Ցայգալոյս

ՏԷՐՏԷՐԻՆ ՀԱՐՍԸ
(ԳԱՒԱՌԱԿԱՆ ԿԵԱՆՔԻ ՊԱՏԿԵՐ)
Ա

Տէր Կարապետը մէկ ոտքով կը կաղար, ձախ սրունքը ետեւը կը քաշէր միշտ, բայց ասի պատճառ մը չէր որ գեղին մէջ ամէնքն ալ չսիրէին զինքը ու փողոցէն անցած ատեն՝ դռներուն վրայ, պատերուն տակտիքը նստած կնիկները, ծերերը, ամէնքն ալ առհասարակ պատկառանքով ոտքի չելլէին ու բարեւի կենային։ Տէրտէրը ծանր—ծանր կ՚ողջունէր զիրենք, ընդհատելով բերնին մէջ եկեղեցիին շարունակութիւնն եղող աղօթքի տուները, մէկուն հիւանդին որպիսութիւնը, միւսի մը եզին լուծի գացած ըլլալը, ասոր պանդուխտին, անոր հունձքին, վարուցանին նկատմամբ տեղեկութիւններ հարցնելու. ու կանգ կ՚առնէր այսպէս ամէն դրան առջեւ. քանի մը խօսք կը փոխանակէր, յետոյ երերցնելով նորէն շրթունքները, կաղալով, աղօթքի երկիւղածութեամբ ու դէմքի լրջութեամբ՝ այդ աղօթքը կը տանէր, մինչեւ իր տունը կը հասցնէր։

Հարուստ չէր տէրտէրը, բայց Աստուած օրհնէր իր ժողովուրդը, աղքատ ալ չէր, արդէն ո՞ր քահանային կերակուրի պնակը դրացիին դուռն է գացեր օր մը օրանց, թող որ մեծէն պզտիկը կը սիրէին զինքը. իր բարութիւնը, իր միամտութիւնը առածի կարգ էր անցեր. գեղին ամէնէն հեռաւոր ծայրն անգամ հաց եփած օրը՝ հատ մը երկուք տաք—տաք իրեն կը ղրկէին, այգեկութին՝ ամէն այգի բաժին մը տէրտէրին կը հանէր, բարեկենդանի, տօնի օրերը դդումներով բաժկիի պէս անարատ գինի կու գար լեցուն մառաններէ։ Տ. Կարապետը ո՛չ չտես քաղքցի էր, ո՛չ ալ փափկաճաշակ ուսումնական. գեղին ծոցէն բուսած, ինք ալ նոյն հողին ու նոյն մոխիրին զաւակը՝ կ՚ապրէր այնպէս, ինչպէս կ՚ապրէին իր դրացիները, իր գեղացիները. ու գոհ էր, փառք Աստծուն. լուր օրերը հոր կը գործէր մութ ու վրան ծածք բակին մէջ՝ որ լոյս կ՚առնէր միայն բաց դռնէն, եւ մեղք օրերուն ալ կա՛մ սաղմոս կը քաղէր, կամ երազահանը թղթատելով՝ լուսնին թիւը կը նայէր ու ասոր անոր երազներուն մեկնութիւնը կու տար. այս զբաղումներէն զատ՝ պէտք էր որ նաեւ խումրի երեսներուն [1] վրայ սեւ մելանով գրէր ու կայծքար զարնէր։ Երիտասարդ չէր Տ. Կարապետը, տարիքը շատոնց առած, ճերմակ մօրուքը երկու թիզ կը կախուէր կուրծքին վրայ, երեսներուն, ճակտին արեւահար, խանձած կաշին թոյլ խորշոմներով կը փոթռտէր, տեղ—տեղ կ՚ըսես միսէն բոլորովին զատուած կ՚երերար, կը ծալուէր, բայց եւ այնպէս ինք կը շարունակէր աշխատիլ միշտ՝ ամառը հոր գործելով, ձմեռն ալ ձեռքի զբաղում մը գտնելով վերջապէս։

Հազիւ թէ ամբողջ երիտասարդութեան մէջ իր գեղէն երկու օրուան հեռաւորութիւն անդին անցեր էր. այդ մօրուքը, գլխուն բոլոր մազերը, ձեռքին ու երեսներուն մորթը գեղին արեւին տակ միայն ու ժամուն խունկովը ճերմկեր, դեղներ էին։ Իր գեղին վրայ ցաթող արեգակն ու իր գեղին լուսնկան կը ճանչնար միայն. գիտցածը թիզ—թիզ այդ հողին պատմութիւնն էր արդէն՝ սկսած վերջին արտին թումբէն մինչեւ գեղամէջի աղբիւրն ու անոր ջրած պարտէզներուն բոլոր ցանկն ու ցանկապատերը. ամէն տան ու երդիքի անցեալ ու նոր ցաւերը, վիճակը գիտէր, կանաչ խոտերով, կարմիր խոշոր կակաչներով լեցուն գերեզմաննոցին մէջ շարք—շարք պառկող բոլոր գերեզմանները՝ իրենց մեռելներուն անունովը, կեանքի հեռաւոր պարագաներովը ու մահուան թուականներովը կը յիշէր։ Սերունդները՝ որ իրարու ետեւէ եկեր հասեր էին՝ ոմանք պատանի, ոմանք կէնճ ու կտրիճ, ուրիշներ արդէն զաւկի ու թոռան տէր, ամէնքն ալ իրեն համար դեռ երէկի տղաքն էին. անոր համար՝ երբ ժամուն մէջ իր գեղացիի սովորական բարբառովը կը քարոզէր անոնց ու ամէնուն երեսին կը զարնէր իրենց ճահիլութիւնը, թերութիւնները, ամէնքն ալ յարգանքով ու գիտակից ամօթով մը կը լսէին իր խօսքերը.

— Օրհնածնե՛ր, ո՞ւր է առջի մեծն ու պզտիկը, առջի գութն ու ծնողասիրութիւնը. կիրակի կ՚ըլլի՝ մեր ճահիլները կը ժողուուին ասդին—անդին, կը պոռան, կը կանչեն, կը խմեն, կը գինովնան ու շատ հեղ իրենց գօտին ու ոտիցներուն մէկն ալ պարտէզներուն մէջ կը մոռնան. օր մը օրանց չեն մտմտար քի՝ մեր պապերն ըլ ճահիլ եղան վախտին, անոնք ըլ ջուր եղան ու ջաղացք դարձուցին, ժամ ու ժամտուն շինեցին, իրենց կոխած գետնին վրայ իրենց ոտքերէն փոշի մը մնաց ու կանաչ խոտի մը արմատը բուսաւ, այսպէս թողուցին ու գացին հանգչեցան։ Տէրը լուսաւորէ անոնց հոգին ըսող մը կա՞յ, ո՞վ կ՚երթայ անոնց գետնին հաւասար եղած գերեզմանին վրայ կիրակոց կիրակէ երկու—երեք քար կը շարէ, երեսը խաչ մը կը հանէ ու սրտանց «Հայր մեր» մը կ՚ըսէ… մա՜րդ ողորմիս չի հաներ թողող երթողաց…։

Կէս մութ, ստուերոտ սրբարանին մէջ ծալլապատիկ նստած բազմոցներու վրայէն բարձրաձայն իրաւունք կու տային հեռուէն ու մօտէն ծերեր, ընտանիքի հայրեր, ուրիշներ նոյնպէս յայտնի դժգոհութիւն, գանգատներ կը քրթմնջէին իրենց զաւակներուն հասցէին, որոնք նոյնպէս հոն, իրենց քովը կը լսէին արդէն. աւելի ծերերը, որոնց ականջները ծանրացած էին վաղուց ու շատ բան չէին իմանար քահանային խօսքերէն՝ ուժով—ուժով կը քէրուէին, ձեռքերնին իրենց բաց կուրծքին շապիկէն ներս՝ մինչեւ կողներուն վրայ երկնցնելով ու ճահիլները՝ երիտասարդները՝ գլուխնին կուրծքերնուն վրայ կախ՝ յանցաւոր մանկան մը պէս ամչկոտ՝ հազիւ կը համարձակէին աչքերնին վեր վերցնել։ Պառաւներու շարքէն բարձրաձայն յօրանջումներ կը լսուին, մինչդեռ ուրիշ մըն ալ, յամեցող մը հաւանաբար, արագ—արագ կը ծնրադրէ, կը խաչակնքէ ու կը շարունակէ աղօթել։ Եկեղեցիին աւարտումէն ետք՝ ճահիլները, խոշոր—խոշոր բոպիկ ոտքերով, գդակներուն վրայ եազմաներ կապած տղաք՝ գողի պէս կը հեռանային, երբ իրենց հայրերը՝ փֆալէն, ֆշալէն, Տ. Կարապետին քարոզներէն առած բարկութիւնը դէմքերնուն վրայ՝ տուն կը դառնային, ճամբան ալ շարունակելով՝ իրարու «Ողորմի Աստուած»ը տալէն ետք՝ տէրտէրին իրաւունք տալ ու գանգատիլ իրենց կարգին՝ երիտասարդներուն այս ու այն ընթացքին դէմ։