն նոցա եւս զԳ նորատիպ Աղօթից գիրք յղեաց յընծայ :
       Թուղթ եւս ըստ այսց ոճի առ Ռէս Մարգարն գրեաց: Թուղթ մի եւս առ Մշու սրբոյ Կարապետի վանից Առաջնորդ Յօնան վարդապետն գրեաց, որ ի յնվ ... ի յերկրորդ թղթոջն Մուրտիկեանց մհ. Փիլիպպոսին յիշեցեալ է , ) ի պատասխանի յնվ. ԺԲ գրեցեալ թղթոյն: Որ եւ զերկուս խնդիրս էր արարեալ ի սրբ. վեհէն: Մի` զի վասն ոչ գալստեան իւրոյ ի սուրբ Աթոռս ներեսցէ: Եւ երկրորդ` զի մի չարախօսացն իւրոց լուեալ ի վերայ իւր զայրասցի: Եւ սրբ. վեհըն եւս վասն Բց խնդրաց նորին ուրոյն զպատասխանիս գրեաց: Առաջին պատասխանին էր այս, զի եւս ի գիրս իմ ոչ եմ ասէ հարկեալ քեզ, թէ պարտիս գալ ի սուրբ Աթոռս: Կրկին կարդա ասէ զգիրս իմ եւ տես, զի եւս վնաս ունիմ ասէ ի գալստենէդ, եւ ոչ օգուտ: Որպէս յառաջանում գալստեանդ տեսի ասէ, զի եւս առաւել քան զարժանն պատուեցի ասէ զքեզ եւ փառաւորեցի որպէս վայել էր ինձ, բայց դու ոչ թէ ըստ արժանւոյն, այլ ըստ մասին եւս ոչ արարեր, եւ ոչ գիտացեր բնաւ: Զայլն դու մտածեա, եւ զատ արա ասէ ի քեզ: Եւ վասն երկրորդ խնդրոյն այսպէս գրեաց առ նա թէ` զայն չարախօսսն զորս դու մարդ համարելով խօսակցիս ասէ ընդ նոսա, եւ հաւատաս որքան առ քեզ են, եւս զայնպիսիսն ի տեղի մրճման ոչ դնեմ ասէ, ուր մնա բերելն առ մեզ, եւ խօսակցիլ ընդ նոսա: Զի իմ վէճ եւ խօսակցութիւն առ մասսայապէս յերինսն են ասէ, զորոց զծանրութիւնն միշտ կրեմ: Ուրեմն` առ Բ խնդիրսդ եւս ասէ լեր միամիտ, զի ո'չ զգալդ քո կամիմ ասէ, եւ ոչ չարախօսացն քոց լսեմ: Եւ մանաւանդ զխռովութիւն ոչ ունիմ ասէ ընդ քեզ. այլ զնուիրակութիւն սրբոյ Աթոռոյս պահանջեմ ասէ ի քէն: Եւ երբ տացես ասէ զնուիրակութիւնդ, սիրելի եւս լիելոց ասէ մեզ: Այլեւ սա վասն նուիրակութեան հաշուին իւրոյ զՊաղտասար վարդապետն միջնորդ էր արկեալ, զի տացէ նմա զնուիրակութեան հաշիւն իւր: եւ Պաղտասար վարդապետն եւս ի կողմանէ սորին երաշխաւոր լինելով, (որպէս յետոյ ասելոց եմք ի թղթոջ նորին . ) գրեալ էր աղերսիւ առ սրբ. վեհն վասն նորա, զի ներեսցէ նմա ժամանակ ինչ մինչեւ գնացեալ առ նա, առցէ զնուիրակութիւն ի նմանէ: Եւ սրբ. վեհըն եւս ըստ խնդրոյ եւ պայմանի նորին թոյլ ետ: Զոր եւ ծանոյց նմա: Եւ գրէր եւս թէ` բաց ի Պաղտասար վարդապետէն յայս երկիրս նուիրակ ոչ էր մտեալ: Առ որ գրեաց սրբ. վեհն թէ` կարի զարմանամ ասէ, զի յամենայն երկիր ուր հայք կամ եւ ընդ իշխանութեամբ այլազգեաց, սրբոյ Աթոռոյս նուիրակունքն համարձակ մտանեն եւ ելանեն. միայն յերկիրդ ձեր ոչ կարեն մտանել: Մի՞թէ միայն յայդր երկիրդ ասէ գոյ բռնաւոր: Կամ թէ ո՞ր բռնաւոր ի նուիրակացն մերոց ԵՃ եւ ԷՃ ղռուշ է առեալ ասէ, որ դուք այդքան տայք աւելորդով, եւ պարծիք եւս թէ` այսքան ետուք` հազիւ թէ հրաման առաք, այդ ոչ այլ ինչ նշանակէ ասէ, եթէ ոչ ճանապարհ, զի եւ այլք առնուցուն: Ուրեմն լաւ է ասէ ոչ գալ նուիրակին մերոյ յայդր երկիր, որպէս մինչեւ ցայժմ ոչ է եկեալ ըստ գրեցելոցն ձերոց: Քան թէ գալ, զմասն առնուլ, եւ զբոլորն տալ: Զոր եւ ծանոյց սմա առ Պաղտասար վարդապետն եւս գրելն: Եւ պատուէր` զի ի գնալն Պաղտասար վարդապետին անդ, զմէկ պատշաճաւոր ընծայիւք գնացեալ տեսցեն զԲէկն, որում եւ ծանուսցեն զկարգն նուիրակացն մերոց: Ասելով նմա թէ` Էջմիածնի նուիրակունքն յամենայն երկիր գնան. բայց բռնաւոր մի ի նոցանէ ոչ ինչ պահանջէ: Դու եւս պարտիս այսպէս առնել: Եթէ նա սիրով ընդունիցի ասէ ընծայն, բարի է, եւ թէ ո'չ, բնաւ ո'չ նուիրակեսցէ անդ, այլ ելցէ անտի: Առ Բէկն եւս գրեաց զայս: Որում եւ ծանոյց զգրելն: Առ սա եւս զմէկ նորատիպ Աղօթից գիրք յղեաց :
       Թուղթ եւս առ նոյն սրբոյ Կարապետի վանից Վէքիլ Պետրոս վարդապետն գրեաց, ի պատասխանի ի յնվ. ԺԲ գրեցեալ: Որ էր ըստ մտաց թղթոյ Յօնան պետին: Զի սա եւս էր ըստ Յօնան պետին զնոյն զերկոսին խնդիրսն արարեալ ի սրբ. վեհէն: Նախ վասն ոչ գալստեան իւրեանց ի սուրբ Աթոռս ներեսցէ ինքեանց, եւ երկրորդ` չարախօսացն իւրեանց ո'չ լուիցէ բնաւ: Եւ սրբ. վեհըն որպէս Յօնան պետին, եւ սմա եւս զմիամտութիւն գրեաց վասն խնդրոցն իւրոց: Յիշեցոյց սմա եւ զգրելն առ Յօնան պետն վասն նուիրակութեան հաշուին իւրոյ: Զոր խնդրէր յինքեանց: Առ սա եւս զմէկ նորատիպ Աղօթից գիրք յղեաց սրբ. վեհն :
       Թուղթ եւս առ տեղւոյ իշխօղ Մախսուտբէկն: Սէր եւ յանձնարարութիւն վասն Պաղտասար վարդապետին: Եւ ի նուիրակացն մերոց դրամ պահանջէր սա: Վասնորոյ եւ սրբ. վեհն անորոշակի յիշեցոյց սմա զայս: Յորմէ եւ խնդրեաց , զի զՊաղտասար վարդապետն վասն խաթեր իւրոյ ի խնամս իւր ունիցի, զի մի ' ոք իշխեսցէ զիր ինչ պահանջել ի նմանէ: Եւ այլք այսպիսի բանք :
       Ի Բաղէշ Բ թուղթ եւս յանձնարարութեան վասն Պաղտասար վարդապետին առ Ամրտօլու եւ Խնդրակատար Վանից Առաջնորդք Զաքարիա եւ Վարդան վարդապետսն գրեաց: Առ նոսա եւս զմէն մի Աղօթից գիրք յղեաց: Ժ թուղթ եւս յանձնարարութեան վասն Պաղտասար վարդապետին` առ խոջայ Մալիկն` մհ. Յովաննէսն` Ռէս Խաչատուրն` եւ եղբայրն իւր մհ. Ղազարն` եւ յորդին իւր Պապայն: Առ մհ. Սիրունն` Խօջայ Թումօն` Խօջայ Գրիգորն` Խօջայ Միլիտոնն, եւ յեղբայրսն իւր մհ. Սուքիասն եւ պարոն Աւագն: Խօջայ Բարսեղն, եւ յորդին իւր պարոն Գասպարն, առ միւս Պապայն` Խօջայ Յովհաննէսն, եւ յորդին իւր մհ. Աւագն գրեաց: Բ թուղթ եւս առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ մհ. Պապայն, եւ Յովհաննէսն գրեաց: Յանձնարարութիւն վասն Պաղտասար պետին, եւ պատուէր` վասն գործոցն իւրեանց :
       Թուղթ եւս սիրոյ եւ յանձնարարութեան վասն Պաղտասար վարդապետին` առ տեղւոյ իշխօղ Շարաբ խանն գրեաց: Որ էր ըստ մտաց թղթոյ Մշու իշխօղ Մախսուտբէկին :
       Ի Վան. Թուղթ եւս սիրոյ եւ յանձնարարութեան վասն Պաղտասար վարդապետին առ Վանայ իշխօղ Ահմատ փաշայն գրեաց: Եւ վասն նորա Բ հոխայ վարդեջուր յղեաց: Այս այն Ահմատ փաշայն է` որ երբեմն փաշայ էր ի Կարս. եւ ի գնալն Սարասկեար Մուստաֆայ փաշային ի Շամ, փոխանակ նորին Սարասկեար եւս եղեւ տեղւոյն: Իսկ յետոյ վասն անցից ինչ բարկացեալ ի վերայ նորա թագաւորն, մանղուլ արար զնա անտի, եւ յղեաց ի Վան: Եւ փոխարէն նորին զԴամատ Հիւսէյն փաշայն Սարասկեար արարեալ յղեաց ի Կարս: Իսկ նա անողջանալի վէրս ունելով ի մարմինն իւր, յետ քանեաց աւուրց վախճանեցաւ :
       Թուղթ մի եւս առ սոյն փաշայի սառաֆ տիրացու Յակոբն գրեաց ի պատասխանի թղթոյն իւրոյ: Զի ըստ խնդրոյ փաշային զորպիսութիւնս էր խնդրեալ ի սրբ. վեհըն: Եւ սրբ . վեհըն գրեաց առ նա զանցսըն Ախլցխայու: Զի քան զայս յառաջ վրացին եւ բաշաչուխն գնացին ի վերայ Ախլցխայու: Եւ սակաւ ինչ մատուցեալ ընդ օսմանցւոցն, յաղթեցին նոցա. եւ բազում աւարաւ դարձան ի տեղիս իւրեանց: Եւ յայսմ միջոցի եւս Ախլցխայու Սուլէյման փաշայն զորս յղեաց ի Բաշաչախու, որք գնացեալք անդ, ընդ բաշաչուխին յիրեարս դիպեցան յորոց փոքր ինչ կոտորուածք եղեւ: Եւ այժմ դարձեալ ի տեղիս իւրեանց խաղաղ նստեալ կան: Եւ Եաղուպ Աղայն որ փաշայ եղեւ , այժմ յԱխլցխայու եկեալ ի Կարս, անդ հանդարտ նստեալ կայ: Որում եւ ծանոյց եւս զմահ Դամատ Հիւսէին փաշային, եւ վասն փաշային իւրոյ Բ հոխայ վարդեջուր յղելն: Եւ պատուէր` զի զթուղթ եւ զվարդեջուրն ընդ Պաղտասար վարդապետին ի միասին տարեալ մատուսցեն փաշային: Եւ շնորհակալութիւն եւս գրեաց առ սա վասն արարեալ բարերարութեանն Պաղտասար վարդապետին, զի Մահմատ բէկն ոմն գնացեալ առ փաշայն, ամբաստանութիւն էր արարեալ զսրբ. վեհէն թէ` երկրէս մերէմ դրամ ժողովեալ, վրացուն յղէ: Եւ փաշայն եւս հատուցեալ բանից նորին, փութով մուպաշիր է յղեալ, զի ըմռնեալ զնա տարցեն առ ինքն: Զոր նա գիտացեալ, վասն երկիւղի փախուցեալ է յուրեք եւ թագուցեալ: Զոր իմացեալ սորա, ծանուցեալ է փաշային , եւ փաշայն իբրեւ իմացեալ է ի սմանէ թէ Խալիֆայի մարդն է նա, փութով կոչեալ զնա առ ինքն, սիրով ընկալեալ է եւ մեծարեալ, եւ զՄահմատբէկ դաւաճանօղն եւ զրպարտօղն նորին անարգեալ եւ արհամարհեալ: Եւ յանձնարարութիւն` վասն Պաղտասար վարդապետին :
       Թուղթ եւս առ Վանայ նուիրակ եւ Առաջնորդ Պաղտասար վարդապետն գրեաց ի պատասխանի ի փտր. Ե գրեցեալ թղթոյն: Եւ զվերոյյիշեալ թուղթսն ըստ խնդրոյ սորին գրեալ եւ կնքեալ յղեաց առ ինքն, զի ընդ իւր տարեալ իւրաքանչիւր տեարցն տացէ: Իսկ զթուղթն Յօնան վարդապետին թարց կնքոյն յղեաց առ սա, զի ընթերցցի, եւ ապա կնքեալ տացէ նմա: Եւ զնա միատեցուսցէ ի սնոտի կարծեացն իւրոց: Նախ վասն ոչ գալստեան իւրոյ ի սուրբ Աթոռս, եւ երկրորդ վասն չարախօսացն իւրոց: Զի վասն նորա իրիջայ էր գրեալ առ սրբ. վեհըն ներել զյանցանս նորին, եւ զմխիթարութեան թուղթ գրել առ նա: Զոր եւ գրեաց: Եւ ի կողմանէ նորին երաշխաւոր էր եղեալ, զի ընդ իւր բերցէ ի սուրբ Աթոռս: Եւ սրբ. վեհն առ այս մեղադրեաց սմա թէ` ե՞րբ հարկիցէ ասէ քեզ զՅօնան վարդապետն բերեալ ընդ քեզ ի սուրբ Աթոռս: Զի ես զիմ նուիրակութիւնն խնդրեմ ասէ ի նմանէ եւ ոչ զինքն : Եւ պատուէր` զի ի գնալն իւր ի Մուշ եւ ի Բաղէշ, սակաւ ընծայիւք տեսցէ զիշխօղսն տեղեացն, եւ ժողովեսցէ զնուիրակութիւն: Զի իշխօղք կողմանցն քան զայլ իշխօղս յոլով դրամ պահանջէին ի նուիրակացն մերոց: Որ էր ԷՃ եւ ԵՃ զօլաբայ: Եւ Մեռոն էր խնդրեալ ի մէնջ. որում Գ հոխայ Մեռոն յղեցաք: Եւ վասն վանիցն իւրոց զժողովարարութեան կոնդակ եւս էր խնդրեալ ի սրբ. վեհէն: Բայց վասն վտանկաւորութեան ժամանակիս կոնդակ ոչ յղեաց առ նա սրբ. վեհն: Եւ սրբոյն Մեծօփայ Վանից Առաջնորդ Սողոմօն պետն ըստ հարկելոյ սրբ. վեհին խոստացեալ էր սմա ի գարնանս գալ ի սուրբ Աթոռս: Զոր եւ ծանուցեալ էր սա սրբ. վեհին: Եւ սրբ. վեհն եւս թոյլ ետ, եւ սպասէր գալստեան նորին: Եւ սպառնալիք` մինչ ոչ եկեսցէ: Եւ պատուէր` զի ուր լինիլն Յամթայ նուիրակ հանգուցեալ Մինաս վարդապետի սպասաւոր Աստուածատուր վարդապետին իմացեալ, ծանուսցէ ինքեան, քանզի Յամթայ Առաջնորդ եւ նուիրակ Կարապետ վարդապետն վասն նորա գրեալ էր առ սրբ. վեհն թէ` հանդերձ բեռամբք յղեցի ի սուրբ Աթոռդ. իսկ նա տակաւին ոչ եկն ի սուրբ Աթոռս: Փուսուլայ եւս գրեաց առ սա: Եւ վասն Յօնան եւ Պետրոս պետին պատուիրեաց սմա, զի յառնուլն ի նմանէ զհաշիւն նուիրակութեան, մի սակաւ բանիւք հաւանեսցի. այլ ջանասցէ զբոլոր նուիրակութիւնն առնուլ ի նոցանէ: Եւ յոչ լրիւ տալն նոցա զնուիրակութիւն, հրաժարեսցի յերաշխաւորութենէն: Զորս ի միում պահարանոջ եդեալ` ընդ գրաբեր Պաղտասար վարդապետի սպասաոր Կարապետ տղային առ նա յղեցաք, յիւրաքանչիւր տեարսն հասուցանել: Ել Կարապետ աղայն ի մրտ. Է :
      
       Ժողովարարութեան թուղթ տուաւ տիրացու Սուքիաս եւ Գալուստ անուամբ արանց ոմանց, ըստ խնդրոյ կարնեցւոցն: Ի վերայ Կարնոյ եւ բոլոր շրջակայիցն նորին թարց պայմանի: Որք էին կարնեցի, եւ յԷրմասեայ գեղջէն: Որք յառաջագոյն մեծատուն էին եղեալ, բայց յետոյ վասն իմիք պատճառի աղքատեցեալ էին, եւ ի ներքոյ բազում պարտուց անկեալ: Եւ թէպէտ զամենայն ինչս իւրեանց վաճառեալ էին եւ տուեալ պարտատերաց իւրեանց, բայց այնու ոչ էին զերծեալ ի պարտուց իւրեանց: Այլ ԱՌ ԲՃ ղռուշ եւս էին մնացեալ տալիք նոցա: Վասնորոյ` եւ մինն զեղբայրն եւ միւսն զորդին իւր աւանդ էին եղեալ առ այլազգի պարտատեարս իւրեանց: Մինչեւ հատուսցեն զմնացեալ դրամն եւս: Բայց ոչ ունելով յուստեք է ճար, վասնորոյ` եւ վկայական թղթով Կարնոյ Առաջնորդին` նուիրակին, եւ իշխանացն եկին առ սրբ. վեհն: Եւ սրբ. վեհըն ըստ խնդրոյ նոցա, զթուղթ ետ սոցա: Որք ելին ի մրտ . ԺԵ: