Ի
Թիֆլիզ
քաղաքն
եւ
ի
շրջակայս
նորին
եւ
մանաւանդ
ի
Գեօրի
կարի
յոյժ
բազմացեալ
էր
չար
աղանդն
Ախթարմայութեան:
Եւ
տեղապահ
Մկրտիչ
վարդապետն
վասն
շնորհաւորելոյ
զհարսանիս
Արքայորդւոյ
Լեւոն
Միրզային
մինչ
հրամանաւ
սրբ.
վեհին
գնացեալ
էր
ի
Թիֆլիզ
եւ
տակաւին
անդ
էր,
(որպէս
ի
մայիսի
ԺԶ
ասացեալ
է
):
Յայնժամ
մեծահաւատ
Արքայն
Հերակլէս
ազդմամբ
ամենատնօրինողին
Աստուծոյ
ի
վրէժխնդրութիւն
շարժեալ,
խորհեալ
էր
ի
մտի
իւրում
զանուն
Ախթարմայութեան
ի
բաց
բառնալ
երկրէն
իւրմէ:
Վասնորոյ`
եւ
աւուր
միում
մեծահանդես
ժողով
արարեալ,
զամենայն
նախարարսն
եւ
զիշխանսն
իւր
կոչեալ
առ
ինքն,
կացուցեալ
էր
աջի
իւր
զԱխթարմայսն
տեղւոյն,
եւ
բազում
ողոքանօք
եւ
սպառնալեօք
կամեցեալ
էր
վերստին
ի
յուղիղ
հաւատս
մեր
դարձուցանել
զնոսա:
Եւ
մինչեւ
եւ
բանն
կատարումն
առեալ,
տեղապահն
ի
ներկայութեան
գոլով,
երկուցեալ
էր`
զի
մի՞
գուցէ
Արքայն
չարաբարոյ
անձանց
ոմանց
ունկնդիր
լինելով,
զանց
արասցէ
զհոգեշահ
եւ
զԱստուածահաճոյ
բանիւս:
Վասնորոյ`
փութանակի
գրով
ծանուցեալ
էր.
սրբ.
վեհին
զեղելութիւնսն:
Եւ
խնդրեալ
էր
ի
սրբ.
վեհէն
այսր
աղագաւ
Բ
թուղթ
գրեալ
առ
Արքայն:
Զմինն
շնորհակալութեան,
եւ
զմիւսն
խնդրանաց,
զի
ի
գլուխ
տարցէ
զբանն:
Բայց
սրբ.
վեհն
անպատեհ
համարեցաւ
Բ
գիր
գրել
առ
Արքայն:
Այլ
զերկու
միտսն
ի
մի
խառնեալ,
զթուղթ
մի
գրեաց
առ
նա:
Նախապէս
շնորհակալութիւն,
թէ
շնորհակալ
եմք
զմեծութենէ,
որ
այդպէս
վրէժխնդիր
եւս
եղեալ
Ախթարմայիցն,
եւ
սաստկապէս
թամբեհ
առնես:
Ապա
եւ
խնդիր`
թէ
զայդ
բանդ
ի
գլուխ
տար
վասն
խաթեր
մերոյ
եւ
ի
փառս
Աստուծոյ:
Եւ
արմատախիլ
արա
իսպառ
զանուն
դոցա
յայդ
երկրէդ`
եւ
յիշխանութենէ
քումմէ,
որ
այլ
Ախթարմայ
անուն
չլինիցի
յօրհնեալ
երկրոջդ
քում:
Յորմէ
եւ
խնդրեաց
եւս`
զի
զԱխթարմայից
բանն
փութով
եւ
լաւապէս
տեսեալ,
զՄկրտիչ
վարդապետն
օր
մի
յառաջ
վերադարձուցէ
ի
ս.
Աթոռս:
Յղեցաւ
այս
առ
տեղապահն
տալ
նմա :
Թուղթ
եւս
առ
երեցփոխան
պ.
Մկրտումն
գրեաց
(որ
ի
մայիսի
ԺԴ
յաշեցեալ
է
).
ի
պատասխանի
թղթոյն
զի
զորպիսութիւնս
Ախթարմայիցն
եւ
զվրէժխնդրութիւն
առնելն
Արքային
սա
եւս
էր
գրեալ
սրբ.
վեհին:
Եւ
սրբ.
վեհն
պատուիրեաց
սմա`
յորդորել
Արքային,
զի
զանուն
Ախթարմայիցն
արմատախիլ
արասցէ
յերկրէն
իւրմէ:
Եւ
զՄկրտիչ
վարդապետն
փութով
ի
ս.
Աթոռս
յղել
տացէ:
Թուղթ
եւս
հրամանաւ
սրբ.
վեհին
Մինաս
վարդապետն
գրեաց
առ
Թիֆլիզեցի
տէր
Ղազարն
ի
պատասխանի
թղթոյն,
զի
փութով
տացէ
դրամն
ս.
Աթոռոյս:
(Բ
)
զի
ինքն
Մինաս
վարդապետն
մինչ
էր
ի
Հաշտարխան
ի
գործ
նուիրակութեան
ս.
Աթոռյս
փոխ
էր
տուեալ
նմա
Բ
ամ.
պայմանաւ :
Թուղթ
եւս
առ
տեղապահ
Մկրտիչ
վարդապետն
գրեաց
ի
պատասխանի
թղթոյն:
Զի
զորպիսութիւնս
Ախթարմայիցն
եւ
զվրէժխնդիր
լինելն
Արքային
գրեալ
էր
սրբ.
վեհին:
Զորմէ
եւ
խնդրեալ
էր
Բ
գիր
գրեալ
առ
Արքայն
զմինն
շնորհակալութեան,
եւ
զմիւսն
խնդրանաց.
ի
սրբ.
վեհն
Բ
գիր
ոչ
գրեաց
նմա.
այլ
ըստ
մտաց
նորին
զմի
գիր
գրեալ
յղեաց
առ
սա,
տալ
Արքային,
եւ
ասել
նմա,
զի
ի
գլուխ
տացէ
զԱխթարմայից
բանն:
Եւ
ետ
այսպէս
առնելոյն,
հրաման
առեալ
Արքայն,
փութով
եկեսցէ
ի
սրբ.
Աթոռս,
եւ
մի
յամեսցի
անդ:
Եւ
զմիտս
թղթոյն
Արքային
ծանոյց
սմա:
Եւ
թէ`
վասն
քոյ
գրեցաք
ասէ
Արքային,
որ
զքեզ
շուտով
մուրախաս
արասցէ:
Եւ
թէպէտ
յառաջագոյն
գրեաց
սմա
սրբ.
վեհն
զթաջիման
մի
գտանել
եւ
բերել
ընդ
իւր
բայց
այժմ
գրեաց
ոչ
բերել,
զի
մհ.
Փիլիպպոսն
զմինն
յԱրաբկերու
գտեալ
յղեալ
էր
ի
սրբ.
Աթոռս:
Որոյ
անունն
մհ.
Ղազար
կոչիւր:
Եւ
վասն
թիֆլիզեցի
տէր
Ղազարի
մեզ
տալեաց
դրամոյն`
(Բ
)
քան
զայս
յառաջ
ի
մայիսի
ԻԹ
գրեաց
սմա
սրբ.
վեհն
առնուլ
ի
տէր
Ղազարէն
զդրամն:
Եւ
սա
եւս
ըստ
հրամանի
սրբ.
վեհին
խնդրեալ
էր
ի
նմանէ
զդրամն:
Իսկ
նա
չէ'ր
տուեալ,
ասելով
թէ`
վատայէն
յառաջ
ոչ
կարեմ
տալ:
Զոր
գրեալ
էր
սա
սրբ.
վեհն
առ
այս
բարկացեալ
ի
վերայ
նորա ,
կամէր
այլ
իմն
կերպիւ
առնուլ
ի
նմանէ
զդրամն:
Իսկ
տէր
Ղազարն
այսր
աղագաւ
զերիս
թուղթ
էր
գրեալ
աստ:
Զմինն
սրբ.
վեհին`
զմինն
Մինաս
վարդապետին,
եւ
զմիւսն
թիֆլիզեցի
պարոն
Ստեփանին:
Եւ
գրեալ
բանն
այն
էր
թէ`
ես
չեմ
աղաչեալ
որ
տան
ինձ
զայն
դրամն.
այլ
ինքեանք
աղաչեցին
ինձ
եւ
ետուն
զայն
դրամն:
Այժմ
վատայէն
յառաջ
ես
ո'չ
կարեմ
տալ,
թող
կամ
ապրանք
առնուն
այժմ
փողին
թանխայ,
կամ
զամուն
տամ ,
կամ
թէ`
ԳՃ
թումանի
գրաւ
տամ,
մինչեւ
որ
վատայն
լրասցի,
եւ
ես
զդրամն
տաց`
եւ
զիմ
գրաւն
առեց:
Եւ
սրբ.
վեհըն
զայսոսիկ
ծանոյց
սմա,
եւ
պահուիրեաց`
զի
կամ
զդրամն
առցէ
ի
տէր
Ղազարէն,
կամ
զինքն
բերցէ
ի
սրբ.
Աթոռս,
եւ
կամ
ԳՃ
թումանի
գրաւն
առեալ
բերցէ
ընդ
իւր:
Բայց
պարտիս
ասէ
զգրաւն
այնպէս
պայմանաւ
եւ
գրովն
առնուլ,
որ
թէ
ի
լրանալ
վատային
զդրամն
մեր
չտայցէ,
գրաւն
մեզ
լիցի:
Ապա
թէ
ո'չ
արասցէ
ասէ
զմին
ի
սոցանէ,
յայնժամ
չարաչար
բանադրելոց
եմ
ասէ
զդա:
Փուսուլայ
մի
եւս
գրեաց
առ
սա:
Զի
լուաք
թէ`
ի
գնալն
նուիրակ
Մարտիրոս
վարդապետին
ի
Գեօրի,
առաջնորդն
զոմն
ի
Հախպակու
սեւագլխաց
սպասաւոր
է
տուեալ
նմա:
Զոր
ի
լսելն
սրբ.
վեհին,
պատուիրեաց
սմա
ասել
Առաջնորդին,
զի
զՀախպակու
սեւագլուխն
մի
շրջեցուսցէ
ընդ
նուիրակին
մերոյ,
եւ
մի
երես
տացէ
նոցա:
Զայս
գրեանքս
ի
մի
պահարան
եդեալ,
ընդ
միոյ
զինակրի
մերոյ
առ
թիֆլիզեցի
Ստեփանն
յԵրեւան,
զի
եւ
նա
ի
ձեռն
հաւատարմի
առ
յղեցաք
տեղապահն
յղեսցէ
ի
Թիֆլիզ:
Ի
յունիսի
ԺԵ :
Եկաւ
հասաւ
ի
Պօլիս
ընդ
Ակնցի
պարոն
Սարգսին:
Որք
յամսոյս
ԺԸ
եւ
ի
Ի
գրեցան :
Կարնոյ
ուխտաւորքն`
(որք
ի
վերդ
յամսոյս
ԺԳ
յիշեցան
).
քան
զայս
քանի
մի
աւուրբք
յառաջ
մինչ
եկին
ի
ս.
Աթոռս
յուխտ,
Ակնցի
պ.
Սարգիսն
որ
ընկերն
էր
նոցա,
ի
Պօլսոյ
գայր.
եւ
ի
Պօլիս
եղեալ
բարեպաշտ
անձանց
ոմանց
զողորմութիւնս
էր
բերեալ:
Վասնորոյ`
եւ
սրբ.
վեհն
առ
տուօղս
ողորմութեանց
ի
ձեռն
նոյն
պ.
Սարգսին
զթուղթս
օրհնութեան
յղեաց:
Որք
են :
Թուղթ
օրհնութեան
առ
պ.
Գրիգորն,
(1
Լդ
փարայ
)
ձեռամբ
պ.
Սարգսին :
Թուղթ
եւս
առ
Յովաննէսն,
(Ա
)
ձեռամբ
նորին :
Թուղթ
եւս
առ
Ալէքսանն,
(Կ
փարայ
):
Եւ
պ.
Յօնանն,
(Բ
)
ձեռամբ
նորին :
Թուղթ
մի
եւս
մխիթարութեան
եւ
օրհնութեան
առ
մհ.
Ալմազ
կինն
եւ
իւր
որդի
տիրացու
Յակոբն,
(Ժ
)
վասն
հանգուցեալ
առն
իւրոյ
մհ.
Մանուկին:
Ձեռամբ
նոյն
Սարգսին :
Թուղթ
եւս
առ
Ռեթէոսն,
Գէորգն,
մհ.
Վարդանն,
Յարութիւն ,
Գրիգորն,
Յակոբն,
Յովաննէսն,
եւ
մհ.
նուիրայ
կինն,
(ՂԵ
փարայ
)
եւս
ձեռամբ
Անկցի
պ.
Սարգսին:
Իսկ
եւ`
Կարնոյ
ուխտաւորքն
մինչ
աստ
էին,
ի
Յամթայ
եւս
բազում
ուխտաւորք
եկին
ի
ս.
Աթոռս:
Եւ
ոմանք
ի
նոցանէ,
ի
բարեպաշտ
անձանց
ոմանց
զողորմութիւնս
եւ
զյիշատակիս
էին
բերեալ:
Ուստի
եւ
սրբ.
վեհն
առ
տուողս
նոցին,
ընդ
բերողացն
զթուղթս
օրհնութեան
գրեաց:
Որք
են :
Թուղթ
օրհնութեան
առ
Թումաջանն:
Որ
ընդ
մհ.
Սողովմէին
Ա
արծաթեայ
խաչ
յիշատակ
էր
յղեալ
ս.
Աթոռոյս :
Թուղթ
մի
եւս
առ
Աննա
կինն:
Որ
Ա
ջուխտ
փոքր
արծաթեայ
քեամար
իւր
ղօլանովն,
ձեռամբ
նոյն
մհ.
Սողովմէին
յիշատակ
էր
յղեալ
ս .
Աթոռոյս :
Թուղթ
մի
եւս
առ
Ամասիա
եւ
Սառա
կանայքն:
Որք
ձեռամբ
մհ.
Դաւթին
Ա
լաւ
սկհւոյ
խալիչայ
յիշատակ
էին
յղեալ
ս.
Աթոռոյս :
Թուղթ
մի
եւս
առ
Վառվառ
կինն:
Որ
ձեռամբ
Իւղաբեր
կնոջն
Ա
ալաջայ
եւ
Կ
փարայ
ողորմութիւն
էր
յղեալ
ս.
Աթոռոյս :
Բ
թուղթ
եւս
առ
Տօնին,
(Գ
)
եւ
Հազրվարդ
կինն,
(Գ
)
ձեռամբ
նոյն
Իւղաբերին :
Թուղթ
մի
եւս
առ
Աննա
կինն,
(Ե
)
ձեռամբ
Շուշանին :
Գ
թուղթ
եւս
առ
Հռիփսիմէ
կինն,
(Ա
)
տիրացու
Մինասն,
(Ա
)
եւ
Սողովմէ
կինն,
(Ս
)
ձեռամբ
Աննային :
Գ
թուղթ
եւս
առ
Եղիսա`
(Ս
)
Մարգարիտ`
(Ա
)
եւ
Մարիամ
կանայքն,
(Ա
)
ձեռամբ
մհ.
Նուպարին :
Բ
թուղթ
եւս
առ
մհ
Յօնանն`
(Ս
)
եւ
Նազլու
կինն,
(Լ
փետր .
)
ձեռամբ
մհ.
Եղիսէին :
Թուղթ
մի
եւս
առ
մհ.
Գուհար
կինն,
ձեռամբ
Կաքաւ
կնոջն :
Թուղթ
եւս
առ
Մահպուպ`
եւ
Խանում
կանայքն,
ձեռամբ
մհ.
Ղարագեղօնին :
Թուղթ
եւս
առ
Մելքոնն,
ձեռամբ
Ոսկանին :
Թուղթ
մի
եւս
առ
Սոփիա
կինն,
ձեռամբ
տիրացու
Յովաննէսին :
Թուղթ
մի
եւս
առ
Մահրի
կինն,
ձեռամբ
Մարիամին :
Բ
թուղթ
եւս
առ
Ամասիա
եւ
Սողովմէ
կանայքն,
ձեռամբ
մհ.
Հեղինէին :
Թուղթ
մի
եւս
առ
Գասպարն,
ձեռամբ
մօրն
իւր
մհ.
Մարիամին :
Թուղթ
մի
եւս
առ
Կարնոյ
Ալի
փաշայն:
Սէր
եւ
յանձնարարութիւն
վասն
մեր
մարդկանցն:
Է
ճերմակ
մոմ,
եւ
փոքր
ինչ
վարդեջուր
յղեաց
նմա :
Թուղթ
մի
եւս
սիրոյ
օրհնութեան
առ
սոյն
փաշայի
սառաֆ
մհ.
Կարապետն
գրեաց.
եւ
փաշայի
գիրն
եւ
ընծայն`
ընդ
մհ.
Մուրատին
ի
ձեռն
սորա
յղեաց,
տալ
նմա:
Եւ
զդարձն
եղբօր
իւրոյ
մհ.
Յովաննէսին
եւ
Բ
որդւոցն
մի
ըստ
միոջէ
ծանոյց
նմա:
Եւ
զմիտս
թղթոյ
փաշային
ծանոյց
նմա :
Թուղթ
մի
եւս
մխիթարութեան
եւ
օրհնութեան
առ
մհ.
Թումայն
եւ
նորին
եղբայր
պ.
Պօղոսն:
Զի
վասն
հանգուցեալ
հօրն
իւրեանց
Դաւթին,
յիշէք
(Ա
)
էին
յղեալ
ընդ
մհ.
Մելքոնին :
Թուղթ
մի
եւս
մեղադրութեան
առ
Բալուայ
Առաջնորդ
Գէորգ
վարդապետն
գրեաց
ի
պատասխանի
թղթոյն:
(Որ
ի
պատմութեան
ՌՄԻԱ
թուոջն
եւ
ի
մարտի
ԺԲ
յիշեցեալ
է
),
զի
վասն
օրինազանցութեանց
գրեալ
էր
սրբ.
վեհին
թէ`
մեր
ժողովուրդքս
զմեզ
նեղեն
թէ`
յայլ
տեղիս
օրինազանցութիւն
առնեն.
մեզ
եւս
հրաման
տուր
որ
մեք
եւս
առնեմք:
Գրեաց
թէ`
զայժ
ասելովդ
հրամանի
խնդրես
ասէ
ի
մէնջ ,
թէ
հրաման
տուր,
որ
կայս
ընդ
այրւոյ
պսակիցի:
Այդ
խնդիրդ
անկարելի
է
ասէ:
Զի
մինչեւ
ցայժմ
դու
զայդ
ժողովուրդսդ
վայելես,
իսկ
զցաւս
դոցա
ի
վերայ
մեր
ձգես,
եւ
կամիս
պատճառս
շինել
զմեզ
դոցին
մեղացն :
Եւ
մանաւանդ`
մինչեւ
ցայժմ
զինչ
կերպիւ
եւ
կամեցեալ
եւս,
կթեալ
եւս
ասէ
զդոսա:
Այժմ
երեւի
թէ`
կամիս,
զի
այդու
կերպիւ
եւսկթիցես
զդոսա,
եւ
բացցես
վասն
քոյ
զդուռն
մի
եւս
արդեանց.
իսկ
պատճառն
մեղաց
մեք
լիցուք
իզուր:
Այլ
ոչ
այդպէս.
զի
այդ
ժողովուրդդ
եւ
վիճակդ
քեզ
է
ասէ
հաւատացեալ
յԱստուծոյ,
ուրեմն`
ի
չլինիլ
քեզ
բարւոքապէս
կառավարիչ
դոցին,
զարիւնս
դոցա
ի
ձեռաց
քոց
խնդրելոց
է
Աստուած:
Ուրեմն`
յո՞ր
կոչումն
կոչեցեալ
եւս.
կաց
ի
սմին.
եւ
զոր
ինչ
հարկ
եւ
պատշաճ
է
Առաջնորդութեանդ,
խոհեմաբար
ընտրեա
'
եւ
հոգա.
եւ
զցաւն
քո
մի
արկաներ
ի
վերայ
մեր:
Ապա
թէ
ոչ,
այլ
ո՞յր
աղագաւ
եւս
ասէ
կարգեցեալ
դու
դոցա
Առաջնորդ:
Իսկ
թէ
կամիս
զի
կոնդակ
յղեսցուք
ասէ,
որ
այնու
կանոնաւ
կառավարիցես
զժողովուրդսդ,
ահա
յառաջագոյն
եւս
զկոնդակ
խնդրեցեր,
եւ
մեք
յղեցաք.
(որ
ի
պատմութեան
ՌՄԺ
երորդ
ամին,
եւ
ի ...
յիշեցեալ
է
)
զոր
ինչ
կանոնս
ի
նմա
գրեալ
եմք,
յառաջ
տար,
եւ
ըստ
այնմ
կանոնի
կառավարեա
'
ասէ
զժողովուրդսդ:
Ապա
թէ
զայն
կանոնսն
յայդր
յառաջացուցանել
ո'չ
կարես
ասէ,
այլ
զի՞նչ
խնդրես
ասէ
ի
մէնջ,
տարին
մի
անգամ
կոնդակ
չեմք
գրելոց
ասէ:
Եւ
այլ
այսպիսի
բանք
շատ:
Այլ
եւ`
ընդ
փեսային
իւրոյ
Աջահամբոյր
էր
յղեալ
վասն
սրբ.
վեհին:
Եւ
թէպէտ
սրբ.
վեհն
ոչ
կամէր
առնուլ,
բայց
յետոյ
խնայելով
ի
նա
էառ.
սակայն
գրեաց
նմա
թէ`
զյղեալդ
ընդ
բերողացն
յետս
դարձուցի
առ
քեզ,
զի
ի
վերայ
աղքատ
վանիցդ
խարճեսցես:
Յղեցաւ
այս
ընդ
փեսային
իւրոյ
առ
նա:
Կարնոյ
եւ
Յամթայ
ուխտաւորքն
ելին
ի
միասին
ի
ս.
Աթոռոյս,
ի
յունիսի
ԻԲ :
Թուղթ
եւս
օրհնութեանի
ի
Թօխաթ
բնակեալ
Ուռումելու
վաճառականցն
գրեաց:
Զի
ի
մէնջ
իւրեանց
գանձանակ
էին
հաստատեալ
յանուն
ս.
Աթոռոյս.
եւ
զմհ.
Յարութիւն
ոմն
գանձապետ
էին
կարգեալ
ս.
Աթոռոյս,
եւ
զարդիւնս
գանձանակին
ընդ
Կարբեցի
մհ.
Յովաննէսին
յղեալ
էին
ի
ս.
Աթոռս:
Եւ
գանձապետին
յատուկ
պատուէր
գրեաց:
Զի
ամ
յամէ
ժողովեալ
գանձանակադրամն,
ի
ս.
Աթոռս
հասուսցէ:
Զայս
գիրս
Կարբեցի
մհ.
Յովաննէսի
ետուք,
տանիլ
ընդ
իւր,
եւ
տալ
նոցա :
Իսկ
եւ`
Կարնոյ
փաշայի
սարաֆ
մհ.
Կարապետի
եղբայր
մհ.
Յովաննէսին
եւ
Բ
որդւոցն
Ա
հատ
տօնացոյց`
Ա
Աղօթից
գիրք,
եւ
Ա
Տաղարան
ետուք:
Ա
հատ
տօնացոյց
եւս
Կարբեցի
մհ.
Յովաննէսին
ետուք:
Որ
ընդ
սոսա
յուխտ
էր
եկեալ
ի
Թօխաթու: