Ցայգալոյս

ՑԵՂԻՆ ԶԱՒԱԿԸ

(Մոխիրներու մէջէն)

— Ո՞ւր տեղացի ես, տղա՛յ:

– Չարսանճագցի՛, աղա՛:

– Անո՞ւնդ:

– Վարդա՛ն:

Վիրաւորիչ թշուառութեան, ամօթալից մերկութեան անվարժ քաղաքին յամառ հարցումն էր, անփոփոխ, ամէն դռան առջեւ, որուն պատասխանը կը նուար բարակ, վատուժ ու հիւանդագին ձայն մը:

Չարսանճա՜գ, մրեղելի՜ք գաւառ, ուր տարին տասներկու ամիս սով է եւ մատ մը հացը՝ արիւնի գին: Հողը Արսլան պէկինն է, տունը Արսլան պէկինը, խա՜չ որ, աղբիւրին ջուրը ու երկինքին արեւն ալ Արսլան պէկինն ու իր խոլամներունը. կը մնայ չոր հոգի մը ու աժան մարմին մը. անոնց ալ տէրը նորէն վերեւի Աստուծմէն առաջ կա՛մ վարի զալըմ մը, կա՛մ վաղուան արգանդէն դուրս գալիք ճակատագրական ուրիշ չարիք մը, ուրիշ փորձութիւն մը: Իբր թէ հերիք չըլլար քուրդին ու աղային սիթէմը, իբր թէ գեղացի հայը իր տունով տեղով, իր օրօրոցին խանձարուրովն ու նամուսովը մշտնջենական ծառայ ու եսիր չըլլար հեթանոսին դռանը սեմին շղթայուած, երկինքի բարի Աստուածն ալ սիրտը չոր ապառաժին տուած՝ տարի մը անձրեւ ու ջուր չէր տար Չարսանճագի անջրդի արտերուն եւ ճռիկ աղբիւրներուն, տուած ատենն ալ՝ կա՛մ խմըլի արշաւանք մը, կամ մարախի հեղեղ մը թող կու տար հարաւէն ու հիւսիսէն, որ կու գային բարբարոս թաթառի մը պէս կ՚անցնէին ամբողջ ցանքին վրայէն, քանի մը շաբթուան մէջ կը ծծէին, կը սպառէին, կը չքացնէին հունձքերուն ամբողջ կենդանութիւնը, հասկերուն բոլոր արգասաւորութիւնը:

Կեանքը այսպէս հոն կեցած է երկու անփոփոխ, երկու հզօր եւ անտեղիտալի չարիքներու մէջ սեղմուած, կեցած է իբրեւ ճակատագրական զոհ՝ երկու պատուհասներու արհաւիրքին մէջտեղը, երկինքին ժանգին ու քուրդին զօրութեան տակ:

Ու Չարսանճագը սով է, մի՜շտ սով: Մարդիկ անօթի են, քուրդն ալ ու հայն ալ: Բայց զօրեղին թաթին մէջ եթէ թոնիրի ամբողջ հաց մըն ալ չգտնուի ամէն ատեն, գոնէ փշրունք մը կայ ու կայ. վա՜յ անզօրին:

Վայը՜ հայուն գլխին, որովհետեւ երաշտութեան, սղութեան տարիին ո՛չ միայն փշրունքն ալ իր մատներովը տէրերուն բերանը պէտք է դնէ, այլ գետնին խոտն ալ պէկին նախիրէն հազիւ կ՚աւելնայ՝ որ քուլայ մը քաղէ, տապակին ծայրը խաշէ ու ժում անցընէ իր քիւլֆէթին հետ:

Քուրդը աւազակ է, անխիղճ է. նեղը եկած ատեն հացը մարդու արիւնի մէջ կը բրդէ ու կ՚ուտէ. քուրդին տէր կայ՝ իր աշիրէթը, իր պէկը, իր սէյիտը. չեղած ատենն ալ՝ իր շէշխանէն ու խանչէրը, ու քուրդը անօթի չի մնար: Հայը գետնէն բուսեր է, ոչ տէր—տիրական, ո՛չ հրացան ու երկաթի մը կտոր. շա՜տ շատ ճոկան մը՝ գլխու բարձին վերեւ եւ գամբռ մը՝ դռան ետեւ, ան ալ եթէ առատութիւն ըլլայ ու շանը փորը անօթի չմնայ: Ուստի հայը Չարսանճագը կը ձգէ, Խարբերդ կու գայ, կռնակով քար ու աղիւս կրելու, բայց մինչեւ որ մէջքը այդ քարին ու աղիւսին օրհնեալ բեռը գտնէ՝ ստիպուած է դուռէ դուռ անցնիլ ու անօթի չմեռնելու համար՝ ողորմութեան ուզել, մուրա՛լ:

Անիծեալ այդ Չարսանճագէն կու գար ահա Վարդանը, ինչպէս անսուաղ ու սովալլուկ գայլը՝ որ լեռնէն վար կ՚իջնէ ու շէնլիքի մէջ կ՚երեւնայ:

Զրկանքը տանջած էր զինք այնպէ՜ս, այնպէ՜ս որ կ՚ըսես քաղցը միս ու ոսկոր հագած՝ մարդու պատկեր առեր էր ու Վարդանն էր եղեր: Աչքերը ետ—ետ գացած՝ կը խորունկնային, կ՚աներեւութանային խոռոչաւոր ակնակապիճներու մէջ, դէմքը դեղնորակէն կանաչի կը զարնէր, ու քիթը կարմիր ծայրով՝ կը տնկուէր բերնին վրայ անհամեմատ մեծութեամբ, չարաշուք արտայայտութիւն մը տալով այդ ուրուային գլուխին: Ու մո՜ւրը, մո՜ւրը, քիւլխանին սեւ ածխափոշին՝ որ կը ծածկէր ամբողջ մարմինը, ռնգունքը, ականջներուն թերթերունքը. եւ սեւ մերկ ուսը, մերկ կուրծքն ու մերկ երկար սրունքները՝ որոնց վրայ կը լայննար ուռած փոր մը՝ դուրս կ՚իյնային ողորմելի ու հազար կարկտանով անճանաչելի դարձած նոյնպէս սեւ ցնցոտիներու մէջէն, մարմնացնելով սարսափելի՜ երեւոյթ մը որ մարդկային ըլլալէ կը դադրէր:

Եւ կնոջական, հիւանդագին ձայնը կը հեծէր իւրաքանչիւր դռան առջեւ՝

– Խաթո՛ւն, կտոր մը հա՜ց…

Ա՜խ, այդ կտոր մը հացը, հո՛ն քաղաքին մէջ ալ սուղ էր նորէն անօթիին համար եւ պէտք էր աղաչանք, պէտք էր նուաստացում ու կողկողանք, որպէս զի արհամարհական ձեռք մը գթութեան երկու փշրանք նետէր իր երեսին ու դուռը արտորանքով գոցէր անմիջապէս իր առջեւ: 

***

Առաջին օրերուն՝ երկու աչքով ու երկու ականջով ցուցանք մը եղաւ այդ տղան՝ քաղաքին փողոցներուն մէջ, հաւասարապէս առարկայ՝ զարմանքի, արգահատանքի, գարշանքի՜ ու ծաղրի:

Ոմանք արգահատեցան, լաթերը փոխեցին՝ ուրիշ հնամաշ ցնցոտիներ հագցնելով, բոպիկ ոտքին խռիկ մը տուին, գլխուն՝ կաղապարէ ինկած, կեղտոտ ֆէս մը, ուրիշներ՝ հեգնական ընտանութիւն մը հաստատեցին հետը, իբրեւ ամբարտաւան առաքինութիւն, փողոցին մէջ հանդիպումի մը ատեն հարցնելով՝

– Է՜, Վարդա՛ն, ինտո՞ր ես, ծօ՛ թէրէ՛ս:

Հարցումը կարծես ըսել կ՚ուզէր թէ գո՞հ ես այն օրէն ի վեր որ կռնակդ քուրջի կտոր մը ձգեցինք կամ փորդ կշտացուցինք: Եւ կը նայէին տղուն աչքին խորը՝ տեսնելու համար երախտագիտութեան մը նշոյլը, ինչպէս շան մը բիբին մէջ: Փողոցին անառակ լակոտները քարեցին զայն, վրան թքեցին, ձեռքին ցուպը քաշեցին, մինչեւ որ վերջապէս Վարդանը հետաքրքրութիւն արթնցնելէ դադրեցաւ, կորսնցուց իր թշուառութեան անգութ նորութիւնը ու դարձաւ փողոցին մէկ մասնայատկութիւնը՝ շարժուն, կենդանի, սակայն, մարդկային:

Բայց քաղաքը հարուստ էր այն տարին, տուները լիք ու բազմառատ. երկինքէն ու հողէն Աստուծու հազար բարիքը փլեր վար կու գար, ամէն սիրտ՝ շէն, ամէն փոր՝ կուռ կուշտ:

Եւ սակայն անօթութեան առջեւէն փախած Չարսանճագցի Վարդանը ցերեկները փողոցը մնաց ու գիշերները բաղնիքին պատերուն տակ, բաղնիքին քիւլխանը պառկեցաւ՝ երբ աշնան հովերը ինկան ու երկինքին երեսը թռչունի թեւ չմնաց:

***

Տարին 1895ն էր:

Երբ որ արիւնի արշալոյսը ցաթեցաւ ու մահուան կարկուտը սկսաւ քաղաքը ծեծել՝ հրավառ հեղեղի մը առջեւէն խուճապող վայրի անասուններու պէս՝ փախան քաղաքացիները խելակորոյս, փախա՜ն աւելի սարսափով՝ հարուստները, մեծատունները, աղաները ու ապաստանեցան լատինաց եկեղեցին, ապաստանեցան թուրքի ախոռները ու նոյնիսկ ճամիները: Կիներն ալ հետերնին՝ եթէ կրցած էին տէր ըլլալ անոնց, ու, զաւակներն ալ՝ եթէ փողոցի մը մէկ անկիւնը կամ լեռան մէկ գլուխը մոռցուած չէին: Իրենց հոգին ալ, իրենց նամուսն ալ իրենց ձեռքերով տարած էին յանձնելու տուշմանին գութին, դանակին ու կամեցողութեանը:

Ամօթալի էր վատ անձնատուութիւնը:

Դիմադրութեան անվարժ՝ հեղգ, կնամարդի ու մեղկ բնակչութեան մը մոլեկան պայքարն էր գոյութեան համար. կեանքի պահպանութեան բնազդն էր որ գերագոյն մոլուցքի մը հասած՝ կը կոխոտէր իր առջեւ ինչ որ հանդիպէր, մայր, կին, եղբայր, քոյր, կը տրորէր իր ոտքերուն տակ, ինչ որ երէկ նուիրական ու սիրելի էր իրեն համար, կը մոռնար, կը ծախէր, չէր ճանչնար՝ ինչ որ դեռ ժամ մը առաջ կը պաշտէր, որոնց վրայ կը գուրգուրար, որոնք իր երջանկութիւնը, իր սէրը, իր կեանքը կը կոչէր, – միայն իր անձը ազատէր, միայն չմեռնէր:

Ապրելու, ողջ մնալու եսական կատաղութեամբը զինուած՝ դիւրակեաց քաղքենիներու հոգին դարձեր էր բարբարոս, վայրագ ու եղեռնական. կ՚ուրանար արեւը՝ երկինքին երեսը, կ՚ուրանար իր հաւատքը, իր օճախը եւ ամէն ինչ որ կը կազմէ կեանքին սրբութիւնը. մահուան վախը խանձեր էր բոլոր այդ հոգիները եւ անոնց ուժը, եւ անոնց զգայնութիւնը:

Ու կը փախէին, կը խուճապէի՜ն առաց դէպի ետեւ նայելու, կը կոխէին սիրելիներուն դիակին վրայ, անոնց մխացող արիւնին մէջ, կը փախէին՝ իրենց տուներուն, եկեղեցիներուն դռները բաց թողած. կ՚երթային ապաստան փնտռելու հոն՝ ուրկէ ոճիրին ակունքը կը բղխէր:

Քանի մը ժամ ետքը հայ թաղերուն, խաչանիշ գմբէթներուն, զանգակատներուն վրայ սաւառնեցաւ Մուհամմէտին ահաւոր ուրուականը ու Խուրանին մահասփիւռ սարսափին տակ կծկուեցան ամէնքն ալ, որովհետեւ հալածական բնակչութիւնը «սէլէվէթ» բերաւ ու իսլամացաւ:

Փա՜ռք Ալլահին, իր թագաւորութիւնը կը տարածուէր երկրի վրայ ու աշխարհի չորս ծագերուն:

Եւ մորթելու եւ կողոպտելու, պղծելու համար ոտքի ելած խուժանին ալիքները կը թաւալէին իրարու ետեւէ, կ՚անցնէին անվերջ, կ՚երթային համբուրուելու իրենց նորադարձ հաւատակիցներուն հետ, կ՚երթային փառաբանութիւն մատուցանելու Մեծ Մարգարէին:

Քաղաքը արդէն ծածկուած էր ճերմակ ու կանաչ քուրջերու տարափով մը ու փողոցներէն կը հեղեղէր փաթթոցաւոր գլուխներու բազմութիւնը, կորսուած սուրերու, հրացաններու անտառի մը մէջ. իսլա՜մ երէկի հայ քրիստոնեան, իսլա՜մ քաղքցի հայուն բարեպաշտն ալ, սուրբն ալ:

  ***

Էտինքէն ետքը երբ այլեւս վերերը, ճոխ տուներու ամբողջութիւնը խոնարհած էին, սկսաւ յատակին, մոռցուած անկիւններուն, նկուղներուն խուզարկութիւնը:

Հրացանակիր երեք իսլամներ ներս մտան բաղնիքին քիւլխանէն:

Մարդկային ստուեր մը, մարդու նմանող բան մը կծկուած, սալարուած տաք մոխիրներու ետեւ:

– Է՜յ, ո՞վ կայ հոտ:

Ստուեր մը կը շարժի, կ՚երերայ, շնչառութեան մը ձայնը կու գայ:

– Ոտքի՛ ելիր ո՛վ որ ես, եթէ ոչ…

Ու հրացաններուն բերանը ուղղուեցաւ դէպի անծանօթ մարմինը:

Մուրի, մոխիրի մէջ թաթխուած, կէս մարմինով մերկ, ուրուային զազրելի էակ մը յարութիւն առաւ յանկարծ ու սեւ դէմքի մը վրայ երկու չարաշուք աչքեր սեւեռեցան դրան առջեւ կեցած սպառնացող իսլամներուն:

– Անունդ ի՞նչ է:

– Վարդան, պատասխանեց նուաղուն, բարակ ձայն մը:

– Շո՛ւտ, սէլէվէ՛թ բեր:

– Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, կրկնեց ձայնը համարձակօրէն:

Չարսանճագի սովէն փախած, անօթի, թշուառ ու արհամարհուած տղուն հոգեկան արիութիւնը, բարոյական անհաւատալի զօրութիւնն էր որ յանկարծ աղբին, փոշիին ու մուրին մէջէն կը ծառանար աներկիւղ, ու, Ցեղին դուրսի գետնամած մեծութիւնը, վեհանձնութիւնն էր որ յանկարծ կը մարդեղանար հո՛տ քիւլխանին խորը՝ Վարդանին մէջ: Անօթի տղան՝ սարսափեցաւ դաւաճանելէ իր անուան, իր հաւատքին ու իր արիւնին:

– Շո՛ւն, տակաւին չե՞ս իմացեր թէ դուրսը ի՛նչ կատարուած է, սէլէվէ՛թ:

– Յանուն Հօր եւ Որդւոյ…