Յիշատակարան. Մասն II (1767-1776)

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա
Վասն Յամթայ նորոգ Առաջնորդ Հալապցի Պետրոս վարդապետին` կոնդակն այն որ ի մրտ. ԻԳ ի վերայ յամթեցւոցն գրեալ, առ ս. Աթոռոյս գանձապետ մհ. Մարտիրոսն յղեցաւ, հասեալ էր առ նա: Իսկ նենգաւոր Մարտիրոսն այն եւ խառնակիչ Մուրատն (որք չարագլուխք էին քաղաքին . ) ընդ Պետրոս վարդապետին համաձայնեալ թագուցանեն զկոնդակն: Զոր ի լսել հասարակին` բողոք բարձեալ ասեն թէ` սրբ. վեհէն գիր է եկեալ ի վերայ քաղաքիս. ընդէ՞ր ոչ յայտնէք: Լսէ զայս եւ դատաւորն. եւ տարեալ զՄարտիրոսն առ ինքն`սաստէ նմա ասելով թէ` ի խալիֆայէն գիր է եկեալ վասն է՞ր թագուցանէք: Որոյ աղագաւ եւ քանի ղռուշ տուգանս առնու ի նմանէ. եւ ապա թէ հազիւ յայտնեն զկոնդակն: Եւ յետոյ վասն Պետրոս վարդապետին բազմակնիք մահսար արարեալ, ի ձեռն տաճիկ փայեկի միոյ յղեն առ սրբ. վեհն: Յորում զայլ եւ այլ արգելառիթ պատճառս գրելով վասն նորա: Նախապէս զայս պատճառեն թէ` տէրութիւնդ հրաման էիր արարեալ Պետրոս վարդապետին ի գալ ի ս. Գահդ. բայց նախքան զհրամանդ կրկին փայեկօք կոչեցեալ էաք զնա գալ ի շիջուցանել զհուր քաղաքիս: Եւ ինքն խոնարհեալ գալ աստ` եւ աստէն գնալ յոտս սրբազանիդ: Իսկ ի հռչակիլ փոփոխումն Առաջնորդաց յետ Բ աւուր իմացեալ քաղաքապետն, կոչեաց ասեն զմահտեսիքն, թէ Առաջնորդն ձեր կրկնեալ էք, ընդէ՞ր մեզ ոչ ծանուցանէք: Եւ նոքա պատասխանեցին թէ` մեզ մին գիր եկեալ է Հալպայ, բայց Պետրոս վարդապետին ինչ օր գալն մեզ յայտնի չէ: Եւ Մովպետ քաղաքիս գալոց էր այն օրերն, բայց ներկայ հաքիմներն ոչ լսելով մեզ, ետուն զԱռաջնորդի ագանելի ընծայն, եւ պահանջեցին դրամ. թէ վասն իւրեանց, կամ թէ վասն Մսվպետին: Վերջապէս մինչեւ Ե քեսայ էհաս ասեն մապլաղն : Ապա ոչ գտաք ասեն զելս ազատութեան, եւ վճարելոյ փողոյն, պայման առեալ ասեն ընդ բռաւորին, եւ մուրհակ պարտուց կնքեալ տւաք, որ մինչ այսքան օր գայ Առաջնորդն. եւ թէ ոչ գայ, մեք հատուսցուք: Վասնորոյ փայեկաւ գիր յղեցաք ասեն նմա, եւ նա զամենայն հոգսն թողեալ, վռազիւ եկն առ մեզ: Երկրորդ պատճառն այս էր, որ քառասնորդաց առաջի չորեքշաբթին եկն, անտի մինչեւ ԻԵ օր հազիւ կարացաք ասեն գտանել փողն: Զոր տուաք նոցա, եւ առաք զկնքեցեալ ձեռագիրն մեր: Եւ վերստին թէմէսուկ տուաք փոխատէր տաճկին: Ե քեսայ այս է, Ը քէսայ եւս ի Լուսիկ Կարապետի օրէն կայ ասեն դիզեալ Բ եկեղեցեաց վերայ: Զայսոսիկ որո՞վ վճարելոց եմք ասեն, եթէ ոչ ձեռամբ Առաջնորդին: Զի ինքն իսկ յանձն էառ ասեն յորդորելով զհասսարակն եւ աղաչելով, զի թեթեւ եւ դիւրաւ պողոտայի միով վճարեսցի: Եւ ինքն շատ կամեցաւ ասեն թէ գայցէ ի ս. Աթոռդ, եւ ապա եկեալ տեսցէ զհնար իրին, եւ մեք եւս ունիմք յօժարութիւն յղելոյ զնա, բայց վասն ուժգնութեան խուժանացն ոչ կարացաք թուլատրել զյօժարութիւն նորին: Եւ խորհուրդ մեր այս էր ասեն, որ ետ սրբոյ Զատկին զգործ իրին դոյզն ինչ ճանապարհ ձգել, եւ ապա գալ առ ոտս քոյին տէրութեան: Մինչ մեք զայս խորհէաք ասեն, յաւուր խթման սրբոյ Զատկին յանկարծ դղրդեցաւ քաղաքս, եւ բօթալի համբաւ եկն թէ` սահատպազ մհ. Յովաննէսն եկեալ ի ս. Գահէն, եւ բերեալ ընդ իւր զԿարապետ վարդապետն եւ թողեալ զնա իմա տան, եւ ինքն եկեալ եւ բերեալ էր զարքունական հրամանի զաւետիսն, եւ զԱռաջնորդական կոնդակն նորին: Որոյ աղագաւ եւ շփոթեցան ասեն անձինք անմեղ գառանցն Քրիստոսի: Վասն այս փաստիցս ոչ կարեմք ասեն զԱռաջնորդն մեր զՊետրոս վարդապետն յղեալ առ ոտս քոյ, մինչեւ զանդրադարձն գրոյս ոչ յղեսցես: Վասնորոյ` եւ սրբ. վեհն ի պատասխանի բազմակնիք մահսարին իւրեանց` զմեղադրութեան կոնդակ մի գրեաց ի վերայ Յամթայ քաղաքին: Այսպէս գրելով նոցա թէ ` էհաս բազմակնիք թուղթն ձեր ընդ այլ գրեանցն ի մյս. ԺԷ, զոր գրեալ էք յԱպ. ԻԴ ընդ տաճիկ փայեկաւն ամբողջ կնքովն: Զորս ընթերցեալ, վերահասու եղաք ամենայն գրեցելոցն ձերոց, կարի զարմացաք ասէ ի վերայ խելաց եւ խոհեմութեանց ձերոց: Մի՞թէ յայդ բազմամարդ քաղաքդ մէկ երկու անձինք ոչ գտանեցան ասէ որ զգրեցելոց մերոց դիտաւորութիւնն իմանային, եւ ըստ այնմ մեզ պատասխանի գրէին, որ թողեալ զդիտումն մեր` վայր ի վերոյ եւ խելառական բանիւք լցեալ զթուղթ առաքեալ էք առ մեզ: Զի եթէ հարցանօղ լիցի ձեզ թէ` մեցաւորն ձեզ զի՞նչ է գրեալ, եւ դուք նորա զի՞նչ գրեցիք, չգիտէք ասէ եւս զպատասխանի մի տալ: Աւաղ ասէ հռչակաւոր եւ անուանի քաղաքիդ, որ յայդր աստիճան է հասեալ: Ա'յ օրհնեալք, ես ձեզ մէկ կոնդակ գրեցի ասէ սիրով եւ օրհնութեամբ եւ ի նմա Բ հարկաւոր բան եւ պատուէր գրեցի, եւ զպատասխանի խնդրեցի ի ձէնջ: Առաջինն այս էր թէ` այդ Պետրոս վարդապետդ որ ձեզ Առաջնորդ են կարգեալ, դա Սսայ եպիսկոպոս է. ո'չ կարէ դա ի վիճակին Էջմիածնի Առաջնորդանալ եւ եպիսկոպոսութիւն առնել: Եթէ կամի Էջմիածնացի լինիլ եւ իվիճակս մեր մտանել, նախ պարտի գալ ի ս. Աթոռս եւ զսորա անունն ի վերայ իւր առնուլ, եւ ապա հրամանաւ մերով, եկեալ ձեզ Առաջնորդ լիցի: Որ իւրեան եւ ձեր եւս զօգուտն այս էր ասէ. զի նզովիւք փակեցեալ է ի կանօնս. որ եպիսկոպոս մի յայլում վիճակի ո'չ կարէ եպիսկոպոսութիւն առնել: Եւ մանաւանդ` չար օրինակ եւս լինի ասէ ապագայից: Մեր դիտաւորութիւնն այս էր, դուք զի՞նչ ասէք այս բանիս: Եթէ Էջմիածնի վիճակ էք, եւ ձեր կաթուղիկոսն ես եմ, պարտիք ինձ լսել եւ զհրամանս մեր կատարել. եթէ Սսայ վիճակ էք, զայն եւս մեզ ծանուցէք ասէ: Եթէ ասէք բերաթով եւ պատրիարքի կոնդակաւ է եկեալ, առաւել քան զայն բէրաթն մեք եւս ունիմք. որ ամենայն սեւագլխաց վերայ կարեմք իշխել, հանել եւ դնել. եթէ ոչ հաւատայք, կամիք զսուրէթն ուղարկեմ դատաւորին եւ կապանօք բերեմ: Եւ պատրիարքն եւս գիտելով զայս, գրեալ է դորա թէ` մինչեւ յԱթոռն ոչ գնաս, մի մտցէս ի Յամիթ, որպէս գիտէք: Ապա այդ ինչ վայր ի վերոյ խելառական զրոյցք են ասէ. զոր ասէք եւ գրէք. դուք տգէտ զմեզ եւս տգէտ համարիք ասէ: Եթէ քաղաքիդ պարտքն պատճառէք որպէս գրէք, դուք միշտ տուեալ էք եւ տայք առանց կանօնի քան զայլ քաղաքս . մինչեւ ցարդ քանի հազար տուեալ էք վասն ապօրինաւորութեան ձերոյ որպէս գրէք. դիցուք թէ սակաւ մի եւս վասն օրինաւորութեան տայցէք, զի՞նչ մեղք է: Մանաւանդ` մէկ փարայ եւս ոչ տայք ս. Աթոռոյս աղագաւ. զի ամենեքեան այլազգիք գիտեն որ սեւագլխաց մեծն աստ է եւ ի սմանէ կան կախեալք, թէպէտ դուք միայն ոչ պահէք զայս կանօն: Իսկ եթէ Պետրոս վարդապետիդ կամիք իբր բարերարութիւն առնել, այդ ոչ է բարերարութիւն, այլ չարակամութիւն եւ մեծ թշնամութիւն : Զի կամիք զդա միշտ այդու անուամբ պարտաւոր պահել, զի ատելի լիցի մեզ եւ ժողովրդեանն եւ այլազգեաց եւս, որով լեզուն կարճ լիցի եւ չկարիցէ իշխել ձեզ. եւ ի խօսիլն ընդ միոյ, ասեցէք թէ` դու այսպէս եւս, եւ այլն: Ուրեմն կամիք եւ զդա խայտառակել եւ յետ քանի աւուրց արտաքսել, որպէս է սովորութիւն ձեր: Ուրեմն եթէ Պետրոս վարդապետըդ խէլօք է եւ իւր օգտիցն ընտրօղ, ինձ պարտի լսել քան ձեզ, որք այսօր ովսաննայ ասէք, յետ քանի աւուրց, խաչեսցի: Ահա ճիշտն գրեմ ձեզ, եւս զՊետրոս վարդապետդ խնդրեմ, ոչ ի յատել եւ ի մերժել յԱռաջնորդութենէն ձերմէ, զի զնախանձ մի եւ ատելութիւն ինչ ոչ ունիմ ընդ դմա, մանաւանդ սէր եւ ծանօթութիւն ի վաղուցհետէ. այլ խնդրեմ, առ ի սիրել, ի սրբել զկեղտն, եւ լաւ անուամբ հաստատել ձեզ Առաջնորդ, եթէ առաքէք, բարի է, եւ թէ ոչ, ի մէնջ հրաման չունի եպիսկոպոսական կարգ կատարել ի վիճակս Էջմիածնի: Այլ զոր ինչ եւ պատճառէք, սուտ է եւ անընդունելի. տաճիկն ոչ կարէ ասել սեւագլխոյն թէ` քո մեծաւորի մօտն մի գնար. եթէ ասիցէր, ձեր նախկին Կարապետին ասէր, զոր բազմակնիք թղթովք եւ փառաւորութեամբ առաքեցիք ի յեպիսկոպոսանալ, յետոյ մինչ կամեցայք, նախատօնք արտաքսեցիք: Եւ մանաւանդ` յամենայն տեղիս գոն տաճիկք, որոց սեւագլուխքն գան եւ գնան. ոչ ոք արգելու: Որքան առ յայս, բաւ լիցի: Այս էր ասէ առաջին պատուէրս ձեզ, որոց դուք զներհակն գրեցիք մեզ: Երկրորդ խնդիրս իմ այս էր, զի զձեզ իբր իմանային գիտելով, մասլահաթ հարցուցի ձեզ թէ` Արզնու, եւ յայլ կողմանցն բազմակնիք մահսար են գրեալ թէ` մեր վանքն վիճակօքն բաժանեա ' ի Յամթայ, որպէս յառաջ բաժան էր, եւ զԿարապետ վարդապետն մեր վանքին Առաջնորդ կարգեա '. նոքա այսպէս են գրեալ դուք զի՞նչ ասէք: Սորա պատասխանին գրէք թէ` այն մահսարն սուտ է, չհաւատաս, կրկին գրէք թէ` լաւ հետեւեմք եւ իմանամք, յետոյ զկատարեալն գրեմք, յետոյ զայսոսիկ մոռացեալ, գրէք թէ` մեք զԿարապետն չեմք ուզեր, մի ուղարկեր մեզ Առաջնորդ, որ զմեր քաղաքն կուքակէ, եւ այլն: Եւ ե՞րբ գրեցի ասէ ձեզ, թէ զԿարապետ վարդապետն կու առաքեմ պարտիք ընդունիլ, որ դուք այսքան աղաղակ եւ անհամ բանիւք լցեալ էք զթուղթն, կամ թէ այդ որպէս քաղաք է, եւ այդ որպէ՞ս իշխանք, որք միոյ ստախօս սհաթչու բանիւքն այդքան շուտով հաւատացիք եւ քաղաքդ դղրդեցաւ ի ձայնէ մունէակի նորա: զԿարապետ վարդապետն դուք խնդրէք եւս, ո'չ նա գայ ի քաղաքդ, եւ ո'չ ես առաքեմ, միամիտ կացէ'ք եւ մի ' վրդովիք: Իսկ եթէ վանքի վիճակն ֆէրմանով Առաջնորդ առնեն իւրեանց, ինձ չէ փոյթ: Կամ թէ այն ին՞չ է ասէ զոր ի բազում տեղիս գրէք ի յանհամ գիրս ձեր թէ՞ Կարապետ վարդապետն այսքան բեռն եւ այսքան դրամ է բերեալ եւ տուեալ մեզ, եւ պատրեալ զմեզ եւ զգործակալսն մեր. միթէ ո՞չ ամաչեցայք բնաւ, եւ ո՞չ մտածեցիք թէ` զի՞նչ է զոր գրեմք: Աւաղ ձեր խելացն եւ մարդավարութեանն. բնաւ չէք լուեալ յուստեքէ զայսպիսիս. զի Կարապետ վարդապետն մէկ որ մեր նուիրակ էր, երկրորդ` որ ձեր Առաջնորդ էր. հազիւ թէ մէկ անգամ եկեալ է յԱթոռս, եթէ մէկ քանի հարիւր ղռուշի բան բաժանէ, մի՞թէ մեղանչէ, կամ թէ մեք կաշառակեր եւ պատրեցեալ լինիմք այնու, ապա ո՞ւր մնայ որ մէկն հարիւր շինէք աւ անամօթաբար գրէք: Մէկ քանի ալաճայ, քանի սապոն, եւ քանի կոպիտ մահրմայ է սորա բաժանեալն, այդ ո՞ր հոտեալ եւ որդնալից բերան է ասէ, որ այդքան քեսայ շինէ, եւ Է բեռն քսուր: Այդ չիք սհաթսազդ յանցեալ տարին անգամ մի եկն յԱթոռս, քանի ղռուշ լափեաց, եւ մէկ քանի սհաթ ունէաք, փոխանակ շինելոյն աւերեաց: Յայս անգամ եւս եկն, երես ոչ ետուք, վասնայսորիկ այդպէս է ցրուեալ բերանն: Դիցուք թէ նա ասաց, դուք որպէս շուտով հաւատացիք ասէ դմա, եւ մեզ պատրեալ եւ կաշառօք խաբեցեալ գրեցիք խենթաբար: Եթէ այդպէս ճիշտ ասաց եւ հաւատարիմ իշխան էր ասէ դա ձեր, հարցէ'ք դորա թէ` գնացեր յԱթոռն, քանի՞ օր հաց կերեր, զի՞նչ ետուր աջահամբոյր: Այդպէս մարդոյ հաւատացողին չէ զարմանք ասէ այսպէս բան գրել մեծաւորին: Շնորհակալ եմ ասէ զհարազատութենէ ձերմէ, որ այդքան փառաւորեցիք զմեզ եւ զգործակալսն մեր: Թուղթ եւս առ ս. Աթոռոյս գանձապետ մհ. Մարտիրոսն եւ նորին եղբայր մհ. Բարսեղն: Ծանուցանելով նոցա զյղելն կոնդակին ի ձեռն նորոգ Առաջնորդին իւրեանց Պետրոս վարդապետին: Եւ պատուէր` զի ի մէջ հասարակին ընթեռնուցուն. եւ մի ' ծածկեսցեն որպէս զառաջինն: Եւ վասն Կարապետ վարդապետին ի կարծիս էին նոքա, թէ սրբ. վեհն վերստին յղելոց է զնա անդ: Վասնորոյ` եւ սրբ. վեհն առ ի բառնալ կամելով զկարծիս նոցա, միամտեցոյց նցա ասելով թէ` զի եթէ ես չէի ասէ զԿարապետն խնդրեալ գալ աստ, սա ոչ ելանէր ի քաղաքէդ, եւ ոչ նոր Առաջնորդ գայր ձեզ: Լաւ իմացէք: Ուրեմն այսպէս առնօղն` կրկին ոչ առաքէ զսա յայդ քաղաքդ: Առ այս միամիտ լերուք: Իսկ վանքցիք որովհետեւ այնպէս մահսար էին գրեալ ասէ մեզ, եւ գիտեմք որ նոքա այլ ոչ միաբանին ընդ ձեզ բնաւ յայս կողմանէ, վասնայսորիկ եւս ընդ ձեզ իբր մուշավարայ արարեալ, հարցուցի թէ` դուք զի՞նչ ասէ որ զայդ խղճալիդ ոչ թողուք գալ յԱթոռս, եւ զայդ Սսեցի անունդ բառնալ, այդքան անօգուտ եւ անպատշաճ պատճառ դնելով: Միթէ մեք ոչ հասկանամք, եւ կամ թէ ոչ գիտեմք որ այս ամենայն դուք առնէք, եւ այսքան փուչ եւ սնոտի գրերովք զգլուխս մեր ցաւեցուցանէք , եւ զհրամանս մեր ստոր արկանէք: Զի՞նչ է այս, դուք մեր սիրելի եւ ս. Աթոռս գանձապետ. դուք պարտիք ասէ ջատագով լինիլ մեզ, եւ զհրամանս մեր յառաջ տանիլ, փոխանակն` ներհակութիւն առնէք: Ահա գրեմ ձեզ ի զգուշանալ եւ թողուլ զայդպիսի անհարազատութեան շարժմունսդ, եւ զպատիւ Աթոռոյս պահել, եւ զհրամանս մեր կատարել: Դուք էք ասէ արգելօղն այդ մարդոյդ. որ յետոյ ձեզ լաւ չի լինիլ, եւ դա եւս ողորմելի կուլինի, յայտնապէս ներհակութիւն է ասէ արարք ձեր. ս. Աթոռոյս, մեզ` եւ պատրիարքին: Լաւ մտածեցէք: (որոյ օրինակն եւս է ի մահսարոջն : )
       Թուղթ եւս առ Յամթայ նորոգ Առաջնորդ Հալապցի Պետրոս վարդապետն: Ի պատասխանի թղթոյն: Եւ վասն ոչ գալոյն նորա ի ս. Աթոռս, սրբ. վեհն սիրով մեղադրեաց նմա ասելով թէ` արգելօղն զքեզ ի յԱթոռս գալոյ եթէ դու ես ասէ, շատ մեծ տգիտութիւն է քեզ, եւ անընտրողութիւն օգտիցն քոց: Քանզի` մեք զքեզ առ ի սիրել, եւ փառաւորեալ եւ մանաւանդ ի բառնալ զայդ արատաւորութիւնդ ի քէն խնդրեմք, որպէս ահա սկսեալ են ասել, եւ եւս յաճախելոց է այդ ձայնդ եւ զքեզ միշտ կարճալեզու եւ շառագունեալ պահել. եթէ ոչ ` ընդ քեզ մէկ հեռ եւ նախանձ ինչ ոչ ունիմ ասէ: Իսկ եթէ այլք են, անկածիք մեծ թշնամիք են ասէ քեզ: Այժմ ի նախանձ Կարապետին, այդպէս շողոքորթեն ասէ զքեզ եւ գովեն, յետոյ յանհետանալ անուան նորին , յայս կուսէ եւս հատեալ իցես, դու յայնժամ տեսանելոց ես ասէ զշողոքորթ բարեկամսն քո. զօգուտն քո դու ընտրեա ' նախապէս, եւ հատ զձայն զայս մինչ նոր է եւ շատ չէ արծարծեալ: Յետոյ ի բորբոքելն, դժուարաւ կարես ասէ շիջուցանել: Ասաուծով զնախքան զմեօք եղեալ ապօրինաւորութիւնն ես արգելեալ եմ յիմ ժամանակս. զայդ որ բնաւ չէ եղեալ զի՞նչ կարծես դու զինէն: Ի Սիս ինչ ազգ մարդ ձեռն ձգեն, զնա օրհնեն եպիսկոպոս. ուրեմն ճանապարհ բանաս ասէ եւ նոցա, զի եւ նոքա մտցեն ի վիճակս մեր: Որ ցարդ չէ եղեալ, այժմ յի՞մ ժամանակս պարտի լինիլ: Եւ զի` թէմէսուկ մի գրեալ էր սա եւ կնքեալ, եւ զտեղին դրամոյն ի բաց թողեալ , յղեալ էր առ սրբ. վեհն, զի ըստ հաճոյիցն իւրոց որքան եւ կամիցի` գրեսցէ ի նմա զորքանութիւն դրամոյն, զի յետոյ ինքն տացէ մեզ: Բայց սրբ. վեհն ոչ հաճեցաւ ընդ այն, այլ զթէմէսուկն զայն զոր յղեալ էր նա, պատառեալ, եւ ի թղթոջս եդեալ, յետս դարձոյց առ նա, այսպէս գրելով նմա թէ` այն մուրհակն զի՞նչ է ասէ զոր եդեալ ի գիրդ յղեալ ես առ մեզ: Թուի թէ` զխօսս յիմարացն հաստատելոյ աղագաւ ես արարեալ զայդ, զի հաւաստիցի կաշառօք խաբելն մեր: Ես զքեզ եւ զհնազանդութիւն քո խնդրեմ ասէ, եւ ոչ զտուրդ: Պատրիարքին խոստացեալ ԵՃ ոսկիդ մեզ պարտի ասէ հասանիլ. զայն խնդրէի ասէ եթէ այդու մտօք լինէի: Ահա զմուրհակդ պատառեալ, եդի ասէ ի թղթոջդ, եւ յղեցի առ քեզ: Թող ասէ ուրեմն զայդպիսի մտածմունսդ, եւ զայլոց կարկատունսն, եւ եկ. որպէս եւ պատրիարքն եւս գրեալ է քեզ: Եթէ ո'չ, դու լիցիս պարտական: Յղեցան այսոքիկ առ Յամթայ նորոգ Առաջնորդ Պետրոս վարդապետն, ձեռամբ Իբրահիմ յանուն տաճիկ փայեկին: Զոր յամթեցիքն էին յղեալ առ սրբազանն վասն բանիցն: Որ ել ի մայիսի ԻԳ: