Ցայգալոյս

ՀՕՐԵՆԱԿԱՆ ՏՈԻՆՍ

Հարկ եղաւ որ բաժնուիմ երկու—երեք աղիւսով ու քանի մը տախտակով շինուած այն տունէն ուր մօտաւորապէս քսանհինգ տարի ապրեցայ, ուր եթէ խանձարուրս առաջին անգամ չկապեցին, գէթ մանկութեանս ու պատանեկութեանս բոլոր երազները հիւսեցի՝ ինչպէս ծիծառը իր վաղնջական անմոռանալի բոյնը՝ նոյն ծղօտներով ու ոստերով, նոյն կաւով ու նոյն բաղձանքներով:

Եւ այս բաժանումը մահուան մը տրտմութիւնը կու տայ ինծի: Հօրենական տան մահն է: Հիմա աղքատութիւն մը կը զգամ սրտիս մէջ, չքաւորութիւն մը որ ինծի տխուր բաներ կ՚ըսէ, որ զրկանքի մը անբաժան շուքը կը բերէ ետեւէս ու զգացնել կու տայ անհանգստութիւններուն անբուժելին, ցաւ մը, հիւանդութի՛ւն մը:

Աւերման մը արհաւիրքը կը պտըտի կարծես աչքիս առջեւ. այս բաժանումը՝ անծանօթ հեղեղ մը, անտեսանելի բայց խորտակիչ, քանդող չարութիւն մը կը թուի ինծի որ կու գայ կ՚առնէ բոլոր յիշատակներս, բոլոր խաղերս, միամտութիւններս, բոլոր յոյսերս ու պատրանքներս, վերջապէս այն բոլոր բանաստեղծութիւնը որ սիրտս կորսնցուցած, բայց այս տունը, այս տանիքը, այս երդիքը առած պահած էր գաղտնի: Ու հիմա կ՚արթննան անոնք բոլորը, տեսակ մը ոգեկոչութեամբ ետ կը դառնան վերապրելու գերեզմանէն, սիրելի մեռելներու պէս, եւ իրենց ստուերոտ սակայն պայծառ դէմքերովը ինծի կը նային աղաչաւոր աչքերով: Եւ այդ բիւրաւոր կորսուած յիշատակները՝ որոնցմէ բան մը մնացած չէի կարծեր՝ ամէնքն ալ աւելի գեղեցկացած, աւելի՜ աղուոր, աւելի՜ մոգիչ կ՚երեւան հիմա, ծնելով տանը մէկ անկիւնէն, մէկ քարէն, առաստաղին վրայ յուշագրուած նախահայրերուս անուններէն, փեթակներէն ու դեռ ամէն բանէ, ամէն բանէ:

Ա՜հ, ծննդավայրի հողը ամէն ինչ կ՚առնէ ու բան մըն ալ չի կորսնցներ: Անշունչ իրերուն, հողին ու քարին առջեւ վայրկեան մը փշալից խղճահարութիւնը, ցաւագին ապաշաւը կ՚ունենամ, երբ իբրեւ անառակ զաւակ՝ իմ մարդեղէն գիտակցութեանս դատաստանը կ՚ընեմ:

Կ’անդրադառնամ տարիներուն՝ որոնց ընթացքին սիրտս շատ սիրելիներ ունեցաւ եւ որոնց հետ ապրեցայ, որոնց արիւնը կրեցի ու գորովը վայելեցի, ձայնե՜ր որոնց հնչիւնը մօրս կաթին հետ քաղցրացեր էր, անուննե՜ր որոնք յաւիտեան նուիրական պէտք էր մնացած ըլլային, կեանքե՜ր, անցքե՜ր, ընտանեկան լուսաւոր յիշատակներ՝ որոնք իմ հոգիիս ամբողջ պատկերն ստեղծած էին եւ որոնք չեմ գիտեր ինչպէս, կամաց—կամաց օր մը եկեր էր որ սրբուեր գացեր էին անդարձ եւ ա՛լ բան մը մնացած չէր անոնցմէ: Եւ ահա այսօր զգացողութեան մարդուն կորսնցուցածը, մոռցած բոլոր մեռելները՝ կարծես թեթեւ քունէ մը կ՚արթնցնէ պապենական օճախը, անմահ յաւիտենական մայրը որ ալեւոյթ չունի, որ մահ չունի: Կ’արթնցնէ զանոնք ու անհանգիստ խռովքով մը կը յանդիմանէ զիս, երբ անոնց որոշատես դիմաստուերները կու գան անցեալին մէջէն անձայն, հովու պէս թեթեւ ու խուսափուկ պարով մը, կու գան ինծի՝ խօսելու երջանիկ օրերուն, հեռացող երանաւէտ արեւներուն, յաւիտենապէս աքսորուած կորուստներուն վրայ:

Ասիկա անլեզու իրերուն, անբարբառ հողին հրա՜շքն է:

Ա՛լ ասկէ ետքը ոչ մէկ երգ պիտի փոխարինէ այն երգերուն՝ որոնք կը լսէի ամառ օրերու լուսաբացին Խուրայվայ ճամբայէն ու ձորերէն, որոնք արծաթի ձայներով կը հնչեցնէին պարտէզներէն դարձող մանուկ պարտիզպաններ. ա՛լ կիրակի իրիկուններուն պիտի չտեսնեմ մեր երիտասարդներուն խումբերը որ կը դառնան սիրելի ծանօթ ճամբաներէն երգելով. ա՛լ դիմացի սարին կուրծքն ի վար մտերմօրէն քով քովի շարուած գերեզմանները պիտի օտարանան ու աչքս իմ ազգակիցներուս հետ ամէն առաւօտ նախ անո՛նց, սիրելի մեռելներու հանգստարանին պիտի չհանդիպի:

Հիմա ո՜վ է որ պիտի կրնայ ինծի ըսել թէ հողը կեանք չունի, աւելի հզօր, աւելի տեւական, աւելի հաւատարիմ ու մարդկային, կեանք մը բազմապատկուած, անհունապէս անձնաւորուած՝ որուն հետ խառնուած մարմնացեր են բիւր սիրելիներ իրենց բոլոր խորհուրդներով, իրենց ոսկորներովն ու աճիւնովը: Այդ կեանքն է որ կը խլրտի իմ հօրենական երդիքիս ծոցէն ալ ու լեզու կ՚ելլէ, երբ զինքը թողլով պիտի հեռանամ:

Այս բաժանումը կսկծագին ու անդարմանելի է մանաւանդ, որովհետեւ մեր հայրերը սովորութիւն չունէին վաչկատունի անդաստականութիւնը ապրելու, օր մը հոս, օր մը հոն. որովհետեւ տունն իրենց աշխարհը եւ իրենց աշխարհն ալ աշխարհի սահմանն էր. որովհետեւ միեւնոյն ծածքին տակ կը բազմանային, կ՚աճէին սերունդները ու միեւնոյն առիքին տակ կը գոցէին իրենց աչքերը լոյսին առջեւ. «Տնա՛կ, տնա՛կ, գերեզմանակ» կ՚ըսէին ամէն անգամ որ քանի մը օրուան բացակայութենէ ետքը իրենց դրան սեմէն ներս ոտք կը կոխէին, ու այդ սեմը նուիրական էր, սուրբ էր. բարութեան աստուածը, տան պահապան—թերափը կը հսկէր հոն, ուրկէ անցած դարձած ատեն ամէն գիշեր պէտք էր Տէր—Աստուածը յիշել. տունն օրհնեալ էր, տունը երկինքէն առաջ, եկեղեցիէն ետքը՝ նոյնքան երկնային, նոյնքան օծուած էր՝ ուրկէ մեծ գերդաստանին մշտնջենական կարաւանը եկեր անցեր էր ու պիտի անցնէր տակաւին, լեցնելով հոն իր լիութիւնը, իր բարիքները, իր առաքինութիւնները: Մեռելներուն ու աշխարհի վրայ ապրող մահկանացուներուն մէջ տունը չէր թողուր որ դեւի մը պէս մոռացումը գայ տեղաւորուի՝ ինչու որ ամէն կիրակամուտքի խնկամանը «թողող երթող»ներու յիշատակին ետեւէն կը ծխար, «ննջեցեալ»ներուն կը տանէր օճախ վառող արենակիցներու աղօթքը, հոգեխօսութիւնը, անոնց անունն ու կենդանութիւնը կը վերանորոգէր:

Մեր հայրերը, մեր նախահայրերը այսպէս նուիրագործեցին երդիքը, այսպէ՛ս հրիտակեցին տունն իրենց յաջորդներուն ու պահպանել պատուիրեցին զայն իրենց հաստատակամ առաքինութեամբը: Բայց ժամանակները չար են ու երկինքին արեւը փոխուած է ա՛լ. սերունդները ապերախտ են կ՚ըսես հիմա իրենց նախորդներուն նկատմամբ. ո՛չ անոնց թողած առաքինութիւնը ու ոչ ալ օճախը կը ճանչնան ապրողները. տարամերժ զօրութիւն մը դուրս կը նետէ զիրենք հեռուն, դէպի օտարութիւնը, պապենական ծածքէն դո՜ւրս: Ո՞ւր, ո՞ւր: Ո՛չ ոք գիտէ: Օրօրոցէն իջած երեխան պանդուխտ հօրը ետեւէն կու լայ եւ ծունկի օճառներուն հաստութիւնն զգալէ ետք՝ պանդխտութեան ճամբան չափել կը սկսի առաջին նայուածքովը. ո՜ւր մնացին էրիկները, մեր կնիկներն անգամ այսօր աշխարհի միւս ծայրը տեսած, անոր պատմութիւնը գիտեն ու կը պատմեն իրենց մանուկներուն: Եւ հոս ա՛լ բան չ’ապրիր. տանը հետ գերդաստանական կեանքն է որ կը չքանայ: Անտէր բուխերիկներն ա՛լ չեն ծխար, սառ կրակարանին անկիւնները կը սառի նաեւ ծղրիթին ձայնն ալ, բարեկենդանները հիւանդոտ, ցաւագար անդամալուծութեամբ մը կ՚անցնին, տօնական օրերը մռա՜յլ ու հեծեծալից:

Կարելի պիտի չըլլա՞ր զղջումը, դարձը դէպի լքաւեր բնակութիւնները: Պիտի չըլլա՞ր որ նորէն կիրակի առաւօտներուն տաճարը երիտասարդ կտրիճներու բազմութեամբը լեցուէր, կոչնակին ձայնին՝ դողդոջուն ձեռքերու տեղ, հազար առոյգ կուրծքերու վրայ նոյնքան խաչակնքութիւն ըլլար եւ տաներէց քահանա՛ն պանդուխտներու յաջողութեան, առողջութեան փոխարէն՝ սեղանին վրայ սերունդներուն աճումը, բազմանալը աղօթէր:

Ա՜հ, չեմ գիտեր այդ կարելին, բայց ինչ որ գիտեմ այժմ, ա՛յն է թէ՝ կիները դժուար կը պահպանեն տան հաստատութեան սիւնը, պառաւներու շունչը այնքան թոյլ ու անզօր է կրակը միշտ վառ, միշտ տաք պահելու, անխնամ ցուիքներն ու ցըւքետկտիքը բանջոտիլ, վայրի խոտերով ծածկուիլ կը սկսին:

…Այս բաժանումը մահուան մը տրտմութիւնը կու տայ ինծի ու ցաւագին բաներ կը յիշեցնէ:

Աւերման մը արհաւիրքը կը պտըտի կարծես աչքիս առջեւ: Կը զգամ թէ ալ կ՚օտարանամ ես ինքս ինծի համար ու հոգիս անծանօթ, անհաղորդ միջավայրի մը մէջ կը փոխադրուի, կորսնցնելով իր բոլոր զգայութիւնները, իր փափկութիւնը, իր զուարթութիւնը:

Տան սէրը, ո՛չ, ուրիշ մը պիտի չկրնայ փոխարինել ու ո՛չ ալ ուրիշ մը զայն յիշեցնել: